Seminar chuyên ngành GVHD: ThS.Đặng Uy Nhân
Trong những năm gần đây, ngoài khuynh hướng nâng cao ý thức phòng và chữa
bệnh, người tiêu dùng còn quan tâm đến cách thức ăn uống sinh hoạt. Người ta bắt đầu
quan tâm nhiều đến việc sử dụng các thực phẩm có chức năng chữa bệnh từ thức ăn như
các loại họ đậu (đậu xanh, đậu nành, gạo lức…) đến thức uống như trà dược thảo, nước
mát dân gian, trà xanh… Điều đó cho thấy những loại thực phẩm rất gần gũi với người
Việt – thực phẩm truyền thống đang được sử dụng dần dần trở lại. Khoa học hiện đại vẫn
khuyến khích sử dụng nguồn thực phẩm có nguồn gốc từ thiên nhiên như các loài thảo
mộc, các loại trà xanh, dược thảo. Những thực phẩm này không những là thực phẩm đơn
thuần mà còn có tác dụng phòng và chữa bệnh.
Trà dược thảo là loại nước uống đã được sử dụng nhiều ở nước ta dưới nhiều dạng
khác nhau (khô, hòa tan, túi lọc). Trên thị trường thế giới lượng trà dược thảo đang phát
triển mạnh và là đối trọng của thị trường trà trong tương lai. Hơn thế nữa, người phương
Tây đang có khuynh hướng sử dụng trà dược thảo thay cho các loại nước uống khác, đặc
biệt thị trường tiềm năng là Mỹ.
Trà dược thảo đã góp phần không nhỏ trong việc phòng và chữa bệnh, tăng cường
sức khỏe cho người tiêu dùng. Nếu như Trà là một tài sản quý của loài người, thì các loại
thảo dược cũng góp phần không nhỏ trong việc phát triển, nâng cao nền kinh tế của đất
nước.
Nhận thấy hiệu quả tích cực của Trà dược thảo đối với sức khỏe con người, nên
trong bài seminar này em xin trình bày tổng quát về “Trà dược thảo” với mục đích có cái
nhìn rõ ràng hơn về loại thức uống có nguồn gốc từ tự nhiên, và giới thiệu về hai loại dược
thảo là trà và hoa hòe – một trong những loại dược thảo thường được dùng.
SVTH: Nguyễn Trung Hiếu 1
Seminar chuyên ngành GVHD: ThS.Đặng Uy Nhân
1. Giới thiệu về trà dược thảo
1.1. Khái niệm dược thảo [1]
Herbs (cây cỏ thiên nhiên) đã được điều trị bệnh tật trong dân gian từ mấy ngàn
năm nay. Một số herbs đã dược nghiên cứu kĩ càng và được công nhận sự thực dụng, hữu
ích và an toàn trong chữa bệnh. Đó là những loại dược thảo quý được lưu truyền sử dụng
từ xưa đến nay. Trà là một trong những cây thuộc họ thảo mộc, tác dụng chữa bệnh nói

chung và trà dược thảo nói riêng đã được chứng minh từ lâu.
Theo tài liệu thì người ta đã phát hiện tác dụng chữa bệnh và bổ dưỡng của trà từ
thời Hoàng đế Thần Nông (người Trung Hoa) cách đây hơn 4000 năm đầu tiên phát hiện ra
trà uống bổ khỏe, thời gian trôi qua đến tổ phụ ngành Y khoa Hippokates (460-370 V.Chir)
cũng công nhận trà có dược tính tốt. Thời Nữ hoàng Châu Âu Hildegard von Bingen
(1098-1179) đã công nhận các loại trà có tác dụng chữa bệnh và tiến hành nghiên cứu rộng
rãi trong ngành Y khoa.
1.2. Khái niệm trà dược thảo [2]
Là một dạng thực - dược phẩm bao gồm một hay nhiều loại dược liệu đã được chế
biến, phân chia đến một mức độ nhất định, được sử dụng giống như trà uống hằng ngày
trong dân gian.
Nhưng hiện nay, nhờ công nghệ phát triển người ta còn bào chế trà dược hòa tan
bằng cách đưa dung dịch trà thuốc đã được xử lý theo quy trình pha chế thích hợp vào máy
sấy phun sương để làm khô thành dạng bột trà dược dễ sử dụng và bảo quản.
Dược thảo dùng để pha trà có thể là: rễ, thân, lá, hoa, quả, hạt. Thực chất trà dược
thảo dược là thang thuốc đặc biệt thường áp dụng cho những loại dược thảo có cấu tạo
mỏng manh, dễ chiết suất, không chịu được nhiệt độ khi đun lâu.
Danh từ “Trà dược thảo” có thể là do phương pháp điều chế và dạng sử dụng giống
như nước trà uống hàng ngày trong cuộc sống, chứ thực chất không phải trà dược thảo là
phải có trà trong đó.
1.3. Lịch sử trà dược thảo [2]
Trà dược thảo có một lịch sử tồn tại và phát triển rất lâu đời. Cây trà - nguyên liệu
cơ bản của trà dược thảo điển hình, có nguồn gốc ở Trung Quốc. Người Trung Quốc đã
SVTH: Nguyễn Trung Hiếu 2
Seminar chuyên ngành GVHD: ThS.Đặng Uy Nhân
biết dùng trà từ 2500 năm trước Công Nguyên, sau đó tới Nhận Bản và nhiều nước Châu Á
khác. Y thư cổ “Thần nông bản thảo kinh” đã coi trà là một trong những vị thuốc trọng
yếu, có tác dụng làm tăng trí nhớ, tỉnh táo, sáng suốt và nhẹ nhõm thân thể. Các y gia trứ
danh của Trung Quốc như Trương Trọng Cảnh, Hoa Đà, Ngô Phổ, Đào Hoằng Cảnh… đã
từng dùng trà để chữa trị nhiều chứng bệnh và phát minh ra khá nhiều phương trà dược

thảo độc đáo.
Đến đời nhà Đường (Trung Quốc), việc dùng trà đã ngày càng phổ biến. Các sách
thuốc cổ như “Ngoại đài bí yếu”, “Thái bình thánh huệ phương”, “Hòa tễ cục phương” đã
ghi lại một khối lượng lớn các phương trà dược thảo nhưng trong thành phần không hề có
lá trà. Điều đó khiến cho loại hình dược phẩm độc đáo này có cơ hội mở rộng phạm vi ứng
dụng và trở nên hết sức phong phú, tạo tiền đề cho các y gia đời sau tiếp tục phát triển và
hoàn thiện thêm.
Trong cuốn “Trà liệu dược thiện” xuất bản năm 1999 ở Trung Quốc, người ta đã
tập hợp được hơn 2000 phương trà dược thảo điển hình (trong thành phần có lá trà) có tác
dụng chữa trị hơn 400 chứng bệnh thuộc nhiều chuyên khoa khác nhau. Ở nước ta, trong
tác phẩm của các bậc danh y như Tuệ Tĩnh, Hải Thượng Lãn Ông cũng như trong dân gian
đã ghi lại và lưu truyền nhiều phương trà dược thảo độc đáo.
1.4. Phân loại trà dược thảo [2] [3] [4] [24]
1.4.1. Phân loại theo thành phần
■ Trà dược đơn hành: chỉ dùng lá trà
■ Trà dược tương phối: phối hợp trà với các vị thuốc
■ Dĩ dược đại trà: dùng thuốc thay trà
1.4.2. Phân loại theo cách chế biến
Tùy theo cách chế biến có thể chia thành hai loại chính: trà hỗn hợp là đem các vị
thuốc trong thành phần tán thành bột khô rồi trộn đều và trà đóng bánh là tán dược liệu
thành bột thô rồi trộn với hồ hoặc một vị thuốc có chất dính để đóng thành bánh.
1.4.3. Phân loại theo trạng thái sản phẩm
SVTH: Nguyễn Trung Hiếu 3
Seminar chuyên ngành GVHD: ThS.Đặng Uy Nhân
1.4.4. Phân loại theo trạng thái dược lý Đông Y
Xét theo tính năng thì những sản phẩm trà dược thảo có thành phần là vị thuốc sử
dụng. Trong Y học cổ truyền cũng như Đông y, tính năng của thuốc nói lên tác dụng chữa
bệnh của thuốc. Vì thế với tính cách là một sản phẩm có dược tính, các sản phẩm trà cũng
tuân theo cách phân loại của Đông y bao gồm: tứ khí ngũ vị, thăng giáng phù trầm, quy
kinh.

1.4.4.1. Tứ khí ngũ vị
Tứ khí là chỉ 4 loại dược tính khác nhau của thuốc: hàn (lạnh), lương (mát), nhiệt
(nóng), ôn (ấm), là chỉ mức độ nóng lạnh khác nhau của thuốc. Nhận thức về dược tính của
thuốc là dựa vào tác dụng của thuốc đối với cơ thể.
Ngũ vị là đặc điểm quan trọng của thuốc, dùng lưỡi nếm để phân biệt: cay (tân),
ngọt (cam), chua (toan), mặn (hàm), đắng (khổ). Ngoài ra còn có vị nhạt (đạm) và chát
(sáp), nhưng ngũ vị vẫn là cơ bản cần nắm để sử dụng có hiệu quả trong điều trị.
1.4.4.2.Thăng giáng phù trầm
Theo các y gia ngày xưa thì thăng giáng phù trầm nói lên xu hướng tác dụng của
thuốc. Thông thường biểu hiện của bệnh có theo các chiều hướng khác nhau như hướng lên
trên (ví dụ: nôn mữa, ho suyễn, nất cụt, ợ hơi), hướng đi xuống dưới (tiêu chảy, kiết lỵ,
bạch đới, băng lâu, lòi dom…), thoát ra bên ngoài như tự ra mồ hôi (tự hãn), mồ hôi trộm
(đạo hãn) hoặc hướng vào bên trong như chứng biểu nhập lý, nhiệt nhập tâm bào… do đó
SVTH: Nguyễn Trung Hiếu 4
Sản phẩm trà dược thảo
Trạng thái rắn
Trạng thái lỏng
Trà
dược
thảo
khô
Trà
dược
túi
lọc
Trà
dược
hòa
tan
Caod

ược
thảo
Dược
thảo
công
nghiệp
Dược
thảo
thủ
công
Sirô
dược
thảo
Seminar chuyên ngành GVHD: ThS.Đặng Uy Nhân
cần thuốc có tác dụng ngược lại xu hướng phát sinh bệnh để điều chỉnh trạng thái bệnh lý
của cơ thể hồi phục sức khỏe bình thường, đó là tính thăng giáng phù trầm của thuốc.
Thăng phù (đi lên, nổi ) thuộc dương, trầm giáng (đi xuống, chìm ) thuộc âm. Tuy
nhiên các yếu tố quyết định tính năng thăng giáng phù trầm của thuốc: tính vị và thuộc tính
âm dương, mức độ của khí vị, khối lượng và cách bào chế thuốc.
1.4.4.3.Quy kinh
Theo y học cổ truyền thì quy kinh là nói lên phần tạng phủ kinh lạc trong cơ thể mà
một vị thuốc có tác dụng, tức là nói lên phạm vi chỉ định điều trị của vị thuốc. Cho nên
trong y học cổ truyền tính năng quy kinh của thuốc là rất quan trọng, người thầy thuốc cần
biết để sử dụng có hiệu quả trong điều trị bệnh.
Quy kinh cũng chủ yếu dựa vào kinh nghiệm của nhiều thầy thuốc xưa qua nhiều
thời đại khác nhau đúc kết thành, chủ yếu cũng theo tính năng thăng giáng phù trầm, tứ khí
ngũ vị kết hợp với kinh lạc tạng phủ về cơ thể người mà xây dựng nên. Trên thực tế tác
dụng trị bệnh của thuốc, ngũ vị có quan hệ nhiều đến quy kinh của thuốc.
1.5. Nguyên tắc sử dụng trà dược thảo [2]
Trên cơ sở nguyên liệu, trà dược thảo được xem vừa là thực phẩm, vừa là thuốc. Do

đó, khi sử dụng trà dược thảo cũng có những nguyên tắc cụ thể sau:
1.5.1. Nguyên tắc của Đông y
Muốn sử dụng tốt một vị thuốc trong điều trị phải biết cả khí lẫn vị của thuốc.
Tứ khí ngũ vị tuy có vai trò quan trọng đối với tác dụng của thuốc được sử dụng
theo lý luận y học cổ truyền, nhưng không phải là căn cứ duy nhất để dùng thuốc Đông
dược.
Khi dùng thuốc Đông dược trị bệnh cần chú ý tham khảo những thành tựu mà dược
lý hiện đại trong quá trình nghiên cứu thuốc Đông dược đã đạt được.
1.5.2. Nguyên tắc cơ bản
Để trà dược phát huy hiệu quả cao nhất, khi sử dụng cần tuân thủ các nguyên tắc:
SVTH: Nguyễn Trung Hiếu 5
Seminar chuyên ngành GVHD: ThS.Đặng Uy Nhân
Phải điều độ, xem xét tỉ mỉ, tùy theo thể chất, bệnh trạng mà phân biệt âm dương,
biểu lý, hàn nhiệt, hư thực rồi trên cơ sở đó chỉ định lựa chọn, bào chế và sử dụng cho phù
hợp.
Dược thiện kết hợp, trà dược vừa là thức uống (thực phẩm) nhưng vừa là thuốc
(dược phẩm), cho nên khi dùng phải chú ý kết hợp chặt chẽ và hợp lý tùy theo tính chất và
giai đoạn của bệnh tật.
Tam nhân chế nghi, nghĩa là tùy người (nhân thân), tùy theo điều kiện địa lý và môi
trường sống (nhân địa) và tùy mùa, tùy thời gian (nhân thời) mà lựa chọn và sử dụng sao
cho đạt được hiệu quả cao nhất và dự phòng các tác dụng phụ không mong muốn.
2. Tình hình phát triển trà dược thảo
2.1. Tình hình phát triển trà dược thảo trên thế giới [5] [6]
Dân số thế giới ngày càng già kèm với vấn đề tuổi tác và bệnh tật, đau ốm, đã tạo ra
nhu cầu ăn kiêng. Trên cơ sở đó, khuynh hướng nâng cao cải thiện sức khỏe qua vấn đề ăn
kiêng đang trở nên phổ biến, đưa ra những cụm từ hiện đại “You are what you eat” (Bạn là
những gì bạn ăn). Ví dụ về khuynh hướng này có thể nhìn thấy từ các chương trình khởi
xướng của chính phủ Anh, thức uống bổ sung vitamin và sản phẩm chức năng mang lại lợi
ích cho sức khỏe. Liên quan đến các thức uống chức năng, người tiêu dùng ngày càng có ý
thức về vấn đề sức khỏe và khuynh hướng này đã góp phần làm giảm chậm sản lượng tiêu

thụ các các loại thức uống có gas. Điều này tạo ra cơ hội phát triển trong những năm tới
trong việc thay đổi thức uống có gas sang thức uống chức năng có lợi cho sức khỏe. Ở
châu Á, thị trường thức uống thực phẩm chức năng dẫn đầu là Nhật Bản, tiếp theo là Trung
Quốc. Ở châu Âu, Anh và Pháp được xem là hai đại diện về tốc độ phát triển của thị
trường thức uống chức năng. Trường hợp tương tự cũng diễn ra ở châu Mỹ với việc Mỹ
đang trở thành quốc gia phát triển thức uống chức năng mạnh nhất.
Thực tế trên thị trường thức uống của Mỹ, các loại thức uống từ dược thảo ngày
càng chiếm lĩnh thị trường. Cho đến nay thì đã có nhiều công ty có sản phẩm cạnh tranh
như công ty sản xuất trà và các loại dược thảo nổi tiếng khắp thế giới là Celestial
Seasonings. Công ty đã sử dụng đã sử dụng các loại cây cỏ và hương liệu để chế biến ra
các thức uống có mùi vị thơm như mùi dâu, mùi cam hay mùi của các loại hoa và một số
SVTH: Nguyễn Trung Hiếu 6
Seminar chuyên ngành GVHD: ThS.Đặng Uy Nhân
sản phẩm làm từ các loại cây cỏ có dược tính nhằm mục đích giúp dễ ngủ hoặc tốt cho sức
khỏe.
Hiện nay công ty Celestial Seasonings đã thâm nhập vào các thị trường châu Âu và
Mỹ chỉ sau sản phẩm trà Lipton (Unilever). Hiện nay cũng có rất nhiều công ty của Trung
Quốc, Nhật Bản, Sri Lanka đang toan tính tiến vào thị trường trà dược thảo.
Trong một điều tra gần đây của tạp chí nghiên cứu thị trường của Mintel
International Group Ltd cho thấy trà dược thảo đang tạo sự phát triển mới cho thị trường
trà thế giới. Điều này cho thấy hướng đi nghiên cứu sản xuất các sản phẩm thực phẩm chức
năng, đặc biệt các loại thức uống là thật sự cần thiết.
2.2. Tình hình phát triển trà dược thảo trong nước [7]
Nước ta là một nước nhiệt đới, có những đặc thù về độ ẩm, có vùng tiểu khí hậu mà
các nước nhiệt đới khác không có. Hệ động vật và thực vật rất phong phú. Nước ta có
nguồn dược thảo rất đa dạng, dồi dào. Trải qua hàng trăm năm dựng nước và giữ nước, đấu
tranh với thiên nhiên để sinh tồn, nhân dân ta đã xây dựng được nền Y dược cổ truyền có
hệ thống và phong phú. Đặc điểm nổi bật của các cây thuốc là có tác dụng chữa bệnh rất
tốt, dễ kiếm, rẻ tiền, đơn giản, sử dụng an toàn, hầu như không gây tai biến hay ngộ độc.
Nhiều cây cỏ được sưu tầm, nghiên cứu qua nhiều thế hệ đã trở thành những vị thuốc hay.

Với nguồn dược thảo phong phú, từ xưa nhân dân ta đã dùng nhiều loại dược thảo
để chữa bệnh, bồi bổ sức khỏe, sát trùng, pha nước uống: lá vối, nụ vối, cam thảo, hoa hòe,
hoa cúc… Cho đến nay ngoài việc xuất khẩu trà, cà phê, nước ta đã xuất khẩu một số
lượng lớn đáng kể các loại dược thảo thông thường mà nhiều nước trên thế giới có nhu cầu
nhập khẩu với số lượng ngày càng nhiều.
Nước ta có nguồn dược thảo lớn, có nhu cầu sử dụng lớn. Trà dược thảo hiện nay
đang phổ biến ở nước ta. Sản phẩm trà dược thảo của nước ta có nhiều mặt thuận lợi, ngoài
tác dụng chữa bệnh mà không gây độc hại đối với con người, giá thành sản phẩm phù hợp
với mọi người.
Thực tế, trên nước ta đã có nhiều nơi sản xuất trà dược thảo trải dài khắp cả nước từ
Hà Nội, Thái Bình, Khánh Hòa, Lâm Đồng, đặc biệt là ở thành phố Hồ Chí Minh: Công ty
cổ phần Hóa - Dược phẩm Mekophar, Công ty cổ phần Dược phẩm OPC, Công ty Cổ phần
SVTH: Nguyễn Trung Hiếu 7
Seminar chuyên ngành GVHD: ThS.Đặng Uy Nhân
dược phẩm Traphaco, Viện Y học dân tộc, Công ty TNHH Vĩnh Tiến, Công ty TNHH
Quảng Thái … Đồng thời sản phẩm ngày càng được cải tiến với các loại trà như: trà an
thần, trà hạ áp, trà lợi tiểu, trà tiêu độc, trà thanh nhiệt, trà giải cảm, trà nhuận gan… và sản
phẩm cũng ở nhiều dạng khác nhau như: trà túi lọc, trà bánh, trà hòa tan, trà gói.
Ngày nay, chúng ta ngày càng tăng cường việc sản xuất, nâng cao chất lượng sản
phẩm, để sản phẩm tiêu thụ khắp cả nước và xuất khẩu sang các nước khác.
Hình 2.1: Một số sản phẩm trà dược thảo trên thị trường
3. Một số loại dược thảo thường dùng trong công nghệ sản xuất trà dược thảo
3.1. Trà
3.1.1. Giới thiệu về cây trà [3] [8] [9] [10]
Tên khoa học: Camellia sinesnis (Thea chinensis Seem)
Họ: Chè (Theaceae)
3.1.1.1. Mô tả cây trà
Trà là một cây khỏe, mọc hoang, đôi khi mọc thành rừng gỗ trên núi đá cao.
Khi không cắt xén có thể cao đến 17m. Nhưng khi trồng, người ta thường cắt xén để
tiện cho việc hái nên thường chỉ cao đến 2m.

Đường kính thân có thể tới mức một người ôm không xuể.
Lá mọc so le, không rụng.
Hoa to, có màu biến đổi từ trắng đến hồng hoặc đỏ, mọc ở kẽ lá, mùi rất thơm,
nhiều nhị.
Quả một nang thường có ba ngăn, nhưng chỉ còn một hạt do các quả khác bị teo đi.
Quả khai bằng lối cắt ngang, hạt không phôi nhũ, lá mầm lớn có chứa dầu.
SVTH: Nguyễn Trung Hiếu 8
Seminar chuyên ngành GVHD: ThS.Đặng Uy Nhân
Hình 3.1: Lá trà Hình 3.2: Hoa trà
3.1.1.2. Phân bố, thu hoạch và chế biến
Trà là một cây có nguồn gốc từ Trung Quốc.
Ở nước ta, cây trà được trồng nhiều nhất tại các tỉnh Vĩnh Phú, Hà Tuyên, Bắc Kạn,
Thái Nguyên và các tỉnh miền Trung và miền Nam như Quảng Nam, Đà Nẵng, Đắk Lắk,
Lâm Đồng.
Trà dùng làm thuốc được hái vào mùa xuân: hái búp và lá non. Sau đó chúng được
vò, sao khô giống cách chế biến trà hương để pha nước uống.
3.1.1.3. Phân loại
Theo các thực vật học Trung Quốc thì trà được chia làm 4 loại sau:
Trà Camellia Sinesis Var Boheat (trà vùng Vũ Di hay trà Trung lá nhỏ)
Trà Camellia Sinesis Var Macrophulla Sieb (trà Trung Quốc lá to)
Trà Camellia Sinesis Var Shan (trà Shan)
Trà Camellia Sinesis Var Assamica (Assam-Ấn Độ)
Cả bốn loại trà trên đều có trồng ở Việt Nam nhưng phổ biến nhất là hai loại trà
Camellia Sinesis Var Macrophylla Sieb và Camellia Sinesis Var Shan.
Ngoài ra còn có một số cách phân loại khác như theo mùa sản xuất, theo thời vụ,
theo cách chế biến, theo địa dư…
3.1.2. Thành phần sinh hóa của trà [9]
SVTH: Nguyễn Trung Hiếu 9