CƠ SỞ LÝ LUẬN THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1.1. Một số nghiên cứu liên quan đến đề tài
Tính tích cực hoạt động là một phẩm chất tâm lý quan trọng của con người.
Vì vậy từ xưa đến nay đã có nhiều tác giả đề cập nghiên cứu.
Ngay từ thời cổ đại các nhà tư tưởng như Khổng Tử (551- 497 Tr.c.n); Socrat
(469 - 390 Tr.c.n) đã thấy được tầm quan trọng của tính tích cực hoạt động.
Các nhà TLH phương Tây như : S. Freud, J. Watson, A. Matslow... đã
nghiên cứu nguồn gốc, bản chất của tính tích cực hoạt động. Theo S. Freud tính
tích cực bắt nguồn từ yếu tố "vô thức", còn theo J. Watson thì tính tích cực hoạt
động của con người là sự phản ứng một cách máy móc đáp ứng lại các kích thích
trực tiếp từ môi trường, không tính đến ý thức, cơ sở tham gia vào hành vi. Do
đứng trên lập trường cơ sở lý luận, phương pháp luận phi Mác xít nên các tác giả
này không chỉ ra được cơ sở tâm lý của tính tích cực hoạt động của con người.
Các nhà TLH Mác xít dựa trên cơ sở lý luận, phương pháp luận của chủ nghĩa
Mác - Lênin, đặc biệt là quan điểm của C. Mác về hoạt động của con người. C. Mác
khẳng định: Hoạt động của con người là hoạt động có đối tượng và mang bản chất xã
hội lịch sử. Từ đó các nhà TLH Mác xít đã đi đến kết luận quan trọng: hoạt động có
đối tượng của con người là nơi sản sinh ra tâm lý và cũng là nơi tâm lý thực hịên chức
năng định hướng, điều chỉnh, điều khiển hoạt động, tức là tâm lý trở thành thành phần
của hoạt động. Từ đó, cho thấy tính tích cực hoạt động của con người nói chung, tính
tích cực hoạt động X nói riêng không thể tách rời những yếu tố tâm lý của chủ thể.
Đồng thời do hoạt động của con người mang bản chất xã hội lịch sử cho nên tính tích
cực hoạt động của con người còn chịu sự tác động của các yếu tố bên ngoài. Tiêu biểu
cho cách tiếp cận trên là các tác giả: V. P. Điatrenco, V. I. Romanov, A. N.
Lêônchiép...
Ở Việt Nam, trong lĩnh vực TLH quân sự, cụ thể là TLH sư phạm quân sự
cũng đã có một số tác giả nghiên cứu đề cập đến cơ sở tâm lý của hoạt động học
tập như các tác giả Ngô Minh Tuấn, Đinh Hùng Tuấn trong “Nâng cao tính tích
cực nhận thức của học viên trong Xêmina’’. Lê Duy Tuấn “Cơ sở tâm lý nâng cao
tính tích cực học tập của học viên đào tạo sĩ quan chỉ huy cấp phân đội hiện nay’’.
Tuy nhiên, các tác giả này chưa đề cập cơ sở tâm lý nâng cao tính tích cực hoạt

động X. Những kết quả nhiên cứu của các tác giả trên được chúng tôi nghiên cứu,
kế thừa và vận dụng trong nghiên cứu của mình.
1. 2. Các khái niệm cơ bản
1. 2. 1. Tính tích cực
Tính tích cực là vấn đề nghiên cứu của nhiều khoa học Triết học, TLH, Giáo
dục học… thuật ngữ “tính tích cực” theo tiếng Latinh là ACTIVUS dùng để chỉ:
Trạng thái hoạt động; Tính chủ động đối lập với tính bị động.
Dưới góc độ Triết học tính tích cực là một khái niệm cơ bản, đã được nhiều
triết gia nổi tiếng từ thời cổ đại và hiện nay đề cập nghiên cứu như: Ampécđốclơ
(490-430 Tr.c.n); Platôn (428-398 Tr.c.n); Aritxtốt (384-322 Tr.c.n); R. Đề các; B.
Spinoda…Phần lớn các nhà duy vật khi bàn về tính tích cực đều thống nhất ở nội
dung sau:
Tính tích cực là thuộc tính chung của vật chất, tạo thành điều kiện tiên quyết
bên trong của sự vận động của vật chất. Tính tích cực có quá trình phát triển gắn
liền với quá trình phát triển của vật chất, sự phát triển này trải qua các các giai
đoạn sau:
Giai đoạn đầu tiên trong sự phát triển của tính tích cực là sự chuyển tiếp từ tính
tích cực là thuộc tính của vật chất đến tính tích cực là thuộc tính đặc trưng của sinh vật
và biểu hiện ra trong quá trình hoạt động sống, bảo đảm cho sinh vật tồn tại và phát
triển “tính tích cực theo nghĩa này của sinh vật xét ở góc độ vật lý, sinh vật là cuộc
đấu tranh cho sự tồn tại của sinh vật” [10. tr.28].
Bước ngoặt thứ hai trong sự phát triển của tính tích cực gắn với sự xuất hiện
hoạt động của loài người, sự khác biệt cơ bản của hoạt động này so với hành vi của
động vật ở chỗ chuyển tiếp đơn thuần thích nghi với thiên nhiên đến chỗ trên cơ sở
nhận thức tính tất yếu mà cải tạo, sáng tạo khách thể phù hợp với mục đích của cá
nhân và xã hội.
- Tính tích cực là sự vận động của vật chất, sự vận động và biến đổi này có
thể nhận thấy nhận thấy ở mức độ thấp của vật chất và giúp cho sự vật thoát khỏi
trạng thái “quân bình” hoàn chỉnh, tạm thời hiện tại, tạo ra sự biến đổi của một vật
thể trong khoảng thời gian và không gian nhất định vì ý nghĩa đó thuật ngữ tính

tích cực được mô tả bằng các thuật ngữ khác nhau như: “Tính tự trị”; “Tính phát
sinh từ nội tại”; “Tính chủ động”.
Như vậy, dưới góc độ Triết học tính tích cực được coi là sự gặp gỡ giữa yếu
tố bên trong và yếu tố bên ngoài, trong đó yếu tố bên trong giữ vai trò chủ đạo.
L.A. Putrusenco viết: “Hệ thống ngoài môi trường không thể là tính tích cực, tính
tích cực cao không thể là kết quả của việc cách li nghiêm ngặt một hệ thống. Bất
kì một loại tính tích cực nào đều được quy định bởi các điều kiện bên trong và bên
ngoài” [dẫn theo 10, tr.24].
Bằng thế giới quan và phương pháp luận khoa học của chủ nghĩa duy vật
biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, C. Mác đã khẳng định: Con người là chủ
thể năng động, tích cực, luôn luôn tác động vào thế giới, nhận thức và cải tạo thế
giới nhằm thoả mãn nhu cầu ngày càng cao của mình.
Tính tích cực thuộc bản chất của con người, là đặc trưng của cơ thể sống
trong mối tương quan với hoạt động. Tính tích cực đóng vai trò là điều kiện, là
động lực của quá trình nhận thức và thay đổi các loại hình hoạt động. Nó là thuộc
tính quan trọng tạo ra sự vận động nội sinh của hoạt động. Tính tích cực được biểu
hiện trong công việc và cuộc sống hàng ngày. Loài người từ khi xuất hiện, tồn tại
và phát triển đến nay đều do tính tích cực, sáng tạo của mình quyết định. Nguồn
gốc của tính tích cực là nhu cầu, lợi ích nảy sinh trong thực tiễn lao động sản xuất
và đấu tranh xã hội.
Dựa trên thế giới quan của chủ nghĩa Mác - Lênin, các nhà TLH Mác xít cho
rằng: tính tích cực là một khía cạnh chủ yếu trong bản chất tâm lý của con người.
Nhờ có tính tích cực mà con người tiếp thu có chọn lọc các tác động của tự nhiên
và xã hội. Đồng thời tìm ra con đường, biện pháp cải tạo tự nhiên, xã hội.
Xem xét tính tích cực từ góc độ chức năng, vai trò của chủ thể đối với thế
giới bên ngoài, các tác giả như: S. Đ. Smiznov, V. P. Điatrenco, V. Ia. Romanov
cho rằng: sự phát triển tính tích cực là sự phức tạp hoá dần các chức năng của tính
tích cực của chủ thể. Với các biểu hiện cơ bản sau:
- Tính chủ động của ý thức, tính chủ định của chủ thể đối với thế giới bên
ngoài. Nói đến tính tích cực là nói đến tính chủ động, thước đo tính chủ động của

chủ thể.
- Tính tích cực là thông số đo sự chuyển động, sự biến đổi, hoạt động tâm lý
của chủ thể gắn liền với tiêu hao năng lượng tâm lý và sinh lí.
- Tính tích cực thể hiện chức năng không chỉ biểu hiện sự thích nghi mà cao
hơn là sự thích ứng, sự cải tạo, sáng tạo của chủ thể với thế giới bên ngoài.
Như vậy các tác giả trên khẳng định rằng: Con người có tính tích cực là con
người đang hoạt động. Nói đến tính tích cực là nói đến tính chủ động, sự thích ứng,
sự sáng tạo của chủ thể nhằm cải tạo thế giới bên ngoài và bản thân mình.
Trong quá trình nghiên cứu những cơ sở của hình thức dạy học nêu vấn đề,
V. O. Kôn cho rằng: “Khi nói đến tính tích cực chúng ta quan niệm là lòng ham
muốn hoạt động được nảy sinh một cách không chủ định và gây nên những biểu
hiện bên ngoài hoặc bên trong của sự hoạt động” [3, tr.38].
Tác giả Vũ Dũng chỉ ra các đặc điểm của tính tích cực bao gồm:
“Sự chi phối mạnh mẽ các hoạt động đang diễn ra:
- Tính đặc thù của các trạng thái bên trong của chủ thể ở thời điểm hành động.
- Tính siêu hoàn cảnh.
- Tính bền vững tương đối của hành động trong sự tương quan với mục đích
đã thông qua” [1, tr.355].
Khi xem xét tính tích cực tác giả Nguyễn Xuân Thức cho rằng: “Một là,
không nên giải thích phiến diện, xem xét là trạng thái duy nhất của hoạt động; Hai
là, không tách rời mặt bên trong và mặt bên ngoài của tính tích cực; Ba là, sự phát
triển của tính tích có thể biểu hiện bằng đặc trưng số lượng và chất lượng của hoạt
động con người’’ [10, tr.67].
Từ những quan điểm trên tôi cho rằng: Tính tích cực là một phẩm chất nhân
cách thể hiện sự nỗ lực, chủ động, sáng tạo trong hành động phù hợp với mục đích
đặt ra.
1.2.2. Tính tích cực hoạt động Xêmina và các tiêu chí đánh giá tính tích
cực hoạt động Xêmina của học viên
1.2.2.1. Tính tích cực hoạt động Xêmina
Xêmina là hoạt động cùng nhận thức, cùng lĩnh hội của tập thể HV. X chỉ

đạt kết quả cao khi có tính tích cực của tập thể HV trong lớp học, khoá học.
Nghiên cứu về tính tích cực hoạt động X, các nhà TLH đều cho rằng: tính tích
cực hoạt động X là một dạng cụ thể của tính tích cực nói chung. Nguồn gốc của
tính tích cực hoạt động X bắt nguồn từ nhu cầu học tập, sự cảm nhận thiếu thốn
về kiến thức, kỹ xảo, kỹ năng của HV trong nội dung chủ đề X nói riêng và
trong cuộc sống hoạt động nói chung. Tuy nhiên quan niệm về tính tích cực hoạt
động X của HV còn nhiều quan điểm khác nhau:
Tác giả Trần Bá Hoành cho rằng: “Tính tích cực trong học tập về thực chất
là tính tích cực nhận thức, đặc trưng bởi sự chủ động sáng tạo, hăng hái trả lời câu
hỏi của giáo viên. Bổ sung các câu hỏi và trả lời của bạn, thích phát biểu ý kiến của
mình trước các vấn đề nêu ra, hay thắc mắc đòi hỏi phải trả lời một cách thấu đáo
các vấn đề tranh luận, thảo luận. Chủ động vận dụng kiến thức kỹ xảo, kỹ năng đã
học để nhận thức vấn đề mới” [2, tr.26-27].
Trên cơ sở tiếp cận hoạt động, tập thể tác giả Ngô Minh Tuấn và Đinh
Hùng Tuấn đã cho rằng: “Tính tích cực hoạt động X chính là tính tích cực
nhận thức, là trạng thái nỗ lực chủ động, độc lập sáng tạo của HV trong việc
huy động khả năng nhận thức vào tranh luận, thảo luận các vấn đề trong X’’
[9, tr.8].
Như vậy tuy các tác giả có các quan nịêm khác nhau nhưng thống nhất
cho rằng: X là một hoạt động trong hoạt động học tập của HV tính tích cực
hoạt động X là một dạng cụ thể của tính tích cực nói chung của con người,
phản ánh khát vọng vươn lên chiếm lĩnh tri thức và kỹ xảo, kỹ năng…
Tiếp thu các quan điểm trên chúng tôi cho rằng: Tính tích cực hoạt động
Xêmina là một phẩm chất của nhân cách phản ánh trạng thái hoạt động thể hiện sự
nỗ lực bên trong, chủ động, sáng tạo hướng tới hình thành những hành động
Xêmina phù hợp để chiếm lĩnh nội dung chủ đề Xêmina.
1.2.2.2. Các tiêu chí đánh tính tích cực hoạt động Xêmina của học viên
Khi nghiên cứu tính tích cực hoc tập của sinh viên tác giả Nguyễn Đức Vũ
đã chỉ rõ dấu hiệu để nhận thấy tính tích cực học tập như sau: “Thường nêu ý kiến
về các vấn đề học tập, trăn trở, tìm tòi, phát hiện thỏa mãn nhu cầu hiểu biết, có ý

thức nhận xét, đánh giá, chủ động liên hệ kiến thức vào thực tiễn, vận dụng kiến
thức đã học vào nhận thức kiến thức mới, có nhu cầu trao đổi, thảo luận với bạn bè,
thầy cô về những hiểu biết có được từ những nguồn thông tin khác nhau’’ [11,
tr.28].
Tính tích hoạt động X của HV là một dạng đặc thù của tính tích cực học tập.
Qua quá trình nghiên cứu, chúng tôi cho rằng muốn đánh giá được tính tích cực
hoạt động X của HV ta phải căn cứ vào các dấu hiệu biểu hiện. Mặt khác, X là một
quá trình có các khâu: chuẩn bị, thực hành, và sau X. Vì vậy, theo chúng tôi, để
đánh giá được tính tích cực hoạt động X của HV cần phải căn cứ vào các dấu hiệu
biểu hiện qua từng giai đoạn.
* Gia đoạn chuẩn bị Xêmina.
Dấu hiệu của tính tích cực hoạt động X trong giai đoạn này là HV nhận thức
sâu sắc vị trí, vai trò, chức năng của X và nội dung của chủ đề X trong chương
trình bộ môn. Chủ động nghiên cứu kế hoạch, nắm vững mục đích, yêu cầu của
chủ đề X đã được GV hướng dẫn. Trong kế hoạch tự học của mình HV đã xác định
thời gian phù hợp để chuẩn bị cho X.
Các chủ đề X thường được GV hướng dẫn trước khi tiến hành X một khoảng
thời gian nhất định. Khi hướng dẫn nội dung X thì GV đã hướng dẫn các nội dung
cần làm rõ trong từng chủ đề X.
Người HV có tính tích cực hoạt động X ở giai đoạn này biểu hiện: chủ động
tìm tài liệu, nghiên cứu tài liệu một cách cụ thể, tỉ mỉ, công phu; chủ động làm đề
cương một cách chi tiết, suy nghĩ sâu sắc về các vấn đề cần tranh luận, thảo luận,
tìm tài liệu, tìm dẫn chứng minh chứng cho vấn đề mình đưa ra; có thể dự đoán cấc
vấn đề mà các HV trong lớp có thể đưa ra trong quá trình thảo luận. HV suy nghĩ
vấn đề còn thắc mắc trong nhận thức có thể đem các vấn đề mình thắc mắc ra tranh
luận trong giờ nghỉ ở lớp học. Những HV này cảm thấy thoải mái, sung sướng khi
giải quyết các vấn đề cho bạn bè mình nghe. Một biểu hiện đặc thù trong giai đoạn
này là HV thông qua quá trình nghe giảng ở trên lớp đã ghi chép những vấn đề
chưa rõ trong quá trình lĩnh hội tri thức để khi X đưa ra tranh luận, thảo luận. Nếu
người học có tính tích cực hoạt động X ở giai đoạn này đã chuẩn bị cho mình một

tâm thế sẵn sàng cho X, khi bước vào thực hành X có tâm thế hết sức thoải mái, tự
tin có nhu cầu muốn chứng tỏ khả năng nhận thức của mình. Tính tích cực trong
giai đoạn chuẩn bị X có vai trò hết sức quan trọng nó có tác động to lớn đến kết
quả X sau này.
* Giai đoạn thực hành X.
Hiện nay, các X thường diễn ra theo các trường hợp sau đây. Thứ nhất, GV
gợi ý lại nội dung X, HV xem lại đề cương mình đã chuẩn bị ở nhà. Sau đó GV gọi
từng người lên phát biểu theo nội dung mình đã chuẩn bị. Sau mỗi ý kiến, GV kết
luận và nêu ra những điểm còn chưa rõ hoặc có mâu thuẫn để các HV khác tiếp tục
làm sáng tỏ vấn đề. Thứ hai, GV gọi người phát biểu trung tâm lên phát biểu sau
đó các HV khác tiếp tục làm sáng tỏ các vấn đề chưa rõ. Thứ ba, GV hỏi HV trong
chủ đề X có nội dung gì chưa rõ nêu ra để các đồng chí trong lớp và GV cùng giải
quyết.
Trong cả ba cách trên, người HV có tính tích trong X đều là những người
chủ động phát biểu ý kiến giải quyết các vấn đề nhanh gọn, súc tích, bởi vì
trong giai đoạn chuẩn bị những HV này đã chuẩn bị rất kĩ càng, tích luỹ được
một vốn kiến thức cần thiết. Trong tranh luận, thảo luận, đấu tranh quan điểm
với các vấn đề tập thể lớp và GV nêu ra. Những HV có tính tích cực tỏ ra nhạy
bén, nắm bắt chính xác mẫu thuẫn, tham gia tranh luận , thảo luận sôi nổi.
Chính vì thế mà X trở nên có ý nghĩa sâu sắc. Khi diễn giải trình bày các vấn
đề, những HV này trình bày diễn giải một cách say mê, hầu như thoát li khỏi
đề cương, những kiến thức lý luận và thực tiễn đã trở thành “năng lượng tiềm
tàng’’ chờ cơ hội để giải phóng. Tính tích cực hoạt động X ở giai đoạn này còn
thể hiện ở khả năng tư duy linh hoạt, năng động, mang tính sáng tạo cao của
người học. Đó là người học biết vận dụng một cách sáng tạo những kiến thức
tích luỹ được trong quá trình học tập và vốn sống vào giải quyết những “tình
huống có vấn đề”. Một nét tâm lý xuất hiện ở những HV có tính tích cực là có
cảm giác xấu hổ, ngại ngùng khi trong buổi X không được phát biểu ý kiến
hoặc các vấn đề đưa ra còn thiếu tính thuyết phục, trong suy nghĩ mong muốn
lần sau mình làm tốt hơn. Ngược lại những HV không có tính tích cực hoạt

động X, thiếu tính chủ động, sáng tạo trong suy nghĩ, lười phát biểu, thường
trông chờ vào đồng đội hay kết luận của giáo viên. Nếu những HV này phát
biểu thì chỉ nhắc lại bài giảng của GV, hoặc trả lời cho qua chuyện, không tiếp
thu được nhiều kiến thức trong X, thậm chí coi các buổi X là buổi “tra tấn”.