1
ĐẠI HỌC Y DƯỢC CẦN THƠ
KHOA DƯỢC

BÁO CÁO HẾT MÔN
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU DƯỢC LIỆU
XÂY DỰNG TIÊU CHUẨN
DƯỢC LIỆU BÌM BỊP (Clinacanthus sp.)

Người thực hiện:
1. Sơn Thị Ánh Kim

1153030048

100%

2. Nguyễn Thị Ngọc Lan

1153030013

100%

3. Phan Văn Lem

1153030062

100%

4. Bùi Duy Linh

1153030181

100%

5. Hồ Mỹ Linh

1153030014

100%

Cần Thơ - Năm 2015


2
ĐẠI HỌC Y DƯỢC CẦN THƠ
KHOA DƯỢC

BÁO CÁO HẾT MÔN
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU DƯỢC LIỆU

XÂY DỰNG TIÊU CHUẨN
DƯỢC LIỆU BÌM BỊP
(Clinacanthus sp.)
Lớp Dược A K37 – nhóm A2 – tổ 01

Cần Thơ - Năm 2015


i

MỤC LỤC

MỤC LỤC ........................................................................................................................ i
DANH MỤC CÁC BẢNG.............................................................................................iii
DANH MỤC CÁC HÌNH .............................................................................................. iv
ĐẶT VẤN ĐỀ ................................................................................................................. 1
Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ...................................................................... 3
1.1 Tổng quan về thực vật học ................................................................................ 3
1.2 Tổng quan về thành phần hóa học .................................................................... 6
1.3 Tác dụng dược lý............................................................................................. 10
1.4 Công dụng ....................................................................................................... 14
1.5 Một số bài thuốc dân gian ............................................................................... 15
1.6 Tính vị quy kinh .............................................................................................. 15
1.7 Công năng, chủ trị ........................................................................................... 15
1.8 Thu hái, chế biến và bảo quản......................................................................... 16
1.9 Một số chế phẩm trên thị trường nước ngoài .................................................. 16
Chương 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....................................................... 17
2.1 Đối tượng nghiên cứu ..................................................................................... 17
2.2 Dung môi hóa chất và trang thiết bị ................................................................ 17
2.3 Phương pháp nghiên cứu................................................................................. 18
2.4 Độ ẩm .............................................................................................................. 25
Chương 3. KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM .............................................................. 26
3.1 Nghiên cứu thực vật học ................................................................................. 26
3.2 Độ ẩm bột dược liệu ........................................................................................ 35
3.3 Kết quả phân tích sơ bộ ................................................................................... 35
3.4 Sắc ký lớp mỏng với flavonoid và triterpenoid. ............................................. 40
3.5 Kết quả về sắc ký lớp mỏng: ........................................................................... 42
Chương 4. XÂY DỰNG TIÊU CHUẨN DƯỢC LIỆU........................................ 45
4.1 Tên gọi ............................................................................................................ 45
4.2 Mô tả ............................................................................................................... 45
4.3 Bộ phận dùng .................................................................................................. 45
4.4 Bóc tách biểu bì thân ....................................................................................... 45



ii
4.5 Bột thân ........................................................................................................... 45
4.6 Độ ẩm .............................................................................................................. 46
4.7 Vi phẫu thân cây.............................................................................................. 46
4.8 Định tính.......................................................................................................... 46
4.9 Thu hái chế biến và bảo quản.......................................................................... 50
Chương 5. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ .................................................................. 51
5.1 Kết luận ........................................................................................................... 51
5.2 Đề nghị ............................................................................................................ 51
TÀI LIỆU THAM KHẢO


iii

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1 Tác dụng của Clinacanthus nutans và indomethacin trên carrageenin gây phù
chân chuột ..................................................................................................................... 10
Bảng 1.2. Tác dụng của C.nutans và indomethacin trên myeloperoxidase hoạt động
trong mô hình ethyl phenylpropionat gây phù tai chuột. .............................................. 10
Bảng 1.3.Hoạt động thu dọn gốc tự do của các dịch chiết từ lá và thân của
Clinacanthus nutans ...................................................................................................... 11
Bảng 1.4.Hoạt động thu dọn gốc tự do của acid ascorbic và alpha tocopherol ............ 12
Bảng 3.1. Kết quả độ ẩm của bột Bìm Bịp ................................................................... 35


iv

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 1.1. Công thức hóa học của một số chất phân lập được từ dược liệu Bìm bịp .........9
Hình 1.2.Một số chế phẩm trên thị trường nước ngoài ..................................................... 16
Hình 3.1. Thân cây Bìm bịp .............................................................................................. 26
Hình 3.2. Đại thể bóc tách biểu bì thân (10x) ................................................................... 27
Hình 3.3.Biểu bì thân non ................................................................................................. 27
Hình 3.4. Biểu bì thân già ................................................................................................. 27
Hình 3.5. Lỗ khí kiểu trực bào .......................................................................................... 27
Hình 3.6. Lỗ khí kiểu trực bào .......................................................................................... 27
Hình 3.7. Tổng thể thân non (4x) ...................................................................................... 28
Hình 3.8. Thân non (10x) .................................................................................................. 28
Hình 3.9. Thân non............................................................................................................ 29
Hình 3.10. Thân non.......................................................................................................... 29
Hình 3.11. Lông che chở ở thân non ................................................................................. 29
Hình 3.12. Lông tiết ở thân non ........................................................................................ 29
Hình 3.13. Thân già ........................................................................................................... 29
Hình 3.14. Thân vừa .......................................................................................................... 30
Hình 3.15. Tổng thể thân già ............................................................................................. 30
Hình 3.16. Thân già – gỗ cấp 2 ......................................................................................... 31
Hình 3.17. Thân già – gỗ và libe cấp 2 ............................................................................. 31
Hình 3.18. Bột thân Bìm bịp ............................................................................................. 32


v
Hình 3.19. Mạch xoắn ....................................................................................................... 32
Hình 3.20. Mạch chấm đồng tiền ...................................................................................... 32
Hình 3.21. Lông che chở đa bào ....................................................................................... 32
Hình 3.22. Mảnh biểu bì mang lỗ khí ............................................................................... 32
Hình 3.23. Sợi ................................................................................................................... 33
Hình 3.24. Mảnh mô mềm ................................................................................................ 33
Hình 3.26. Tế bào mô cứng ............................................................................................... 33

Hình 3.27. Bào thạch ......................................................................................................... 33
Hình 3.28. Tế bào mô cứng ............................................................................................... 34
Hình 3.29. Khối nhựa ........................................................................................................ 34
Hình 3.30. Tinh thể calci oxalat ........................................................................................ 34
Hình 3.31. Đám tinh bột .................................................................................................... 34
Hình 3.32. Sắc ký đồ hợp chất triterpenoid với hệ dung môi Petroleum – Aceton (8:2) . 43
Hình 3.33. Sắc ký đồ hợp chất flavonoid với hệ dung môi Benzen – Aceton – Acid
formic (6:4:0.1) ................................................................................................................. 43
Hình 3.34. Sắc ký đồ hợp chất flavonoid với hệ dung môi Benzen – Aceton – Acid
formic (6:4:0.1) ................................................................................................................. 44


1

ĐẶT VẤN ĐỀ
Theo WHO, thuốc cổ truyền đã được sử dụng hàng ngàn năm với những đóng
góp to lớn trong chăm sóc sức khỏe con người, đặc biệt là giúp chăm sóc sức khỏe ban
đầu ở cộng đồng. Từ những năm 1990, thuốc cổ truyền đã được sử dụng ngày càng
tăng ở nhiều nước phát triển và đang phát triển. Thuốc cổ truyền được tìm thấy ở hầu
hết các nước trên thế giới và nhu cầu sử dụng nó ngày càng tăng .
Mặt khác, Việt Nam là quốc gia nằm ở vùng nhiệt đới, có nhiều điều kiện cho các
sinh vật phát triển và tạo ra sự phong phú của nhiều loài động thực vật và nhiều hệ sinh
thái khác nhau. Theo thống kê "Tiếp cận các nguồn gen và chia sẻ lợi ích" (của Tổ
chức Bảo tồn Thiên nhiên Thế giới - IUCN), thì tại Việt Nam hiện có gần 12.000 loài
thực vật bậc cao có mạch thuộc hơn 2.256 chi, 305 họ (chiếm 4% tổng số loài, 15%
tổng số chi, 57% tổng số họ thực vật trên thế giới), 69 loài thực vật hạt trần, 12.000 loài
thực vật hạt kín, 2.200 loài nấm, 2.176 loài tảo, 481 loài rêu, 368 loài vi khuẩn lam,
691 loài dương xỉ và 100 loài khác. Trong đó có 50% số loài thực vật bậc cao là các
loài có tính chất bản địa, các loài di cư từ Hymalia Vân Nam - Quý Châu xuống chiếm
10%, các loài di cư từ Ấn Độ - Myanma sang chiếm 14%, các loài từ Indonesia Malaysia di cư lên chiếm 15%, còn lại là các loài có nguồn gốc hàn đới và nhiệt đới

khác [31].
Với nguồn dược liệu vô cùng phong phú cùng với sự phát triển của khoa học kĩ
thuật, nhiều dược liệu đã được nghiên cứu toàn diện về thành phần hóa học, tác dụng
dược lý,… để làm thuốc chữa bệnh an toàn, hiệu quả và chất lượng. Vì vậy, việc
nghiên cứu và xây dựng tiêu chuẩn dược liệu là cần thiết để làm cơ sở khoa học, đồng
thời tránh nhầm lẫn hay giả mạo khi sử dụng. Đặc biệt đối với các dược liệu quý, có
giá trị kinh tế cao hay các dược liệu thường được sử dụng.
Cây Bìm bịp (Clinacanthus sp Acanthaceae), theo 1 số nghiên cứu của tác giả
Thái Lan và Malaysia, loài cây này đã được khẳng định là một loại thuốc dân gian hữu


2

ích trong điều trị phát ban da, rắn cắn, virus herpes simplex (HSV), virus varicellazoster (VZV) [19].
Trên thực tế, chất chiết xuất từ lá có tác dụng giảm đau, chống viêm, chống các
virus HSV, VZV [14]. Ngoài ra, dịch chiết ethanol 80% có tác dụng kháng viêm,
chống virus sốt xuất huyết và điều chỉnh hoạt động miễn dịch [21].
Qua tìm hiểu cho thấy, các nghiên cứu trong nước về cây Bìm bịp rất ít. Vì vậy,
việc khảo sát hình thái thực vật, đặc điểm vi học và thành phần hóa học của cây Bìm
Bịp làm tiền đề cho các nghiên cứu về tác dụng dược lý là cần thiết.
Nghiên cứu được tiến hành với các nội dung sau:
- Thu hái các tài liệu liên quan đến cây Clinacanthus sp.
- Khảo sát đặc điểm hình thái thực vật học và đặc điểm vi học của cây.
- Sơ bộ phân tích thành phần hóa thực vật.
- Tiến hành sắc ký lớp mỏng một số hợp chất chính của cây dựa trên kết quả thành
phần hóa thực vật.


3


Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1 Tổng quan về thực vật học
1.1.1. Vị trí phân loại
Theo hệ thống phân loại của Takhtajan (2009), Clinacanthus sp. có vị trí phân
loại trong giới thực vật như sau [6]:
Thực vật bậc cao
Ngành Ngọc lan (Magnoliophyta)
Lớp Ngọc lan (Magnoliopsida)
Phân lớp Hoa môi (Lamiidae)
Liên bộ Hoa môi (Lamianae)
Bộ hoa Mõm sói (Scrophulariales)
Họ Ô rô (Acanthaceae)
Chi Clinacanthus
Sơ đồ 1.1 Vị trí phân loại của chi Clinacanthus theo Takhtajan
1.1.2. Đặc điểm họ Ô rô
Thân: Cây gỗ nhỏ, cây bụi, cỏ đứng hay dây leo, ít khi là cây gỗ to.
Lá: Đơn, mọc đối, không lá kèm. Phiến lá nguyên hay có răng cưa.
Cụm hoa: Hoa mọc riêng lẻ hay tụ lại thành chum, gié hay xim ở nách lá hay
ngọn cây. Nhiều loài trong họ có cụm hoa có nhiều lá bắc và lá bắc con xếp kết hợp, có
long hay gai.
Hoa: Không đều, lưỡng tính, mẫu 5. Mỗi hoa mọc ở nách một lá bắc và có hai lá
bắc con.


4

Bao hoa: 5 lá đài rời hay dính nhau ở đáy. 5 cánh hoa dính nhau thành một ống
hình kèn gần như đều hoặc phía trên xòe thành 2 môi không đều, môi trên do 2 cánh
sau tạo nên, môi dưới do 3 cánh hoa dưới hợp lại.
Bộ nhị: 4 nhị, 2 nhị dài và 2 nhị ngắn (bộ nhị 2 dài) hoặc giảm còn 2 nhị. Nhị

đính trên ống tràng xen kẽ cánh hoa. Bao phấn thường có một rìa lôngg như bàn chải
trên lưng.
Bộ nhụy: 2 lá noãn ở vị trí trước – sau, dính liền thành bầu trên 2 ô, mỗi ô chứa 2
hay nhiều noãn, đính noãn trung trụ. Đĩa mật to bao quanh đáy bầu noãn.
Quả: Nang nứt mạnh.
Hạt: Không có nội nhũ khô, được tung đi xa nhờ cán phôi to và cứng có thể bật
lên như một cái lò xo khi quả nứt ra.
Cơ cấu học: Thân và lá của nhiều chi có bào thạch, một số có libe quanh tủy hoặc
libe quanh gỗ.
Ở Việt Nam có khoảng 57 chi [4].
1.1.3. Đặc điểm của loài Clinacanthus nutans
1.1.3.1 Tên gọi
Tên đồng nghĩa: Loài Clinacanthus nutans (Burn.f.) Lindau có tên đồng nghĩa là
Clinacanthus burmanni Nees.
Tên thường gọi: Bìm bịp.
Tên khác: Mảnh cộng, Lá cầm, cây Xương khỉ.
Tên Thái: Loài Clinacanthus nutans là Phaya Yo.
Loài Clinacanthus siamensis là Lin ngu hao.
Tên Malaysia: Clinacanthus nutans là Belalai Gajah.
Tên Trung Quốc: Loài Clinacanthus nutans là Qing jian.


5

Họ: Ô Rô (Acanthaceae) [36].
1.1.3.2 Nguồn gốc xuất xứ
Cây Bìm bịp được tìm thấy và nghiên cứu ở các nước Thái Lan, Malaysia,
Indonesia, Trung Quốc và Việt Nam. Ở Việt Nam, cây Bìm bịp mọc hoang và được
trồng ở nhiều nơi [35].
1.1.3.3 Mô tả thực vật

Tiểu mộc hơi trườn. Lá có phiến thon, to 7 - 9 x 2 - 2,5cm, láng, bìa giún, đầu
thon nhọn. Gié dày, xụ ở ngọn nhánh, lá hoa hẹp, hoa đỏ, cao 3 -5cm, đài cao 1cm, có
lông trĩn, vành dài 5cm, có môi đứng, môi dưới 3 răng, tiểu nhụy 2, bao phấn vàng
xanh. Nang dài 1,5cm [3].
1.1.3.4 Phân bố và sinh thái
Mọc ở hàng rào, rừng thay lá, bình nguyên [3].
Loài cây của các nước á châu nhiệt đới (các nước Đông Dương từ Thái Lan đến
Malaysia), nam Trung Quốc. Mọc hoang ở hang rào, bờ bụi nhiều nơi và cũng thường
được trồng. Có thể thu hái cây lá quanh năm, dùng tươi hay phơi khô dùng dần [5].
1.1.3.5 Cách trồng
Đào thành từng hốc hoắc cuốc thành rạch, sâu chừng 30 – 40 cm. Sau đó, đặt các
hom giống xuống, hơi nghiêng, lắp đất, lèn chặt gốc, tưới nước đủ ẩm.
Hom giống trồng sau 7 – 10 ngày mọc chồi. Tỷ lệ sống cao có thể đạt 100%.
Chăm sóc đơn giản gồm nhổ cỏ, vun gốc, tưới nước (khi cây còn nhỏ), uốn các cành
vươn dựa vào cây giá tạo thành hàng rào.
1.1.3.6 Bộ phận dùng
Toàn cây trên mặt đất.


6

1.2 Tổng quan về thành phần hóa học
Dampawan (1976) và Dampawan, Huntrakul và Reutrakul (1977) đã phân lập
được stigmasterol, lupeol và β-sitosterol từ dịch chiết của lá, thân và rễ cây Bìm bịp
[10],[11].
Năm 1983, Lin Li Yu đã phân lập betulin, lupeol và β-sitosterol từ rễ cây Bìm bịp
[16].
Năm 1997, Teshima, Kaneto, Ohtani, Kasai, Lhieochaiphant và Picheasoonthon
đã phân lập được 6 C-glucosyl flavone: vitexin, isovitexin, shaftoside, isomollupentin7-O-β-glucopyranoside, orientin và isoorientin từ dịch chiết methanol của thân và lá
cây Bìm bịp [23].

Năm 1998 Teshima, Kaneto, Ohtani, Kasai, Lhieochaiphant và Picheasoonthon
đã phân lập được 5 glucoside chứa nhóm sulfur: clinacoside A, clinacoside B,
clinacoside C, cycloclinacoside A1 và cycloclinacoside A2 từ dịch chiết của thân và lá
cây Bìm bịp [24].
Năm 2001 Satakhum đã phân lập được 2 glycoglycerolipid: 1,2-O-dilinolenoyl-3O-β-D-galactopyranosylglycerol

và

1-O-palmitoyl-2-O-linolenoyl-3-O-(α-D-

galactopyranosyl-(1” 6’)-O-β-D-galactopyranosyl) glycerol từ lá cây Bìm bịp [20].
Năm 2001 Dechatiwongse Ayudhya và cộng sự đã phân lập 132-hydroxy-(132S)-phaeophytin b, purpurin 18 phytylester và phaeophorbide từ dịch chiết chloroform
của lá cây Bìm bịp [7].
Năm 2004 Tuntiwachwuttikul và cộng sự đã phân lập được hỗn hợp 9 cerebtoside
và 1 moonoacylmonogalactosylglycerol từ lá cây Bìm bịp [25].
Năm 2014, Hồ Thị Hồng Phúc đã phân lập được một số chất từ dịch chiết cồn
96%:

Pterocarpin,

hydroxypterocarpin [2].

trcosan-1-ol,

stigmasterol,

4-methoxy

maackiain,


4-


7
R3
R4
R2
R5O

O

R
OH

O

R1

R2

R3

R4

R5

Vitexin

H


Glucose

H

OH

H

Isovitexin

Glucose

H

H

OH

H

Orientin

H

Glucose

OH

OH


H

Isoorientin

Glucose

H

OH

OH

H


H

H

8

HO

RO

Lupeol

Stigmasterol

HO


CH2OH

β-sitosterol
Betulin

HO

HOH2C
HO

CH3
O

HO

HOH2C

O

O

OH

Clinacoside A

S

O
O


HO

O

O

HO
OH

Clinacoside B

S

CH3


9

H3CO

O

O

CH3-(CH2)21-CH2-CH2-OH
O

O


Tricosan-1-ol

pterocarpin

OCH3

OH
HO

O

H3CO

O

O

O
O

4-methoxy-maackiain

O

O

O

4-hydroxypterocarpin


Hình 1.1. Công thức hóa học của một số chất phân lập được từ dược liệu Bìm bịp [2]


10

1.3 Tác dụng dược lý
1.3.1. Tác dụng kháng viêm
Panthong et al. đã tìm thấy các chiết xuất từ lá của C.nutans có hoạt tính chống
viêm mạnh. Hiệu ứng này họ nói rằng một phần là do khả năng ức chế các phản ứng
bạch cầu trung tính điển hình là khả năng ức chế đáng kể myeloperoxidase (MPO) hoạt
động [27].
Payong Wanikiat cho thấy tác dụng kháng viêm mạnh của các chất chiết xuất từ
loài Clinacanthus nutans với mô hình gây phù chân chuột bằng carrageenin và phù tai
chuột bằng ethyl phenylpropionat. Kết quả cho thấy khả năng ức chế mạnh
myeloperoxidase của cả hai mô hình [36].
Phù chân (ml) Tác dụng ức chế (%)
Liều
(mg/kg)
3h
3h
20

0,15 ± 0.02

76

50

0.44 ± 0.02


30

100

0.32 ± 0.01

49

200

0.26 ± 0.01

59

Indomethacin

Clinacanthus nutans

Bảng Chương 1.1 Tác dụng của Clinacanthus nutans và indomethacin trên
carrageenin gây phù chân chuột
Liều
(mg/kg)

Myeloperoxidase
(U/mg mô)

Tác dụng ức chế
(%)

Indomethacin


2

1.2 ± 0.08

55.6

Clinacanthus
nutans

9

1.5 ± 0.1

44.4

Bảng Chương 1.2. Tác dụng của C.nutans và indomethacin trên myeloperoxidase hoạt
động trong mô hình ethyl phenylpropionat gây phù tai chuột.


11

N. Pongphasuk và W. Khukitt cũng cho thấy tác dụng kháng viêm của các chất
chiết xuất từ Clinacanthus nutans trên mô hình phù chân chuột bằng carrageenin khi
cho uống dịch chiết với liều 5g/kg.
Dịch chiết từ lá, đặc biệt là chiết từ butanol có tác dụng giảm viêm được gây ra
sau khi tiêm carrageenin cho chuột. Các hoạt chất có tác dụng kháng viêm được báo
cáo là không xác định. Một trong những thành phần tích cực trong Clinacanthus nutans
được xác định là hợp chất flavonoid.
1.3.2. Hoạt tính chống oxy hóa

Patchareewan Pannangpetch và cộng sự khảo sát hoạt động chống oxy hóa và
hiệu quả chống lại gốc tự do gây ra tan máu từ cao chiết ethanol của C.nutans. Trong
nghiên cứu này hoạt động chống oxy hóa của C.nutans dựa trên hoạt động thu dọn triệt
để gốc tự do DPPH và ức chế đáng kể sản xuất peroxid trong các đại thực bào chuột
kích thích bởi myristat phorbol acetat (MPA) và bảo vệ hộng cầu chống lại AAPH gây
tán huyết [18].
Dịch chiết ether dầu hỏa của lá Clinacanthus nutans cho thấy hoạt động thu gom
các gốc tự do cao nhất đạt 82% ở nồng độ 4mg/ml, dịch chiết thân từ methanol thì tỷ lệ
thu dọn các gốc tự do là 70% với nồng độ 10mg/ml. Trong khi đó, tác dụng này của
acid ascorbic và α-tocopherol lần lượt là 88.7% và 86.6% ở nồng độ 0.05mg/ml.
Bộ

Hoạt động thu dọn gốc tự do của dịch chiết (%)
Dịch chiết

phận
Lá
Thân

2mg/ml
Petroleum
ether
Methanol

4mg/ml

6mg/ml

8mg/ml


10mg/ml

69 ± 0.004

82±0.016

75±0.006

70±0.014

66±0.024

32±0.028

48±0.126

64±0.030

67±0.018

70±0.019

BảngChương 1.3. Hoạt động thu dọn gốc tự do của các dịch chiết từ lá và thân của
Clinacanthus nutans


12

Nồng độ (mg/ml)


Acid ascorbic (%)

Alpha tocopherol (%)

0.02

57.6±0.010

25.3±0.013

0.03

87.5±0.016

38.3±0.004

0.06

88.0±0.004

78.3±0.011

0.13

88.8±0.005

80.8±0.016

0.25


88.5±0.007

85.5±0.103

0.50

88.7±0.004

86.6±0.005

BảngChương 1.4.Hoạt động thu dọn gốc tự do của acid ascorbic và alpha tocopherol
Nghiên cứu của Yoke Keong Yong cho thấy kết quả chống oxy hóa tốt các gốc
tự do 1,1-diphenyl-2-picryhydrazyl và galvinoxyl từ dịch chiết cloroform của
Clinacanthus nutans nhưng ít hiêu quả đối với gốc tự do nitric oxid và hydrogen
peroxide [30].
1.3.3. Hoạt tính đáp ứng miễn dịch
Nghiên cứu của Busarawan Sriwanthan và cộng sự khảo sát hoạt động của cao
chiết cồn từ lá của loài C.nutans trên hệ thống miễn dịch để nghiên cứu vai trò của
C.nutans trong điều chỉnh phản ứng miễn dịch qua tế bào trung gian (CMIR) trong ống
nghiệm: tế bào lympho, chức năng của tế bào chết tự nhiên (NK), sự sản xuất
interleukin-2 (IL-2) và interleukin-4 (IL-4). Kết quả họ thấy rằng có thể làm tăng sinh
tế bào lympho đáng kể và giảm hoạt động của tế bào NK. Điều này cho thấy rằng hiệu
quả của C.nutans trong CMIR có thể một phần là do việc tạo ra IL-4 [8].
1.3.4. Hoạt tính kháng virus
Tại Thái Lan lá của C. nutans đã được sử dụng bởi những người chữa bệnh
truyền thống để điều trị nhiễm herpes. Jayavasu et al. đã nghiên cứu để so sánh khả
năng của C. nutans lá để bất hoạt các virus herpes simplex type 2 (HSV-2) với


13


acyclovir. Họ phát hiện ra rằng các chất chiết xuất từ lá của C. nutans đã có thể ức chế
sự hình thành mảng bám do HSV-2 trong dòng tế bào thận bé hamster [9].
Với sự bùng nổ gần đây của cúm A (H1N1) trên toàn cầu, Wirotesangthong
nghiên cứu hiệu quả của Clinacanthus siamensis chiết từ lá trên nhiễm virus cúm. Họ
đã nghiên cứu ảnh hưởng của nó đối với các virus sau đây: Một con chuột thích nghi
với virus cúm A virus / New Caledonia / 20/99 (H1N1), / Quý Châu / 54/89 (A / G)
(H3N2) và cúm chuột thích nghi B / Ibaraki / 2/85 (B / I) đã được sử dụng trong sự ức
chế khảo nghiệm NA, và virus cúm chuột thích nghi A / PR / 8/34 (H1N1), A / G và B
/ I đã được sử dụng trong in vitro kháng virus khảo nghiệm. Họ phát hiện ra rằng chiết
xuất đã được cấp trên trong khả năng của mình để bảo vệ chuột chống lại nhiễm virus
cúm so với oseltamivir [17].
1.3.5. Hoạt tính chống nọc rắn
Dịch chiết nước từ lá làm giảm tỷ lệ tử vong trong nọc rắn được xử lý trên chuột
từ 100% đến 63 ± 3.34%, trong khi dịch chiết từ cồn 95% (2g/kg) là không hiệu quả
khi tiêm tĩnh mạch, màng bụng hoặc cho uống. Dịch chiết nước cũng có tác dụng
chống lại nọc rắn khi thử nghiệm trên chuột bị hoành cơ hoành – thần kinh [13].
1.3.6. Nghiên cứu về độc tính
Các nghiên cứu về độc tính cấp từ dịch chiết ethanol của Clinacanthus nutans lá
khi cho uống, tiêm dưới da, tiêm màng bụng không sản xuất bất cứ tác dụng phụ độc
tính trên động vật. Một nghiên cứu về độc tính mãn khi sử dụng đường uống từ dịch
chiết cho chuột trong 90 ngày, sau khi khám các cơ quan nột tạng thì không thấy bất kỳ
sự bất thường nào [13].
1.3.7. Thử nghiệm hoạt tính kháng acetylcholinesterase
Lau KW, Lee SK, Chin JH sử dụng cao chiết methanol của lá Clinacanthus
nutans trong 14 ngày với liều 250mg/kg, 500mg/kg, 1000mg/kg thể trọng để đánh giá
hiệu lực các thành phần trong cao chiết này trên hoạt động của acetylcholinesterase
trên chuột đực. Kết quả thu được, các hoạt tính acetylcholinesterase được tìm thấy cao



14

nhất là ở gan, tiếp theo là não, thận và tim. Như vậy, khi uống dịch chiết từ methanol
của lá trong 14 ngày có thể điều chỉnh dẫn truyền thần kinh cholinergic bằng cách kích
hoạt hoạt tính acetylcholinesterase ở thận, gan và tim chuột [15].
1.4 Công dụng
1.4.1. Trong y học dân gian
C. nutans được Lãn Ông dùng chữa vết thương do trâu bò húc. Ở một số địa
phương nhân dân dung chữa dị ứng, uống trong và bôi ngoài.
Cây trồng làm hàng rào. Lá non có thể dùng nấu canh ăn. Lá khô có mùi thơm
dùng để ướp bánh, lá tươi giã đắp chữa đau xưng mắt và đem xào nóng lên dùng ó trật
gân, xương khớp, gãy xương. Thường dùng phối hợp với cây Mò Hoa Trắng giã ra lọc
lấy nước uống chữa bệnh lưỡi trắng ở trẻ em.
Ở Hải Nam (Trung Quốc) người ta dùng cây lá làm thuốc trị dao chém thương
tích và trị thiếu máu, hoàng đãn, phong thấp. Thường dùng cành lá khô sắc uống. Dùng
ngoài lấy lá tươi giã đắp.
Ở Thái Lan lá tươi dùng trị bỏng, sâu bọ đốt, eczema và mụn rộp.
Ở Lào và Campuchia lá Bìm Bịp được dùng đắp vào mi mắt để chữa viêm mắt.
Ở Indonesia lá được dùng trị lỵ.
C.nutans được sử dụng chống viêm gan và chống herpes. Ở Thái Lan dịch chiết
cồn của lá tươi được sử dụng bên ngoài để điều trị phát ban da, rắn và côn trùng cắn,
đặc biệt là tổn thương bộ phận sinh dục do HSV và VZS [1],[ 5],[ 12],[ 19],[ 22],[ 26].
1.4.2. Trong y học hiện đại
Trong thời gian gần đây cây C.nutans đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà
nghiên cứu do có tác dụng trong điều trị ung thư, tác dụng chống oxy, chống viêm,
chống virus và tác dụng trên một số bệnh về da [28],[ 29].


15


1.5 Một số bài thuốc dân gian
Bài 1. Chữa lở miệng ở người lớn và trẻ em: Lá bìm bịp tươi rửa sạch giả nát
thêm ít nước, lược lấy nước ngậm từ từ rồi nuốt. Liều dùng 20-60 g/ngày [33].
Bài 2. Viêm gan mãn Vàng da, nóng hâm hấp lòng bàn tay, sốt về chiều, tiểu
vàng, bức rức, khó ngủ, đại tiện táo hoặc nát, sắc mặt sạm : Toàn cây bìm bịp: 30g khô,
râu bắp 20g, lá cây vọng cách 12g, lá quao 12g, sâm đại hành 16g, trần bì 10g, sắc với
1.000 ml nước giữ sôi nhỏ lửa 30 phút, chia làm 3 lần uống trong ngày [33].
Bài 3. Các khớp sưng đau mãn tính: Toàn cây bìm bịp 30g, rễ và thân cây gối hạc
20g, toàn cây trâu cổ 20g, chùm gởi cây dâu tằm 20g. Nấu với 1.200ml nước, còn
300ml chia 3 lần uống sau bữa ăn. Uống liên tục 5-15 ngày [33].
Bài 4. Chữa trướng bụng do xơ gan hoặc viêm thận mạn tính: Dùng Khiên ngưu
tử 80g, hồi hương 40g. Tất cả nghiền mịn, trộn đều. Mỗi ngày uống 1 lần, mỗi lần 8g,
uống khi đói bụng, chiêu thuốc bằng nước sôi, uống liên tục trong 2 – 3 ngày [34].
Bài 5. Chữa phù thũng, đại tiểu tiện không thông: Khiên ngưu, đem tán mịn, mỗi
lần uống 4g, dùng nước chiêu thuốc [34].
Bài 6. Trị Thoái hóa cột sống, gai cột sống, đau nhức lưng: Lá cây bìm bịp tươi
80g, lá cây thuốc cứu tươi 50g, củ sâm đại hành tươi 50g, giã nhuyễn cả 3 thứ, xào
nóng với dấm, để âm ấm đắp vào lưng chỗ đau, băng chặt lại mỗi tối trước khi ngủ,
sáng mở ra, liên tục 5-10 ngày [32].
1.6 Tính vị quy kinh
Theo Đông y, khiên ngưu tử có vị cay, tính nóng, hơi có độc, vào 3 kinh: Thủ thái
âm phế, túc thiếu âm thận và thủ dương minh đại tràng [34].
1.7 Công năng, chủ trị
Theo Đông y, có tác dụng tả thấp nhiệt ở khí phận, trục đờm, tiêu ẩm lợi nhị tiện
(đại tiểu tiện) là thuốc chữa tiện bí, cước khí, chủ trị hạ khí, lợi tiểu tiện, chữa cước


16

thũng (phù), sát khuẩn. Theo tài liệu cổ không được dùng khiên ngưu tử cùng với ba

đậu.
Có tác dụng chữa phù thũng, đại tiểu tiện không thông.
Có tác dụng lợi thủy, hành khí. Dùng trong trường hợp bụng trướng, chân tay phù
nề, ngực bụng đầy tức, khó thở, đại tiện bí, tiểu tiện ít.
Theo y học cổ truyền, toàn cây có tác dụng: Giảm đau, hạ sốt, chống viêm, điều
kinh [33].
1.8 Thu hái, chế biến và bảo quản
Toàn cây thu hái quanh năm, dùng tươi hoặc phơi khô để dành. Dùng tươi thì rửa
sạch, phơi khô thì bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát [33].
1.9 Một số chế phẩm trên thị trường nước ngoài

Hình 1.2.Một số chế phẩm trên thị trường nước ngoài


17

Chương 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1 Đối tượng nghiên cứu
Nguyên liệu là thân của loài Clinacanthus sp., được thu hái tại Cần Thơ.
Nguyên liệu được phơi khô, sau đó xay bột dùng để soi bột, phân tích sơ bộ
thành phần hóa thực vật và chiết xuất để tiến hành sắc ký lớp mỏng.
2.2 Dung môi hóa chất và trang thiết bị
2.2.1. Dung môi hóa chất
Diethyl ether (Việt Nam)
Ethanol công nghiệp Việt Nam
Dicloromethan (chemsol Việt Nam)
Ethyl acetat (Xilong Trung Quốc)
Methanol (Việt Nam)
Petroleum ether (Việt Nam)
Aceton (Xilong Trung Quốc)

Benzen (Trung Quốc)
Thuốc thử (TT) vanillin – sulfuric (1:1) dung dịch vanillin 1%/cồn 96% và dung
dịch H2SO4 5%/cồn 96%, TT FeCl3 5%/ cồn.
Silica gel F254 bản mỏng (1.05554.0001, Merck) dùng trong sắc ký lớp mỏng.
Các hóa chất sử dụng trong khảo sát cấu tạo vi học.
Bộ thuốc thử phân tích sơ bộ thành phần hóa thực vật.
Các dung môi thuốc thử khác dùng trong phòng thí nghiệm dược liệu.
2.2.2. Dụng cụ, thiết bị
Kính hiển vi quang học CX-21 (Olympus).


18

Cân kỹ thuật EW – 600 – 2M (Kern).
Cân phân tích BP – 221S (Satorius).
Cân hồng ngoại xác định độ ẩm MA – 45 (Satorius).
Bếp cách thủy WB – 14 LO (Memmert).
Bể siêu âm Sonorex RK – 1028H (Bandelin).
Phễu lọc, bình sắc ký cùng các dụng cụ khác trong phòng thí nghiệm.
2.3 Phương pháp nghiên cứu
2.3.1. Phương pháp vi học
Để kiểm nghiệm một dược liệu là đúng hay sai thì không phải chỉ dựa vào mô tả
thực vật là đủ, mà phải dựa vào giải phẫu thực vật và một số phản ứng hóa thực vật,
đồng thời khi quan sát các mẫu người ta thường loại tế bào chất, nhuộm màu màng tế
bào để việc quan sát tốt hơn.
Khảo sát hình thái thực vật của dược liệu Bìm Bịp.
Khảo sát cấu tạo vi học của dược liệu Bìm Bịp.
2.3.2. Kỹ thuật ứng dụng đối với vi phẫu
a. Chọn mẫu:
-


Chọn mẫu tươi

-

Chọn lá: 1 lá già, 1 lá non, 1 lá không quá già cũng không quá non.

-

Chọn thân và rễ cũng vậy.

-

Chọn mẫu phải có tính đại diện cao, giúp ta quan sát được đầy đủ các bộ phận
của cây lúc còn non đến trưởng thành.

b. Cắt vi phẫu: