Sốc trong sản khoa
SỐC TRONG SẢN KHOA
Mục tiêu học tập
1. Mô tả các thay đổi sinh lý của phụ nữ mang thai
2. Phân loại được các loại sốc trong sản khoa
3. Lựa chọn được các biện pháp điều trị sốc trong sản khoa
4. Đề nghị các biện pháp dự phòng
1. THAY ĐỔI CỦA THAI PHỤ TRONG THAI KỲ VÀ TRONG CHUYỂN DẠ
1.1. Thay đổi về tuần hoàn
1.1.1. Nước
Ngay từ khi bắt đầu có thai, sản phụ đã giữ nước trong cơ thể. Đến tuần thứ 13, nước
ngoài các mạch máu, trong các tổ chức ngoài tử cung và tuyến vú bắt đầu tăng cho đến lúc đẻ.
Tổng lượng nước ngoài tế bào tăng khoảng 1,51%. Ở đây có đặc điểm là nước giữ lại trong cơ
thể được phân phối đều trong các tổ chức phần mềm, và thông thường được giữ lại ở 2 chi
dưới. Nước tăng dần và tăng nhiều trong 10 tuần cuối cho đến khi chuyển dạ và sau đẻ thì giảm
một cách đột ngột.
1.1.2. Máu
Thể tích huyết tương tăng nhanh và nhiều hơn nước ngoài tế bào. Đến tuần thứ 6 của thai
nghén, thể tích huyết tương tăng một cách rõ ràng và tiếp tục tăng cho đến tuần thứ 30-34. Đến
lúc này huyết tương đã tăng được 50% so với trước khi chưa có thai. Sau đó thể tích huyết
tương giữ vũng, không thay đổi cho đến khi đẻ. Sau đẻ, đến tuần thứ 6 thì thể tích huyết tương
trở lại bình thường như trước khi chưa có thai. Thể tích toàn bộ hồng cầu cũng bắt đầu tăng từ
tháng thứ hai và đến khi đẻ thì tăng được 30%. Nếu xét cả thể tích huyết tương lẫn hồng cầu sẽ
thấy khi thai lớn dần thì trong mạch máu có sự pha loãng máu.
1.2. Thay đổi về tim mạch
Nhịp tim của sản phụ tăng dần với thời gian thai nghén. Thể tích tâm thu và lưu lượng
tim tăng dần và cao nhất ở tuần thứ 28 và 36, sau đó xuống thấp một ít, nhưng vẫn còn rất cao
so với trước khi có thai.
Áp lực động mạch tối đa và tối thiểu đều giảm vào tuần thứ 20, nhưng sau đó trở lại dần
như cũ. Sở dĩ huyết áp động mạch giảm là vì thời gian này có nhiều mạch máu phát triển ở rau
thai. Cần nhớ rằng, nhiều sản phụ khi nằm ngửa trên bàn đẻ, nhất là khi được gây mê, gây tê

tuỷ sống hoặc gây tê ngoài màng cứng, có thể bị suy tim đột ngột, vì tĩnh mạch chủ bị tử cung
chèn ép nên máu về tim không đủ.
1.3. Thay đổi về đông máu và tiêu sợi huyết
Đây là một vấn đề được chú ý nhiều khi sản phụ đến thời kỳ đẻ ở người khoẻ mạnh, thai
nghén bình thường, cũng có sự thay đổi về đông máu và tiêu sợi huyết. Tỷ lệ fibrinogen trong
máu tăng dần khi có thai và cao nhất lúc đẻ (từ 3,5 đến 5,5g/l). Vì thể tích huyết tương tăng
50%, do đó toàn bộ fibrinogen cũng tăng quá 50%. Các yếu tố đông máu khác như
thromboplastinogen các yếu tố VII, VIII, IX, X cũng tăng trong giai đoạn cuối của thời kỳ thai
nghén.
Năm 1970, Coloditz và Josey cho một vài con số huyết áp tĩnh mạch trung ương do qua
tĩnh mạch đùi trên như sau:
Phụ nữ không có thai: 7,8 - 11,2cm H
2
O (trung bình: 9cm H
2
O)
Phụ nữ có thai trong 3 tháng đầu: 6,8 - 8,2cm H
2
O (trung bình: 7,7cm)
Phụ nữ có thai 3 tháng giữa: 3,6 - 4,6cm H
2
O (trung bình 4cm H
2
O)
Phụ nữ có thai trong 3 tháng cuối: 2,0 - 4,4cm H
2
O (trung bình 3,8cm H
2
O).
Như vậy, càng về cuối thời kỳ có thai huyết áp tĩnh mạch trung ương càng thấp dần. Một

điều đáng chú ý là khi đo huyết áp tĩnh mạch trung ương phải xem bệnh nhân nằm ngửa hay
Sốc trong sản khoa
nằm nghiêng. Nếu bệnh nhân nằm ngửa, huyết áp tĩnh mạch chủ có thể bị chèn, máu về tim
giảm, do đó huyết áp tĩnh mạch trung ương sẽ thấp.
Năm 1970, Goltner và cộng sự theo dõi sự thay đổi của huyết áp tĩnh mạch trung ương theo sự
co bóp của tử cung. Trong khi tử cung co bóp, huyết áp tĩnh mạch trung ương sẽ từ 4,5cmH
2
O
lên 5,8cm H
2
O. Sở dĩ huyết áp tĩnh mạch trung ương lên cao hơn bình thường vì khi co bóp, tử
cung đẩy vào tĩnh mạch chủ một khối lượng từ 250 - 300ml máu để đưa về tim phải. Sau khi đẻ
xong, đến ngày thứ 3 hoặc ngày thứ 5, huyết áp tĩnh mạch trung ương sẽ lên 7,5cm H
2
O, vì tuần
hoàn trở về tim tăng hơn trước khi đẻ
Khả năng tiêu sợi huyết tăng trong quá trình thai nghén, tỷ lệ plasminogen tăng, nhưng
các chất hoạt hoá plasminogen thì giảm và các chất ức chế fibrinolysin như anpha 1 antitrypsin
và anpha 2 macroglobulin thì tăng.
Người ta thấy rằng, máu của người mẹ bị tăng đông tạm thời trong giai đoạn chuyển dạ và đặc
biệt lúc đẻ.
1.4. Thay đổi về hô hấp
Ngay trong những tuần đầu tiên thai nghén, người phụ nữ đã thở nhiều. Cơ chế của tăng
hô hấp được xem như do progesteron gây nên. Nhịp thở tăng khoảng 10% so với trước khi có
thai. Khí lưu thông tăng khoảng 40%, trong khi đó độ giãn nỡ của phổi, thể tích sống không
thay đổi. Sức cản của đường thở, thể tích khí cặn chức năng, thể tích khí dự trữ thở ra giảm.
Sau khi đẻ xong độ giãn phổi sẽ tăng từ 25 đến 30%.
1.5. Thay đổi về các khí trong máu
Nhiều công trình cho thấy, trong khi có thai cho đến khi chuyển dạ và đẻ, các khí trong
máu, độ bão hoà oxy huyết cầu tố của sản phụ khác người bình thường. Tuy nhiên, nhiều tác

giả thấy rằng, áp lực riêng phần của oxy trong máu động mạch (PaO
2
) của sản phụ có thấp hơn
bình thường trong những tháng cuối của thời kỳ thai nghén, vì có shunt động - tĩnh mạch phổi,
vì mất thăng bằng giữa hô hấp và tuần hoàn do cơ hoành bị đẩy lên cao. Trong thời gian chuyển
dạ, sản phụ thở nhiều, áp lực riêng phần của CO
2
(PaCO
2
) sẽ hạ thấp. Song song với nhược
thán, sẽ có toan chuyển hoá. Kiềm thừa có thể xuống đến - 10Eq/l (nếu sản phụ không được
giảm đau một cách đầy đủ).
1.6. Nguy cơ trào ngược
Làm tắc đường hô hấp gây ngạt cấp tính hoặc hội chứng Mendelson: trong khi rặn đẻ, áp
lực trong dạ dày của sản phụ lên cao.
Áp lực trung bình trong
dạ dày (cm H
2
O)
Sức cản tối đa của cơ
thắt tâm vị (CmH
2
O)
Chênh lệch về áp
lực (cm H
2
O)
Bình thường lúc
không có thai
12,1 34,8 22,7

Có thai
không có bệnh tim
17,2 44,8 27,6
Có thai
có bệnh tim
16,5 23,8 7,3
Nếu sản phụ được gây mê, đặc biệt gây mê bằng thiopental, thì góc Hiss mở rộng, sức
cản của cơ thắt tâm vị không còn nữa, nên nước và thức ăn trong dạ dày sẽ trào ngược lên trên
dễ dàng, và vì thanh quản cũng mở rộng, nên nước và thức ăn sẽ chảy xuống khí - phế quản,
gây ra tai biến trên. Hậu quả là thiếu oxy rất nặng, sản phụ có thể chết ngay.
2. CÁC LOẠI SỐC THƯỜNG GẶP TRONG SẢN KHOA
2.1. Sốc do mất máu
Trong sản khoa, sốc mất máu thường do các nguyên nhân sau:
- Vỡ chửa ngoài tử cung.
- Vỡ tử cung.
- Rách đường sinh dục và tầng sinh môn.
Sốc trong sản khoa
- Sót nhau.
- Đờ tử cung
- Rau tiền đạo
- Rau bong non
Bệnh cảnh của sốc giống như trong sốc mất máu nói chung:
- Huyết áp động mạch tụt.
- Mạch nhanh.
- Toàn thân nhợt nhạt.
- Mũi và các đầu chi rất lạnh
Tuỳ theo nguyên nhân gây sốc mà có một số đặc điểm như sau:
Đối với vỡ chữa ngoài tử cung: nhiều sản phụ lúc đến viện, mặc dù các (triệu chứng của chảy
máu trong và triệu chứng chứng của vỡ chứa ngoài tử cung rõ ràng, nhưng huyết áp động mạch
vẫn giữ gần như bình thường, mạch chỉ hơi nhanh 120 - 130 lần/phút. Đến khi gây mê xong và

phẫu thuật viên mổ bụng, thì huyết áp động mạch tụt đột ngột từ 100 - 80mmHg xuống 0mmHg
và trong ổ bụng đã có 1.500 - 2.000 ml máu hoặc nhiều hơn. Điều này nhắc nhở là một khi nghi
ngờ vỡ chửa ngoài tử cung, phải tìm cách xác định để mổ ngay, đồng thời phải tìm cách hồi sức
để sốc không chuyển sang giai đoạn không phục hồi.
Đối với sốc xảy ra do tai biến khi đẻ như vỡ tử cung, rau tiền đạo, rau bong non nếu là con
so, chuyển dạ kéo dài, sản phụ lo lắng, mệt mỏi, thì mặc dù mất ít máu: nhưng sốc đã có thể xảy
ra và rất nặng. Những sản phụ đã đẻ nhiều lần, chuyển dạ nhanh, ít lo lắng, thì chịu đựng được
mất máu khá hơn so với những người đẻ con so, nhưng một khi sốc đã xảy ra, thì hậu quả sẽ
nghiêm trọng hơn, dẫn sốc đến giai đoạn không phục hồi một cách nhanh chóng.
Bản thân sản phụ đến ngày đẻ lượng hồng cầu, huyết cầu tố đã thấp, nếu bị một số bệnh
thiếu máu thì huyết cầu tố trong máu lại càng thấp và khi bị sốc thì tình trạng thiếu oxy sẽ rất
nặng.
Những sản phụ đã đẻ nhiều lần, sau khi đẻ xong, tử cung co lại chậm hơn so với các sản
phụ mới đẻ lần đầu, nên lượng máu mất trong và sau khi sinh có thể nhiều hơn. Một khi bị mất
máu, thiếu oxy thì tử cung lại càng đờ hơn, mất máu sẽ nhiều hơn, đây là một vòng luẩn quẩn
làm cho sốc càng nặng hơn.
Không kể những trường hợp bị tắc mạch do nước ối, ở những sản phụ có rối loại đông máu
như tiêu sợi huyết hoặc đông máu rải rác trong lòng mạch, thường sốc dễ chuyển sang giai đoạn
không phục hồi. Cơ chế như sau: mặc dù trong những tháng cuối của thai nghén, fibrinogen, các
yếu tố đông máu khác như thromboplastin VII, VIII, IX, X tăng, plasminogen tăng, các chất ức
chế fibrinolysin tăng, các chất hoạt hoá plasminogen giảm nhưng do thiếu oxy nhanh chóng và
trầm trọng, toan chuyển hoá nặng nên các yếu tố đông máu cũng như các yếu tố tiêu sợi huyết dễ
bị hoạt hoá. Trên lâm sàng, sẽ thấy ở vết mổ hoặc ở âm đạo chảy máu ra rất nhiều và không đông.
Sản phụ lạnh toát, mạch nhanh, khó bắt, huyết áp động mạch không có, môi và các đầu chi tái
nhợt. Nếu không được can thiệp kịp thời thì sản phụ chết trong thời gian ngắn.
2.2. Sốc nhiễm khuẩn
Trong sản phụ khoa, sốc nhiễm khuẩn thường do:
- Thường gặp trong những thường hợp phá thai không an toàn
- Sót rau sau đẻ.
- Có viêm nhiễm ở vòi trứng và ống dẫn trứng, hoặc đường sinh dục từ trước.

- Vỡ tử cung đến muộn.
Triệu chứng lâm sàng giống như trong các sốc nhiễm khuẩn nói chung.
Đối với phá thai không an toàn thường dễ bị nhiễm khuẩn huyết hoặc nhiễm khuẩn yếm
khí, hoặc có các hội chứng gan - thận kèm theo. Ngoài tình trạng truỵ tim mạch nặng, môi và
các đầu chi tim tái, hoặc tái nhợt, da có nhiều đám vân, sốt cao, rét run, môi khô, lưỡi bẩn, bệnh
nhân còn bị vàng da, vàng mắt, không có nước tiểu. Các vi khuẩn tìm thấy thường là những liên
cầu tan huyết yếm khí, có thể có loại vi khuẩn hoại thư sinh hơi.
Sốc trong sản khoa
Trong nhiều trường hợp vỡ tử cung đến muộn, bệnh nhân ở trong tình trạng nhiễm khuẩn
nhiễm độc rất nặng và khi mổ ổ bụng sản phụ có mùi thối. Đa số trường hợp bệnh nhân đến
viện với tình trạng truỵ tim mạch. Một số lớn chết trên bàn mổ hoặc ngay sau khi mổ, vì bệnh
nhân vừa bị sốc mất máu vừa bị sốc nhiễm khuẩn rất nặng.
2.3. Sốc do tắc mạch nước ối
Tắc mạch do nước ối ít gặp, có thể gặp trong đẻ thường hoặc phải can thiệp bằng fooc -
xép, hoặc mổ lấy thai. Trên lâm sàng thường nổi bật ba hội chứng:
- Khó thở.
- Truỵ tim mạch
- Rối loạn đông máu
Trong khi chuyển dạ, tự nhiên sản phụ thấy khó thở, thiếu oxy, như có người chẹn lấy cổ.
Kèm theo còn có đau ngực dữ dội. Sản phụ hốt hoảng, có cảm giác như sắp chết đến nơi. Toàn thân
tím tái, đặc biệt môi và đầu chi tím đen.
Huyết áp động mạch không có, mạch không sờ thấy, nhịp tim rất nhanh và xa xăm. Có
thể có loạn nhịp và ngoại tâm thu, hoặc nhịp nhanh thất .
Song song với các triệu chứng trên, có máu đen chảy ra ở âm đạo hoặc ở vết mổ, máu
dâng lên, chảy thành dòng, thành vũng rất nhanh chóng. Tại các vết tiêm ở tay, ở các tĩnh mạch
cũng có các đám xuất huyết . Lấy máu tĩnh mạch cho vào một ống nghiệm để 10 - 15 - 30phút
hay lâu hơn nữa máu cũng không đông, sản phụ chết nhanh chóng. Cơ chế như sau:
- Tắc mạch do nước ối: nước ối vào dòng máu của người mẹ có thể qua:
+ Các mạch máu ở cổ tử cung
+ Ở rau khi rau bị tổn thương

+ Các hồ huyết khi vỡ ối
+ Các mạch máu bất kỳ của tử cung khi mổ lấy thai.
- Rối loạn đông máu: trong nước ối có nhiều thromboplastin, nên khi vào máu mẹ, đã hoạt
hoá hàng loạt các yếu tố đông máu của người mẹ, gây nên hội chứng đông máu rải rác trong lòng
mạch. Một mặt do cơ chế phản ứng tự nhiên khi có đông máu mạnh, một mặt do plasminogen
của người mẹ đã lên cao khi có thai nên khi được hoạt hoá sẽ chuyển thành plasmin, gây tiêu sợi
huyết rất nặng. Ở đây có thể xem tiêu sợi huyết vừa là nguyên nhân song song với đông máu rải
rác trong lòng mạch, vừa là thứ phát sau hội chứng đông máu này.
2.4. Sốc do chấn thương
Do lộn lòng tử cung, là sốc do đau đớn và mất máu. Điều trị gây mê để đặt lại vị trí.
3. CHẨN ĐOÁN
Chẩn đoán sốc trong sản khoa cũng giống như trong sốc chấn thương, mất máu, nhiễm
khuẩn nói chung, vẫn phải dựa vào lâm sàng là chủ yếu. Lâm sàng bao gồm:
- Tụt huyết áp kéo dài.
- Mạch nhanh.
- Mũi và các đầu chi lạnh
Nếu là sốc nhiễm khuẩn thì có kèm theo hội chứng nhiễm khuẩn, nếu là do tắc mạch
nước ối, thì có kèm theo các hội chứng suy thở và rối loạn đông máu nói trên.
Trong hai trường hợp sốc do nhiễm khuẩn và sốc do tắc mạch nước ối thì phải:
- Cấy máu, cấy nước tiểu, cấy dịch âm đạo, tìm vi khuẩn (làm nhiều lần)
- Làm các xét nghiệm đông máu.
Xét nghiệm đông máu Tiêu sợi huyết Đông máu rải rác lòng mạch
Thời gian đông máu Kéo dài Kéo dài
Sốc trong sản khoa
Thời gian Howell
Nghiệm pháp Vonkaulla
tiêu euglobulin
Lượng tiểu cầu
Lượng fibrinogen
Biểu đồ đông máu

Nghiệm pháp ethanol
Nghiệm pháp protamin
sunfat
Sản phẩm thoái hoá fibrin
Kéo dài (bình thường 1 phút 30)
Rất ngắn 15 phút 30 phút, (bình
thường trên 2 giờ)
Bình thường 150.00 - 300.000
thấp hoặc bình thường
giảm đông, hình một đường
thẳng hay hình âm thoa
(diapason) hẹp.
âm tính
âm tính
dưới 80 μg/100ml
Kéo rất dài
Bình thường hoặc ngắn vừa
phải.
Xuống thấp 80.000 - 90.000
rất thấp,
1,5 - 2g/100ml
giảm đông, hình thoi hoặc
hình âm thoa (diapason) hẹp
dương tính
dương tính
trên 80 μg/100ml
Nếu không có phòng sinh hoá, thì lấy 2 ml máu tĩnh mạch của người mẹ cho vào ống
nghiệm để trong vòng 15 phút. Nếu không đông hoặc nếu có đông tạm thời, nhưng khi lật
ngược ống thì cục máu tan ngay, như vậy là hoặc có tiêu sợi huyết, hoặc có đông máu rải rác
trong lòng mạch. Với phương pháp thô sơ này không thể phân biệt được hai rối loạn trên đây.

Song song với các xét nghiệm trên, nên làm các xét nghiệm pH các khí trong máu, kiềm
dư, tìm xeton trong nước tiểu, để đánh giá tình trạng toan chuyển hoá. Làm các xét nghiệm
chức năng gan (bilirubin, photphat kiểm, SGOT, SGPT), chức năng thận, ure máu, creatimin
máu, ure niệu, tỷ trọng anbumin, trụ niệu, để làm chỗ dựa cho điều trị.
4. NGĂN NGỪA VÀ ĐIỀU TRỊ
4.1. Ngăn ngừa
- Phải làm cho sản phụ an tâm, ít lo lắng trong những ngày gần sinh và trong thời gian
chuyển dạ.
- Không nên để sản phụ làm việc đến tận ngày đẻ.
- Nên áp dụng các phương pháp giảm đau trong khi đẻ như tập luyện theo phương pháp
đẻ không đau, gây tê tại chỗ thần kinh thẹn, gây tê vùng đuôi ngựa, cho sản phụ thở oxy một
khi chuyển dạ lâu, đẻ khó.
- Nếu phải mổ lấy thai cấp cứu nên gây mê nội khí quản với tỷ lệ oxy ít nhất 60%.
- Chú ý tư thế sản phụ, nếu nằm ngửa mà huyết áp tụt thì phải chuyển nằm nghiêng ngay.
Đề phòng trào ngược đối với những sản phụ mới ăn no.
- Phải phát hiện sớm và điều trị tích cực những trường hợp bị nhiễm độc thai nghén hoặc
các bệnh van tim.
- Phải cho sản phụ chất sắt trong thời gian thai nghén, nếu sản phụ thiếu máu nặng (hồng
cầu dưới 3 triệu, huyết cầu tố dưới 10g/100ml).
Ở đây không dựa vào hematocrit, vì không chính xác. Phải truyền máu nhưng phải có
chuẩn bị trước.
Phải chọn máu mới lấy và khi lấy người cho máu nhịn đói, không có viêm gan virut, dùng
máu cùng nhóm (thử chéo 2 lần).
Phải cho sản phụ thuốc lợi tiểu (lasix x 20mg), cho đái trước một khối lượng nước ít nhất
500ml rồi mới bắt đầu truyền máu. Cứ 500ml nước đái ra thì truyền vào 250ml máu. Để tránh
nguy cơ truyền quá nhiều, cho nên không được truyền một khối lượng nhiều cùng một lúc.
Trong hoàn cảnh quá cấp bách cũng chỉ nên truyền không quá 500ml máu (nếu bệnh nhân
không bị chảy máu) và tốt nhất nên truyền riêng hồng cầu (bỏ lại huyết tương).
- Không nên thăm khám thai qua âm đạo quá nhiều khi không cần thiết. Mỗi khi khám
phải rửa tay, mang găng tay vô khuẩn.

- Phát hiện sớm và kịp thời mọi biểu hiện có nhiễm khuẩn.