Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
Lỏ giú, cnh chim
V i vua i Tụng nh ng (763-780) huyn Trng An, tnh Thim Tõy cú nh
nho tờn Tit Trnh, lm quan Thnh ụ, tnh T Xuyờn, sinh mt a con gỏi tờn
Tit o. Nng hc hnh gii, t cht thụng minh, va lờn sỏu ó bit lm th. Nhng
ý th rt lng l.
Nm Tit o lờn tỏm, mt hụm vo mựa thu, Tit o ng chi bờn cnh cha, gn
mt cõy ngụ ng. Cõy ó gi, cnh lỏ sum sờ ng sng sng trc nh, trụng nh
sỏt tng mõy. Tit Trnh ngm cnh but ming ngõm:
ỡnh tr nht c ng,
Tung cỏn nhp võn trung.
Nng Tit o lin ngõm tip:
Chi nghinh nam bc iu
Dip tng vóng lai phong.

Ngha:
Ngụ ng ng trc sõn,
Thõn cõy cao vỳt mõy.
n chim cnh Nam Bc
a lỏ giú sm chiu.
Nghe con gỏi c li th l li, Tit Trnh th di ngh:
- Nghip chng ó vn vo mỡnh ri. C nh li th ny con gỏi ta v sau t s l
mt a lóng mn, bm ong.
Hai nm sau, thõn ph Tit o b bo bnh qua i. Vỡ lm quan thanh liờm nờn sau
khi cht, i sng gia ỡnh h Tit rt cht vt. Tit o phi xin vo phng ca k,
ngy ngy n hỏt ngõm th ún k tao nhõn mc khỏch, ly tin nuụi m gi.
chn ca lõu, mang tm thõn ng ngc, ti hc uyờn thõm ra mua vui cho nhng
k cú tin, nng Tit o bun ru, thng sỏng tỏc nhng bi ca ph vo nhc iu
dy on ca n mỳa hỏt hay chớnh nng nhp phỏch ca ngõm.
Nhng bi ca ca nng rt tuyt tỏc, c truyn tng trong phng, nờn c nhiu
ngi trng vng, thng gi nng l Tit tỳ ti. Nhng vn nhõn ti t bn phng

nghe danh n cựng nng th xng ha, mong c nng Tit lu ý n
h. Nhng mt xanh chng lt vo ai, nng Tit vn lm ngh ca k.
Nh danh ting, Tit o kim c chỳt vn ling bốn dng mt ngụi nh bờn cu
Vn Lý. Nng li ch ra mt th giy ng sc cú v cõy tựng, cõy bỏch, cõy liu, hoa
sen rt p, t tờn l "Hoa tiờn tựng giang". Giy ny dựng vit th do Tit o
lm, nờn v sau gi l Hoa tiờn Tit o.
Quan T Mó Thim Chõu l Vng Kin mn ti nng Tit nờn thõn n cu Vn Lý
thm, v tng nng mt bi th:
Vn Lý kiu biờn n Hiu Th
T b hoa h b mụn c.
To m ti t tri a thiu,
Qun lnh ụng phong tng bt nh.
Dch:
Nng Hiu Th Lang bn sụng,
T b ti thm r bờn sụng.
Ngy xuõn ca úng hoa ngn giú.
Bao k tụi my ó ung cụng.
(Bn dch ca Bựi Khỏnh n)

1
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
i vua Hin Tụng nh ng (806-821) cú quan T Thp Di tờn Nguyờn Chn, mt
danh nho ng thi, võng chiu ch thanh tra t Thc. Nghe danh nng Tit nhng
mong c gp nờn nh bn gii thiu. ụi bờn gp nhau, xng ha i m xem
chng tng c. Th l t y c hai quyn luyn, chng ri.
Nhng ri vỡ cụng v, Nguyờn Chn phi tr li Trng An phc mnh. K lờn nga
chng yờn lũng dt ỏo, ngi li ngm ngựi nh l bun thng.
Ri mt iu chng may hn na, tng trn th Tõy Xuyờn l Lu Tớch to phn, t
phỏ Thnh ụ. Nguyờn Chn núng lũng st rut, mn ngi i vo t Thc tỡm
nng Tit o. Nhng ln no cng hon ton tht vng vỡ ng b nghn, lm tin

tc vng bt.
Nguyờn Chn bun bó thng nh giai nhõn. Tuy quan san cỏch tr, thi gian qua
mau nhng mi tỡnh k ng sõu xa i vi Tit o vn canh cỏnh bờn lũng.
Riờng v nng Tit o, t ngy chia tay cựng ý trung nhõn thỡ vn mi mt trụng ch
tin tc nhng vn bt tin nhn cỏ. Ngy thỏng trụi qua, tui cng chng cht, ngh
bun thng cho thõn phn xu s vụ duyờn, nờn lui v m Bch Hoa, mc c sa,
n chay nim Pht.
Nm Thỏi Hũa th 5 (811) i vua Vn Tụng, nng Tit o b bo bnh mt.
Trong "on trng tõn thanh" ca c Nguyn Du, on din t cnh lu xanh ca
m Tỳ B, cú cõu:

Bit bao bm l, ong li,
Cuc say y thỏng, trn ci sut ờm.
Dp dỡu lỏ giú cnh chim,
Sm a Tng Ngc, ti tỡm Trng Thanh.

"Lỏ giú cnh chim" xut x bi th ca nng Tit o. V, bi th ú chớnh l mt
triu chng ch v vn mng ca nng vy.
Nng Ban, T
Nng Ban tc l Ban Chiờu, t Hu C, con gỏi ca Ban Bu, em gỏi ca Ban C i
ụng Hỏn (25-196).
Sinh trong gia ỡnh Nho h, cha anh u hc thc ti gii. Ban Chiờu rt thụng minh,
13 tui ó gii thi phỳ. n tui cp kờ, Ban Chiờu sỏnh duyờn cựng To Th Thc,
cng l mt nh nho li lc.
c 10 nm, Th Thc cht, nng th tit th chng. Nh vua nghe danh nng Ban
hc rng ti cao nờn cho vi vo cung dy cỏc hong t, cung phi. Ai cng tụn trng
l bc thy.
Lỳc by gi, Ban Bu ng lm quan ti triu, c vua c son b Hỏn Th. Nhng
lm cha xong, Ban Bu cht. Anh ca nng l Ban C c lnh k nghip cha,
nhng cụng vic cha xong thỡ b bo bnh ri mt.

Thy cha v anh b d cụng vic, Ban Chiờu tõu xin nh vua cho nng c tip tc
biờn son b Hỏn Th. Vua Hũa bng lũng. Nng c vo ụng quan tng th
tip tc cụng vic biờn son b Hỏn Th m cha v anh chng may b d. Trong thi
gian ny, Ban Chiờu cũn tr tỏc tp "N gii" gm cú 7 thiờn. Danh ting ca nng
cng ly lng.
Cũn T l nng T o Un, con nh th phit i nh Tn (265-419).
2
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
T o Un lỳc nh ó thụng minh, hc rng li cú ti bin lun. Nhõn mt hụm v
mựa ụng, tuyt ri l t, chỳ ca T o Un l T An ngi ung ru núng cú c
hai chỏu l T Lóng v o Un ngi hu bờn. T An lin ch tuyt, hi:
- Tuyt ri ging cỏi gỡ nh?
T Lóng ỏp:
- Mui trng nộm gia tri.
T o Un bo:
- Th m cha bng "Giú thi tung t liu".
T An khen T o Un l thụng minh, nhiu ý hay, t tng p. ễng li thng ch
o Un m bo cỏc con chỏu rng:
- Nu l trai, T o Un s l bc cụng khanh.
T o Un sau kt duyờn vI Vng Ngng Chi, mt nh nho li lc ng thi.
Lm v h Vng, T o Un thng thay chng tip khỏch vn chng, m lun
thi phỳ. Nng t ra l ngi hot bỏt, thụng sut nhiu vn , lp lun vng chc
lm nhiu tay danh s ng thi phi phc.
Em chng ca T o Un l Vng Thiu Chi. Ngi hc gii nhng lp lun kộm
ci, thiu hot bỏt nờn trong khi bin lun thng b khỏch ỏp o. T o Un s em
chng mt giỏ tr nờn bo th t tha vi Thiu Chi lm mt cỏi mn che li, nng s
ngi sau nhc Thiu Chi trong khi bin lun vi khỏch.
Thiu Chi nh ú m khut phc c khỏch v ni danh, c nhiu ngi kớnh
phc.
Nng Ban, T l hai ngi ph n cú ti danh v thi phỳ vn chng. V sau, cỏc

nh vn hc thng dựng ting "nng Ban, T" ch ngi ph n ti gii, cú
danh ting v vn chng thi phỳ.
Trong "on trng tõn thanh" ca Nguyn Du, on thut nng Kiu sang ch ca
Kim Trng v th trờn bc tranh, Kim Trng khen nng:

Khen ti nh ngc phun chõu.
Nng Ban, T cng õu th ny.

Mó u cm
Trong cỏc lng mc Mụng C, vn cũn nhiu ngi i hỏt do, va ca va n.
Ging ca ai oỏn nóo nựng. Ting n nh khúc nh than.
Cõy n bng g, thựng n hỡnh thang, cn di. u cn cú trm hỡnh u con nga.
Cung n lm bng uụi nga. Ngi Mụng C gi cõy n ny l "Khil Khuua", ta
tm gi l "Mó u cm" (cõy n u nga).
Tng truyn: v phớa bc x Mụng C cú mt Thiờn Miu, ngi bn x gi l
"Bogdokure". õy l mt miu th tri. Mun n õy, ngi ta phi bng rng
lt bi bng nga sut bn mi ngy. K n l ngn Cm Sn m ngi Mụng C
gi l "Jasaktu Ui". õy l mt vựng hoang vu.
my thung lng, thnh thong cú 8 con nga n n c. ú l nhng con thiờn mó
rt p. Ngoi 7 con mp mp, mnh m cú mt con li gy gũ, nhỏy mt ó i xa
c ngn dm. Ngi Mụng C gi l "Jonung Khara Mori", ta cú th tm gi l con
Thiờn lý mó.
Nhiu ờm, nh thp bỏt tỳ sa xung. Va n mt t thỡ 28 vỡ sao y bin thnh 28
tng tr tui m mo tun tỳ, mc kim giỏp kim bo. Hai mi tng ngi trờn
nga. Cũn tỏm tng kia thỡ i thng n Cm Sn, ri ci tỏm con thiờn mó ng
3
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
n c y. By gi, h mi phi nga rong chi khp ni. Ri n khi tri va hng
ụng thỡ h tr v tri, thnh 28 vỡ sao nh c. V khi ti n thỡ h li xung trn
gian.

Mt hụm, v tng tr tui ch huy trong 28 vỡ sao y ci con Thiờn lý mó i do,
bng gp mt cụ thụn n duyờn dỏng xinh ti, sinh lũng cm mn. Ri c hai cựng
tha thit yờu nhau.
C hng ờm, chng n vi nng, chung gi giao u, õu ym trong tỳp lu tranh
m m ca cụ thụn n. Ri khi vng hng sp lú dng thỡ chng phi nga i mt
nng tr tri, cụ qunh phũng khụng.
Mt thi gian nh th, nng tũ mũ hi quờ quỏn, gc gỏc thỡ chng mm ci õu ym,
tỡm mi cỏch tng l. Lũng nghi hoc nờn mt hụm, nng khụng ng, ch lỳc chng
lờn yờn i thỡ nng cng rún rộn lộn bc ra ngoi, bt nga ui theo. Vỡ gp rỳt
v thiờn ỡnh cho kp gi trc tri sỏng nờn chng khụng hay gỡ c. Nhng nga ca
chng chy quỏ nhanh, thoỏng chc ngi v nga u bin mt. Nng thụn n
khụng ui theo kp, nh thui thi quay v.
Tuy vy, nng cng tỡm c mt ớt s thc v con nga khỏc thng ny, nờn mt
hụm tha lỳc chng ng say, nng ln ra ngoi. n gn nga, nng quan sỏt k,
thy phớa sau mi chõn nga cú mt cỏnh nh, lỳc nga khụng chy thỡ cỏnh xp li.
Nng mng r; v vỡ mun gi mói ngi yờu bờn cnh mỡnh nờn nng ct ly 4 cỏnh
y.
Cng nh thng l, tri va rng ụng, chng trai tr lộn tri dy ra ngoi, lờn yờn
phi nga v thiờn ỡnh. Nhng ln ny chng ly lm ngc nhiờn l nga chy quỏ
chm. Tri sp sỏng mt, nga li th hng hc. n gia mt bói sa mc mờnh
mụng, con thiờn lý mó qu xung v trỳt hi th cui cựng.
Vng thỏi dng ó mc ri. Ngụi sao chng ó tt. Chng khụng cũn hy vng tr v
thiờn ỡnh m cng khụng cũn mong gỡ tr li vi ngi yờu cựng õu ym trong tỳp
lu tranh m m hụm xa. Cụ c gia bói sa mc, chng bun bó ụm ly xỏc nga.
Nc mt chng r xung thõn nga, bng nhiờn con nga bin thnh cõy n. u
nga l u n, uụi nga l dõy n. Chng a tay nh vut my dõy, bt lờn
thnh ting nóo nựng. Ting chng th than hũa vi ting nóo nựng y thnh nhng
li ca cc k ai oỏn.
Chng khúc tic quóng i a v ca chng. Chng khúc cỏi cht ca con nga quý.
Chng li khúc cho mi tỡnh tan v i vi nng thụn n, ngi yờu tha thit ó vỡ quỏ

yờu m vụ tỡnh gõy nờn ha thm, bit bao gi c hn gn mi duyờn xa.
"Mó u cm" l mt thiờn tỡnh s bi ỏt ca ngi Mụng C. M õm thanh ca nú ch
phụ din nhng ni su bun tang túc bt dit ca loi ngi.
Tit ph ngõm
Trng Tch t Vn Xng, ngi t Tụ Chõu, thi gia thi Trung ng (766-827),
u Tin s di triu vua c Tụng. Nm 799, c Hn D tin c lm Quc t bỏc
s, cui cựng lờn n chc Quc t t nghip.
Trong nc lỳc by gi li din thnh cuc phiờn trn cỏt c. Mi Tit s chuyờn
ch mi phng. Trn no, Tit s tuõn mng triu ỡnh thỡ cho l thun ng.
Trỏi li, Tit s no em binh i khỏng li triu ỡnh thỡ cho l nghch ng.
Trng Tch hin lm mt tõn khỏch trong mc ph ca mt Tit s thuc v
thun ng. ễng mun giỳp triu ỡnh mong t c cuc thng nht t nc.
By gi cú Lý S o l mt Tit s thuc v nghch ng, vn tay qut cng.
Bit Trng l ngi cú ti nờn h Lý õn cn vit th, em l vt n ún Trng v
giỳp mỡnh trong cụng cuc xõy dng s nghip.
4
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
Trng khụng dỏm t khc ngay. Vỡ tỡnh th lỳc by gi nguy ngp lm. Th lc ca
Lý thỡ mnh, nu ụng khụng bng lũng thỡ chc chn hai trn phi sinh chin ha to.
Do ú, ụng phi gi cỏch cỏm n nhn l ri dn dn tỡm cỏch t khc. Trong khi
hon li l vt, Trng Tch lm mt bi th kốm theo, nhan l "Tit ph ngõm":
Em cú chng ri, chng ó bit,
M chng cũn tng cp minh chõu.
Cm lũng yờu mn khng khng y,
Em giu eo trong ym la o.
Khn ni nh em k ng uyn,
Chng em cm kớch hong cung.
Lũng chng trong sch nh bng tuyt,
M o tựng phu phi th chung.
Tr ngc cho chng em a l...

Phi chi gp g lỳc cha chng.
(Bn dch ca Yó H Nguyn Võn Trung)
Nguyờn vn:
Quõn tri thip hu phu,
Tng thip song minh chõu
Cm quõn trin miờn ý
H ti hng la nhu.
Thip gia cao lõu liờn uyn khi,
Lng nhõn chp kớch Minh quang lý
Tri quõn dng tõm nh nguyt;
S phu thờ ngh ng sinh t.
Hon quõn minh chõu song l thựy,
Hn bt tng phựng v giỏ thỡ.
Mn thõn phn ngi con gỏi ó cú chng cn phi "tựng nht nhi chung", núi
thõn phn mỡnh, mt khi ó th chỳa ny ri thỡ cn phi trn o lm tụi "trung thn
bt s nh quõn". Ai cú thng n thỡ xin cỏm n vy.
Lý S o tip c bi th xem qua, cng sinh lũng cm mn m khụng cũn theo
ui v sinh s gỡ c.
Nc ta cng cú bi ca dao:

Ba ng mt ming tru cay,
Sao anh chng hi nhng ngy cũn khụng?
Bõy gi em ó cú chng,
Nh chim vo lng, nh cỏ cn cõu.
Cỏ cn cõu bit õu m g,
Chim vo lng bit thu no ra?

Tng truyn bi ca dao ny do o Duy T lm ra. Nguyờn lỳc by gi, nc Vit
Nam chia lm hai min. Min Bc thuc chỳa Trnh; min Nam thuc chỳa Nguyn.
Hai h to thnh cuc Nam Bc phõn tranh. o Duy T min Bc, ngi cú ti

nhng khụng c chỳa bit trng n v trng dng nờn trn vo Nam, c chỳa
Nguyn trng ói. Rng vi cỏnh li gp giú to, ti thao lc ca h o vang dy
n Bc H. Chỳa Trnh Trỏng by gi ly lm hi tic, con ngi lộn vo Nam, em l
vt quý bỏu dõng cho o, yờu cu o tr li giỳp mỡnh. o t chi bng my cõu
ca dao, mn li ca mt cụ gỏi cú chng ó khộo lộo t khc ngi yờu mỡnh
5
§iÓn tÝch ®iÓn cè tuyÓn chän phÇn 2 ( Hµ NhËt Minh st)
nhắn gởi chúa Trịnh, như nhà thơ Trương Tịch ở Trung Hoa.
Tuy vậy, chúa Trịnh không nản, vẫn tiếp tục theo đuổi, dụ dỗ. Đào Duy Từ lại phải gởi
nhắn thêm hai câu thơ lục bát về Bắc, ý chí keo sơn kiên quyết của mình:

Có lòng xin tạ ơn lòng.
Đừng đi lại nữa mà chồng em ghen.
Bình Nguyên Quân
Trong tác phẩm "Đoạn trường tân thanh" của Nguyễn Du, đoạn thuật lại lúc Từ Hải
gặp gỡ Thúy Kiều, cả hai nói chuyện nhau, có những câu:
. . .

Chút riêng chọn đá thử vàng,
Biết đâu mà gửi can tràng vào đâu?
Còn như vào trước ra sau,
Ai cho kén chọn vàng thau tại mình?
Từ rằng: "Lời nói hữu tình,
Khiến người lại nhớ câu Bình Nguyên Quân.

Kiều tha thiết nói:

Biết đâu mà gửi can tràng vào đâu?

và lời đáp của Từ Hải:

Khiến người lại nhớ câu Bình Nguyên Quân.

Lời lẽ và ý tứ hai câu vốn mượn ý và lời ở hai câu liền nhau trong bài "Hàm đan thiếu
niên hành" của Cao Tứ đời Đường:
Vị tri can đảm hướng thùy thị,
Linh nhân khước ức Bình Nguyên Quân.
Nghĩa là:

Biết ai gan ruột như mình,
Khiến người lại nhớ đến Bình Nguyên Quân.
Nguyên đời Chiến Quốc (479-221 trước D.L.), con của Vũ Linh Vương nước Triệu tên
Thắng, làm Tướng quốc và được phong đất Bình Nguyên nên thường gọi là Bình
Nguyên Quân.
Cũng như Mạnh Thường Quân (người nước Tề), Tín Lăng Quân (người làm tướng
nước Ngụy), Bình Nguyên Quân người rất hiếu khách. Trong nhà bao giờ cũng có thực
khách đến hàng ngàn người.
Khi quân nước Tần vây kinh đô nước Triệu là Hàm Đan, vua nước Triệu phải sai Bình
Nguyên Quân đến nước Sở cầu cứu bằng cách liên minh. Bình Nguyên Quân định chọn
lấy 20 người đủ sức khỏe, mưu mẹo trong số thực khách cùng đi. Nhưng chỉ chọn
được 19 người.
Một thực khách trên Mao Toại bước ra, tình nguyện đi cho đủ số. Bình Nguyên Quân
hỏi:
- Tiên sinh ở nhà này được bao lâu?
Mao Toại đáp:
- Đã được 3 năm.
Bình Nguyên Quân nói:
- Phàm bực hiền sĩ ở đời chẳng khác gì cái dùi ở trong cái túi, bao giờ mũi nhọn cũng
6
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
thũ ra ngoi. Tiờn sinh õy ó n 3 nm m tụi cha tng thy ngi chung quanh

tụi khen ngi iu gỡ, th l tiờn sinh khụng cú c ti thỡ xin mi tiờn sinh li nh.
Mao Toi núi:
- Chớnh ngy nay tụi mi xin lm cỏi dựi trong cỏi tỳi ú. Nu tụi sm c nh cỏi dựi
trong tỳi thỡ chng nhng ch thũ mi nhn ra, m li cũn nhy tut c ra ngoi na.
Nghe li ỏp l lựng, Bỡnh Nguyờn Quõn bng lũng cho i. Mi chớn thc khỏch kia
nhỡn nhau cú v xem thng, ci thm.
n nc S, Bỡnh Nguyờn Quõn cựng vua S bn vic liờn minh, gii by li hi, t
sỏng sm mói n tra m vn cha ngó ng ra sao. Mi chớn thc khỏch kia bốn
bo Mao Toi rng:
- Xin mi tiờn sinh lờn i.
Mao Toi cm kim, bc lờn thm, núi vi Bỡnh Nguyờn Quõn rng:
- Vic liờn minh li hi th no, ch núi vi li cng quyt nh c, th m bn bc
t sỏng n tra vn cha ra b no l c lm sao?
Vua nc S hi ai, thỡ Bỡnh Nguyờn Quõn cho bit ú l ngi nh. Vua S quỏt:
- Sao khụng lựi xung? Ta ng núi chuyn vi ch ngi, lờn õy lm gỡ?
Mao Toi vn cm kim, tin lờn, nh c núi:
- Nh vua s d quỏt thỏo mng tụi l vỡ cy nc S cú t rng ngi nhiu. Nhng
t ch nh vua n ch tụi ng ch trong 10 bc, thỡ tớnh mng ca nh vua l
trong tay tụi. Cy th no c t rng ngi nhiu kia? Hin cú ch tụi ngi ú m
nh vua quỏt thỏo tụi thỡ cũn l gỡ? V tụi cú nghe rng: vua Thang ch nh khong
t 70 dm m lm vua thiờn h; vua Vn ch nh mt vựng 100 dm m khut phc
c ch hu, cú phi õu l vỡ nhiu s tt? Nay nc S nu bit gi c th, trn
c huy thỡ sn t vuong 5 ngn dm, di c k cú 100 vn quõn, sc lm
bỏ vng ú. Sc mnh nh th, ỏng l thiờn h khụng sao ch ni, th m thng
nhói Bch Khi, tng ca nc Tn, ch em cú vi vn quõn ỏnh nhau vi nc
S, trn u ó chim c t Yờn Sinh, trn th hai li t mt Di Lng, trn th
ba phm n c lng tm ca tiờn vng nc S. ú l mi thự muụn i, ngay
nc Triu chỳng tụi cũn h thn thay, th m nh vua khụng bit cm gin. Vy
ngy nay, liờn minh chớnh l vỡ nc S ch khụng phi vỡ nc Triu. Ch tụi ngi ú,
nh vua quỏt thỏo tụi l ngha lm sao?

Vua S gt gự bo:
- Phi, phi! Cụng vic nc tụi, ỳng nh li tiờn sinh núi. Vy tụi xin em c nc
liờn minh.
on tt c tụi chỳa u ung mỏu n th.
Mao Toi ci núi vi bn 19 ngi:
- i vi s thnh cụng ny, cỏc ụng ch l theo uụi, vy mỏu n phn ú thụi.
Thc hin c cuc liờn minh, Bỡnh Nguyờn Quõn tr v nc Triu, núi:
- Thụi, ta khụng cũn dỏm xột oỏn ngi na. Xa nay ta ó tng xột thiờn h, k s
nhiu thỡ n hng ngn ngi, m ớt thỡ cng hng trm, vn t ho rng cha h b
sút ai c. Th m n nay t bit mỡnh trc kia ó khụng nhn rừ c ti ca Mao
tiờn sinh. Khi sang nc S, Mao tiờn sinh ó lm cho nc Triu c vụ cựng tụn
kớnh. Mi bit tiờn sinh ó khộo dựng ba tc li mnh hn trm vn quõn. Thụi, t
õy ta khụng dỏm xột ngi na.
ễng lin ct Mao Toi lờn hng Thng khỏch.
Tuy dựng ngi m Bỡnh Nguyờn Quõn vn t nhn ó thiu sút trong vic xột ngi.
Li núi ú tht tri b tri k vy.

7
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
Thy nhn lung tng th phong
Trong "Chinh ph ngõm", bn dch ca b on Th im, on din t tỡnh cm ca
ngi chinh ph trụng tin chng, cú cõu:
Tri my thu, tin i, tin li,
Ti xuõn ny, tin hóy vng khụng.
Thy nhn, lung tng th phong,
Nghe hi sng, sm ỏo bụng sn sng.
"Thy nhn" l thy chim nhn. Theo nguyờn tỏc bng Hỏn vn ca ng Trn Cụn l:
"Kin nhn ung nhiờn t tỏi bch". "Thy nhn" cú ngha l th tớn, do in Tụ Vừ.
Tụ Vừ t T Khanh, quờ Mu Lng, huyn Hng Bỡnh, tnh Thim Tõy, ngi i Tõy
Hỏn (206 trc-196 sau D.L.) lm quan triu vua Nguyờn (48-33 trc D.L.). Lỳc

by gi, gic Hung Nụ xõm ln Trung Nguyờn. Nh Hỏn tht bi, vua Hỏn phi sai Tụ
Vừ lm s sang Hung Nụ xin ging hũa. Chỳa Hung Nụ thy Tụ Vừ ng i cng ci,
lu loỏt t ra ngi cú ý chớ ti ba li lc nờn ý mun thu dựng, tỡm li d hng. Khụng
kt qu, nhng chỳa Hung Nụ khụng chỏn nn, truyn cho V Lut, nguyờn l ngi
Hỏn u hng, ly tỡnh ng bang m dựng li ngon ngt khuyờn nh Tụ Vừ. V n
núi vi Tụ Vừ:
- Tụ quõn nu khụng nghe li tt b git. Chu cht nh th phng cú ớch gỡ. Chi bng
u hng i, ti hốn nh tụi cũn c trng dng, nu l bc i ti nh Tụ quõn tt
c phong vng bỏi tng, s i phỳ quý hn cm chc trong tay.
Tụ Vừ ng pht dy, ch mt V Lut mng nhic:
- Ta khụng ng my li vụ lng tõm n th. ó mui mt th k thự cu vinh,
tng khụng cũn dỏm trụng ta, ai ng my li mt dy my dn quỏ, n õy khuyờn
ta u hng. My bc ngay i, ch nhn ta l ngi cựng nũi cựng nc na. Vỡ nũi
ging Trung Quc khụng bao gi li cú hng vụ s nh my.
B s nhc thm t, V Lut mt tr v, phc mng chỳa Hung Nụ rng Tụ quyt
mt cht, khụng chu u hng v xin em git i. Chỳa Hung Nụ thõm c, mm ci
núi:
- Nú mun cht thỡ cú khú gỡ, nhng khi no ta cho nú cht ngay õu. Ta cũn phi lm
cho nú chu iu kh nhc xem cỏi gan nú to bng no.
Ri chỳa Hung Nụ sai giam Tụ vo mt cỏi hm t ti tm, hng ngy chng cho n
ung gỡ c.
Thng hi cho Tụ Vừ, b giam trong hm chn chiu khụng cú, ngy ờm li cú ma
tuyt, ó úi li rột, chng bit kim gỡ n cho no lũng, nh phi lm nhng cc
tuyt v nht nhng lụng ỏo chiờn tm nhai cho úi. n nm hụm, chỳa Hung Nụ
li sai ngi n dũ xem thỡ thy Tụ vn ngi chm hm, v mt nh thng.
Ly lm l, chỳa Hung Nụ h lnh em Tụ Vừ lờn Bc Hi l mt min hoang vu, quanh
nm giỏ rột, giao cho mt n dờ a, bt phi chn nuụi; v ra lnh nu bao gi n
dờ y con thỡ mi cho v nc.
Bit rừ s tn bo ờ hốn ca chỳa Hung Nụ, Tụ Vừ ch mm ci.
Nh s luyn tp chu ng kh cc, cú lỳc un mỡnh bờn la núng, cú lỳc li mỡnh

trn tm tuyt, gi ma ngy cũn nh nờn Tụ Vừ xem thng cnh a y, vt v.
Bc Hi, ban ngy Tụ ui n dờ ra mt bói c cho t do i li kim n; cũn mỡnh thỡ
tỡm bt nhng chut ng v bt c n tm qua ngy. Ti n li dn n dờ v
trong hm nm ngh. õy, ngoi n d lm bu bn, Tụ Vừ cũn mt lỏ c tit mao
ca vua giao cho khi i s l biu hin ca mt s mng trng i, Tụ cm luụn trong
tay, khụng lỳc no ri. Thỏng ln ngy qua, tri nm ny sang nm khỏc, nhng lụng
trờn thõn lỏ c dn dn trỳt rng ht, ch cũn tr li cỏn khụng.
sa mc Bc Hi lõu nm, mt hụm Tụ Vừ ngh c mt k vit th v Hỏn bỏo tin.
8
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
Tụ vit nhiu bc th vo mnh la ỏo, ri buc vo chõn chim nhn m Tụ bt c,
th cho chim nhn bay i.
V mựa ụng, chim nhn Bc Hi v Trung Nguyờn, bay vo vn Thng Lõm
ca nh vua lm . Vua Hỏn bt c, m th ra xem mi bit Tụ Vừ cũn sng mt
ch cc k kh cc, ly lm mi lũng, thng xút vụ cựng. Mói n 19 nm, by gi
Hung Nụ yu th, tht bi, xin hũa. Chỳa Hung Nụ núi di l Tụ Vừ ó b bnh cht t
lõu, nhng vua Hỏn a th th ca Tụ Vừ, by gi chỳa Hung Nụ khụng dỏm giam
cm na, nh sai mt o quõn h tng n biờn cnh, cho v nc.
Trong truyn "Song phng k duyờn" lỳc Chiờu Quõn cng H n Nhn Mụn Quan,
nng cng xộ vt ỏo la, cn múng tay vit th buc vo chõn chim nhn gi v
vua Hỏn.
Bi in ny, sau dựng "tin nhn", "tin hng", u ch tin tc. Dựng ch "tỏi bch" l
la ngoi i, tc ỏo la ca Tụ Vừ xộ vit th.
nhc li gng oanh lit, khng khỏi v khớ tit ca Tụ Vừ, s ca Tu thng
v hỡnh mt ngi tay cm c tit mao, chn by dờ gia mt chn hoang vu cc k
bun thm, cú 4 ch "Tụ Vừ mc dng" (Tụ Vừ chn dờ).
Truyn Tu chộp: khi Tụ Vừ sng Bc Hi cú kt duyờn chng v vi mt con vn
ngi. Con vn ny rt yờu quý Tụ Vừ, hng ngy i tỡm thc phm v nuụi Tụ Vừ.
Khi c chỳa Hung Nụ cho v nc, Tụ Vừ ra i nhng lũng cũn chua xút thng
cm mi tỡnh xa.

B Ngụ Chi Lan, ngi i Lờ Thỏnh Tụng (1460-1497), cú ti vn chng, lm bi
th nhan "Tụ Vừ t H ph":
Ngp ngng bng chộn ly bụi,
Ngh mỡnh muụn dm, thng ngi nm canh.
Nh duyờn k ng ba sinh,
Trm nm xin gi chỳt tỡnh ti õy.
Ngn s tit lung lay chớn b,
Nng ch trung nờn nh ch tỡnh riờng.
Ng ngng khi quy gỏnh buc yờn,
Ru mt chộn, ly ụi hng ló chó.
Trỏch ụng T, b Nguyt sao khuy kha,
em duyờn em m vn ch Xớch Thng,
Phng xa kia vng ly chng Lng,
Tỡm xum hip chiu chn cng mói mói.
Hay l cỏ nc chng a mu phn i?
em duyờn em m buc li chng Tụ.
Xui nờn k Hỏn ngi H,
Lnh lo em thu mn ph thỳy.
Cú cõu rng:
Quyờn on võn thiờn lý,
ễ Thc so hng nguyt nht chi.
Dt nhõn duyờn m li biờn thựy,
Cho nng gỏnh chung tỡnh ra th th.
Du H l cú cam li hi th,
Ti thụng thiờn bit cho ai.
Cũn non, cũn nc, cũn di.
ễn ỡnh Quõn, mt thi ho i nh ng khi qua miu ca Tụ Vừ cú cm :
Tụ Vừ hn tiờu Hỏn s tin,
C t cao th lng man nhiờn.
Võn biờn nhn on H thiờn nguyt,

9
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
Lng thng dng quý tỏi tho yờn.
Hi nht lõu i phi giỏp trng,
Kh thi th kim th inh niờn.
Mu Lng bt kin phong hu n?
Khụng hng thu ba khc th xuyờn.
Ngha: (Bn dch ca Tụ Nam)
Hỏn s nghe tin bng ht hn,
Cõy cao miu c búng hong hụn.
Chõn mõy nhn vng trng h nht,
Sn nỳi dờ v khúi i tuụn.
Tr li lõu i nguyờn np c,
Ra i th kim bui xuõn cũn.
Mu Lng sao chng phong hu nh?
Trụng loỏng thua ba khúc nc ngun.
Trong tỏc phm "Cung oỏn ngõm khỳc" ca ễn Nh Hu Nguyn Gia Thiu cng cú
cõu:
Ngy sỏu khc tin mong nhn vng.
ờm nm canh lng ting chiờng rn.
"Nhn vng" cng do in c trờn.
Sỏt thờ cu tng
Trong tỏc phm "Lc Võn Tiờn" ca c Nguyn ỡnh Chiu, on Vừ Th Loan tin Lc
Võn Tiờn i thi, Võn Tiờn nhn nh nng cú cõu:

May duyờn ri n d phụ,
Ch nghi Ngụ Khi, hóy lo Mói Thn.

Ti sao nghi Ngụ Khi? Vỡ Ngụ Khi ó git v nh c lm tng.
Ngụ Khi, ngi nc V i Chin Quc (481-221 trc D.L.). Lỳc cũn bộ, Khi

chuyờn hc ngh ỏnh gm, luyn vừ. B m ry la. Khi ct ly tay chy mỏu, th
rng:
- Nay con xin t t m, i du hc tha phng, nu khụng lm n bc khanh, tng
thỡ con quyt khụng tr v t V ny m trụng thy m na!
B m khúc lúc khuyờn can nhng Khi khụng nghe, nht quyt quy gúi ra i. Khi
qua nc L xin hc o vi thy Tng Sõm. Khi rt chm hc. Mt hụm cú quan i
phu nc T l in C sang L, ngi bn lun sỏch v, thy Ngụ Khi l ngi hiu
hc, cú ti mi g con gỏi cho. Tuy ó ly v, nhng Ngụ Khi vn cũn hc.
Thy Tng Sõm bit Ngụ Khi cũn m gi, mt hụm gi li hi:
- Ngi du hc ó 6 nm ri, sao khụng tr v thm mu thõn nh ngi. o lm
con, xa cha m lm sao yờn tõm hc hnh c?
Ngụ Khi thut li li th xa l chng no lm c bc khanh, tng thỡ mi tr v.
Thy Tng Sõm bo:
- Lm trai cú chớ lp thõn l hay, nhng ch nờn th vi ngi khỏc, ch sao li th vi
m gi. V li vỡ khanh, tng m quờn bn phn lm con sm hụm phng dng m
gi thỡ lm sao ra ngi c.
T y, thy Tng Sõm cú ý khụng bng lũng Ngụ Khi.
Mt hụm, Ngụ Khi ang ngi hc, cú ngi nc V n bỏo tin cho Khi bit l m
Khi ó cht. Ngụ Khi nghe tin khúc lờn ba ting ri lau nc mt, ngi hc nh
10
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
thng. Tng Sõm thy th c gin, gi Ngụ Khi, bo:
- Nc khụng gc thỡ mau khụ, cõy khụng gc thỡ d góy. Lm ngi m vụ ngha thỡ
gi ton i sao c. Nh nh ngi nghe tin m cht m chng ng lũng thỡ tht
l k vong õn bi ngha, quờn gc mt ngun, chng xng l hc trũ ca ta. K t
nay, ta cm mi n trng ca ta na.
Ngụ Khi b trng thy Tng Sõm i hc vừ. Ba nm, Khi gii binh phỏp trn
bốn qua nc S xin lm quan. Tng nc S l Cụng Nghi Hu bn lun binh phỏp
vi Khi, bit l ngi cú ti, nờn tõu xin vi L hu dựng Khi v phong chc i
phu. c bng lc cao, Khi mua thờm hu gỏi lm thỳ vui riờng.

Lỳc by gi nc T sang ỏnh L. Cụng Nghi Hu tõu vi L Mc Cụng l mun lui
binh T nờn phong tng cho Ngụ Khi. í ca Khi cng mun lm tng, cm quõn
ỏnh T. L Mc Cụng bit Khi l ngi cú ti nhng vỡ thy Khi cú v l ngi
nc T nờn phõn võn, khụng dỏm tin dựng. Cụng Nghi Hu thut li chuyn cho Khi
nghe. Khi ci núi:
- Tng iu chi? Tụi s lm cho chỳa cụng ht nghi.
Ngụ Khi tr v t dinh, hi v l in Th:
- Ngi ta cú v quý vỡ l gỡ?
in th ỏp:
- Gia o cú trong, cú ngoi mi nờn. Lm cho nờn ni nghip nh mi gi l v quý.
Ngụ Khi li hi:
- Nay ta mun lm nờn nghip ln, khanh tng n lc muụn chung, gia nghip ly
lng, vy nng hóy giỳp ta.
in th ỏp:
- Thip l n b cú th gỡ giỳp cho phu tng thnh cụng c.
Ngụ Khi nghiờm ngh núi:
- Nay T ỏnh L, chỳa cụng mun dựng ta lm tng, him vỡ nng h in vn
dũng quc thớch nc T nờn chỳa cụng e ngi. Vy ta xin nng cỏi u L hu
khi nghi, ta chc cụng danh s thnh toi.
in th hong ht, cha m ming núi c gỡ thỡ ó b Ngụ Khi chộm rng u.
on Khi dõng u v lờn cho L Mc Cụng bo rng t lũng vỡ nc L.
Mc Cụng cú ý khụng bng lũng, nhng ngi khụng dựng thỡ Khi s giỳp T ỏnh li
L nờn phong Khi lm tng c hai vn quõn ỏnh T.
Khi tht l ngi cú ti, i thng T, c phong chc Thng khanh, bng lc cao
nht nc L.
Tng nc T l Trng Lu bit Khi cú tớnh tham lam, hiu sc nờn em ngn
lng vng v gỏi p n kinh ụ nc L hi l cho Khi cu hũa. Khi ly lm
thớch, nhn ngay. Trng Bu lin lm k ly giỏn, phao n lờn l Khi n hi l ca
T lm L Mc Cụng nghi ng nh tc ht quan chc v h ngc Khi.
Ngụ Khi hong s b chy qua nc Ngy c Ngy hu cho trn th t Tõy H.

Nhng chng bao lõu thỡ th t Kớch lờn ni ngụi Ngy hu, khụng dựng Khi na, nờn
Khi trn sang nc S.
S Niu vng tin dựng, phong Khi lm tng quc. Ngụ Khi nh li quan ch, ct
tc quan, bng lc ca nhiu ngi lm cho cỏnh hong thõn quc thớch cm tc. S
lỳc by gi cng giu mnh, lm cho cỏc nc Tn, T, Tn, L u phi khip phc.
Nhng khi S Niu vng mt, cha kp khõm lim thỡ dũng h Niu vng v cỏc con
chỏu ca cỏc v i thn vỡ ch nh quan ca Ngụ Khi l mt tc lc, nhõn c
hi quc tang, nờn ni dy lm lon, võy bt Ngụ Khi.
Khi hong ht b chy trn nhng b bn hong tc cm cựng tờn ui n theo bn
cht.
11
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)

C ỏn t mi
i Hu Hỏn (25-219), t Giang Nam cú mt chng hn s tờn Lng Hng. Nh
nghốo, Lng Hng trong tỳp lu tranh vỏch t. H Lng chm hc bit trng
liờm s, khớ tit, gi o thanh bn cao p. c hnh, ti nng ca chng c ngi
khõm phc, ni ting khp ni.
vựng a phng cú nng Mnh Quang vn dũng nho gia giu cú nht vựng. Nng
tớnh nt oan trang c hnh, ng kộn chng. Nhiu ngi thõn hi, nng tr
li rng ch cú ngi hin c nh Lng Hng mi xng ỏng l chng.
Thy nh h Mnh o c, Lng Hng cựng nng Mnh Quang kt ngha ỏ vng.
Khi lm l thnh hụn, nng Mnh Quang mc xiờm y lng ly, trang sc ton vng
ngc t tin, ct lm p cho chng va ý. No ng trụng thy v trang sc rc r,
Lng Hng khụng bng lũng, by ngy ờm, chng khụng lm l ng phũng hoa
chỳc.
Nng Mnh Quang ly lm l, kim im li li núi c ch ca mỡnh khụng t v gỡ vụ
l. Ngh mói, nng ng rng vỡ nng trang sc lng ly m chng khụng bng lũng
chng. Nng lin trỳt b lp ỏo qun tt p, trang sc ngc vng, mc y phc
vi bụ, ci thoa gai ra hu chng.

Thy v nh th, Lng Hng vui v núi:
- õy mi chớnh l v ca ta. Hng ny khụng mng danh li, khụng ham ca bc
vng. Hng ch mun cựng v cy ly rung, trng ly lỳa, dt ly vi, sinh sng trong
cnh nghốo m lỳc no cng gi trũn khớ tit, o c, v lỳc no cng kớnh trng
chng v chng lỳc no cng n yờu v.
Mnh Quang nghe chng núi rt ly lm vui v. Nng i vi chng rt mc cung
kớnh. Mi ba cm, i din, nng nõng mõm ngang my t lũng kớnh trng chng.
Trong tỏc phm "Nh mai", tỏc gi Vụ danh, on din t cnh Hoi Nguyờn i
cng H cú lm bi th tng tỡnh nhõn l Mai Lng Ngc lỳc chia ly, cú cõu:
Ngang my Mnh th cha nõng ỏn,
Thy mt Chiờu Quõn ó mt tranh.
"Mnh th" õy ch nng Mnh Quang. V sau, nhng nh cú hụn l, nh trai thng
vit 4 ch "C ỏn t mi" dỏn ca phũng, ch rng ngi v hin c.
Trong tỏc phm "on trng tõn thanh" ca c Nguyn Du, lỳc Kiu sang chi nh
Kim Trng, chng nho sinh ny cú chiu õu ym l li, Kiu s chng i quỏ vũng l
giỏo, mi cú cõu khuyờn:
V chi mt úa yờu o,
Vn hng chi dỏm ngn ro chim xanh.
ó cho vo bc b kinh.
o tũng phu ly ch trinh lm u.
"B kinh" l "B qun, kinh thoa", ngha l qun bng vi, trõm ci u bng gai, ch
ngi v hin c.
Tt Hn Thc
Tt ny n vo ngy mng 3 thỏng 3. Vo ngy ny ngi Tu n ton ngui v t
chc nhng cuc chi vui v lm.
Nguyờn con ca Tn Hiu Cụng l cụng t Trựng Nh b cha ghột b mun git cht
12
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
lp dũng th, phi chy trn sang nc ngoi. Theo phũ Trựng Nh cú mt s b tụi.
Lu lc t nc ny sang nc khỏc, chỳa tụi tri qua bao nhiờu ni vt v gian lao.

Mt hụm úi quỏ, h phi hỏi rau sam lun n. Trựng Nh khụng nut c. Bng cú
mt b tụi tũng vong l Gii T Thụi em mt bỏt chỏo tht n dõng. Trựng Nh n
ly lm ngon lm. n xong, hi: õu m cú?
Gii T Thụi tha:
- y l tht ựi ca tụi ú. Tụi nghe núi k hiu t b thõn th cha m, ngi trung
thn b thõn th vua. Nay cụng t khụng cú gỡ n, nờn tụi phi ct ựi tụi m dõng
cụng t.
Trựng Nh sa nc mt, núi:
- n ny bit bao gi n li c.
Mói 20 nm sau Trựng Nh mi c tr v nc, lờn ngụi vua l Tn Vn Cụng.
ban thng cụng lao cho nhng ngi phc quc, Trựng Nh chia lm ba hng:
1) Nhng ngi tũng vong (nhng ngi theo i trn).
2) Nhng ngi tng khon (nhng ngi giỳp tin bc).
3) Nhng ngi nghinh hng (nhng ngi xin lm ni ng ún v lm vua).
Trong ba hng ny li tựy theo nhng ngi no cú cụng khú nhc nhiu hay ớt m
chia hn kộm.
Ban thng cụng thn xong, nh vua cũn yt mt t chiu ca thnh rng: "Nu
ngi no cú cụng lao m cha thng thỡ cho phộp c t tin núi ra".
Gii T Thụi vn ngi trong bn tũng vong, nhng tớnh khớ im m. Khi Trựng Nh
lờn ngụi, ụng ch vo chỳc mng mt ln u, ri cỏo m v nh, yờn phn nghốo
kh, vn i khõu giy thuờ ly tin nuụi m.
Khi Tn Vn Cụng ban thng cụng thn, khụng thy Gii T Thụi n thỡ cng quờn
mt, chng hi chi n. Ngi lỏng ging nh Gii T Thụi tờn Gii Trng, thy th
khụng bng lũng, nhng khi thy trờn ca thnh cú chiu yt thỡ vi vng gi ca bỏo
tin cho Gii T Thụi bit. ễng ch mm ci, khụng núi gỡ. B m di bp nghe
ting, ra bo con:
- My khú nhc trong 19 nm tri, ct tht ựi dõng chỳa cụng, sao bõy gi my
khụng núi ra lónh thng? Ha may c mt vi chung thúc, chng cũn hn i
khõu giy thuờ hay sao?
Gii T Thụi tha:

- Cỏc con ca Hin Cụng c thy 9 ngi, ch cú chỳa cụng hin c hn c. Hu cụng
v Hoi cụng khụng cú c, vy nờn tri t trut ngụi m cho chỳa cụng. Cỏc
ngi theo hu khụng bit ý tri, dỏm t nhn l cụng mỡnh, con ngh ly lm xu h
lm, chng th i khõu giy m sng cũn hn.
B m núi:
- Con lm c ngi liờm s, cú l ta li khụng lm c m ca ngi liờm s hay
sao! Vy thỡ m con ta tỡm ni rng nỳi n thõn.
Gii T Thụi c mng, lin cừng m n t Miờn Thng, lm nh trong hang m .
Lỏng ging hng xúm khụng bit l i õu, ch cú Gii Trng bit ch m thụi. Gii
Trng thy c, vit mt bc th, ang ờm em treo triu mụn. Sỏng hụm sau, cú
ngi cn thn bt gp em vo dõng cho nh vua. Tn Vn cụng m ra c:
Cú mt con rng,
khi cũn tht th,
n rn i theo,
chu du thiờn h.
Rng khụng cú n,
mt rn ct ựi.
Nay rng tr v,
13
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
ó c yờn s.
n rn theo vo
u sung sng c.
Ch cú mt rn,
khụng ai hi n.
Nh vua git mỡnh, nh ngay li Gii T Thụi, ly lm hi hn, lin cho ngi i triu
nhng Gii T Thụi ó i mt ri. Nh vua truyn bt nhng ngi lỏng ging n
hi, ai bit ch dn thỡ cho lm quan, Gii Trng tõu vi Tn Vn cụng: vỡ Gii T
Thụi khụng mun cu thng nờn cừng m i n t Miờn Thng, cũn bc th ú
l ca Gii Trng.

Tn Vn Cụng lin cho Gii Trng lm chc h i phu, v bo Gii Trng a
ng vo Miờn Thng. Nhng khi vo n ni ch thy non cao rng rm, nc
chy hoa trụi, chim hút vộo von, mõy che mự mt, cũn tung tớch Gii T Thụi thỡ chng
thy õu c. Quõn lớnh tỡm c my ngi nụng phu gn y, Tn Vn cụng gi n
tn mt hi. H tha: my hụm trc cú trụng thy mt ngi cừng b c gi ngi
ngh nỳi ny ri vc nc sui ung, xong li cừng b c trốo lờn nỳi, khụng bit i
õu.
Tn Vn cụng truyn xe di chõn nỳi, sai ngi i dũ tỡm khp ni. Sut c my
ngy tri m chng thy tm hi. Tn Vn cụng cú v khụng bng lũng, bun bó bo
Gii Trng:
- Sao Gii T Thụi gin ta quỏ nh vy! Ta nghe Gii T Thụi l con chớ hiu, nu ta
t rng tt Gii T Thụi phi cừng m chy ra.
Quõn lớnh võng lnh phúng la t c my phớa rng. La to giú mnh lm chỏy lan c
my dm, n ba ngy mi tt. Nhng Gii T Thụi nht nh khụng ra, m con ụm
nhau cht di gc cõy liu.
Quõn lnh tỡm c ng xng. Tn Vn cụng trụng thy, ụm mt khúc, truyn quõn
lớnh em chụn di chõn nỳi, ri lp miu th. Nhng rung xung quanh nỳi u
lm t in c, i tờn nỳi gi l Gii Sn.
Ngy t rng ang l tit thanh minh, mng 3 thỏng 3. Sau ngi trong nc nh
n Gii T Thụi vỡ cht chỏy nờn hng nm n ngy hụm y khụng n t la, phi
lm sn lng khụ n, gi l tt "Hn thc", ngha l ngy y cm la, ch n
ngui.
Tt Hn thc, nh no cng cm cnh liu ngoi ca chiờu hn Gii T Thụi.
Cng cú nh lm c bn v t giy tin cỳng t.
Trong "on trng tõn thanh" ca c Nguyn Du, on din t m Tỳ B khn vỏi
thn "My trng" (Bch Mi) phũ h lm n khỏ, cú cõu:

Ca hng buụn bỏn cho may,
ờm ờm Hn thc ngy ngy Nguyờn tiờu.


"Nguyờn tiờu" l tt rm thỏng giờng. "Hn thc" l do in tớch trờn. õy cú ý ngy
ờm lỳc no cng c nh ngy hi, ngy tt.
Gic Nam Kha
Trong "Nam Kha ký thut" ca Lý Cụng Tỏ i nh ng cú k truyn Thun Vu
Phn nm mng thy chng n nc Hũe An. Thun c vua Hũe An cho vo bỏi
yt. Thy Thun tng mo khụi v nờn g con gỏi, cho lm phũ mó v a ra qun
Nam Kha lm quan Thỏi thỳ, cai tr c mt vựng to ln.
ng lỳc v chng Thun sng mt cuc vng gi, cc k sung sng thỡ bng cú
14
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
gic kộo n võy qun Nam Kha. Thun em quõn chng c. Gic ụng mnh, Thun
thua chy. Quõn gic võy thnh ỏnh phỏ. Cụng chỳa nc Hũe An, v ca Vu Phn
cht trong ỏm lon quõn.
Thun Vu Phn em tn quõn v kinh ụ tõu li vua cha. Nh vua nghi k Thun ó
u hng gic, nờn tc ht phm hm, ui v lm thng dõn. Thun oan c va
ti nhc, khúc lúc bi thng... Va lỳc y thỡ Thun cht tnh dy, thy mỡnh nm di
gc cõy hũe, trờn u mt nhnh cõy hũe cha v phớa nam. Cnh Thun li cú mt
kin ln. By kin kộo hng n hng l trốo lờn cõy hũe.
Cng cú sỏch chộp:
i nh ng cú mt nho sinh h L i thi khụng . Tr v, dc ng, va bun
li va úi nờn ghộ vo mt ngụi chựa con bờn cnh khu rng, xin lũng. Chựa
nghốo, nh s nu kờ thay go ói khỏch.
Vỡ mt mi nờn h L nm mt lỳc thỡ ng khũ. Chng thy mỡnh ó thi , c
quan chc cao, nh vua li cũn g cụng chỳa, phong cho chng lm phũ mó v cho i
trn nhm mt ni. Tht l vinh quang phỳ quý, khụng ai bng. Nhng khi i n na
ng thỡ bng gp quõn gic n ỏnh. L chng c khụng li. Lớnh h v b git.
Xe kiu b p phỏ tan tnh. Chỳng thp c c v chng L, a gm k hng... L
hong ht, kờu lờn mt ting, git mỡnh thc dy mi bit l chiờm bao.
M gia lỳc y ni kờ cng cha chớn.
Trong tỏc phm "Cung oỏn ngõm khỳc" ca Nguyn Gia Thiu, cú cõu:


Gic Nam Kha khộo bt bỡnh,
Bng con mt dy, thy mỡnh tay khụng.

Trong bi "Lc ng" ca Tỳ Xng cng cú cõu:
Gic mng Nam Kha khộo chp chn,
Trong tỏc phm "on trng tõn thanh" ca c Nguyn Du, cú cõu:
Ting sen kh ng gic hũe.
Trong "Bớch cõu k ng" cng cú cõu:
ốn thụng khờu cn, gic hũe cha an.
C thi cú cõu:
Trm nm mt gic kờ vng.
"Kờ vng" cng gi l go "hong lng", mt th ng cc nh nh cỏt, mu vng.
Nh nghốo bờn Tu ngy xa dựng kờ n thay go.
Trong "on trng tõn thanh" cú cõu:
Hong lng cht tnh hn mai.
"Gic Nam Kha", "Gic hũe", "Gic mng kờ vng" hay "Gic hong lng" u do
in tớch trờn. Cú ngha s phỳ quý vinh hoa chng khỏc no mt gic mng.
Ngn dõu
"Ngn dõu" do ch "Mch thng tang".
Trung Hoa ngy xa, ni thụn quờ, ngi ta thng trng dõu gn bờn ng.
"Mch thng tang" cng l tờn khỳc hỏt c nhc ph ca nng La Phu nc Triu
thi Xuõn Thu.
Trong "Chinh ph ngõm", nguyờn tỏc bng Hỏn vn ca ng Trn Cụn, on t tỡnh
15
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
cm ca nng chinh ph lỳc tin chng ra i, cú cõu:
Tng c bt tng kin,
Thanh thanh mch thng tang.
Mch thng tang, mch thng tang,

Thip ý quõn tõm thựy on trng.

B on Th im dch nụm:
Cựng trụng li m cựng chng thy,
Thy xanh xanh nhng my ngn dõu.
Ngn dõu xanh ngt mt mu,
Lũng chng ý thip ai su hn ai.

Nguyờn nng La Phu l mt thiu ph sc nc hng tri, vn chng õm nhc ni
ting. Chng nng l mt chin s hi h. C hai vn yờu nhau tha thit. Nhng ri
"trng phu thot ó ng lũng bn phng" nờn chng xỏch kim sang Tn, c
hn v mt thi gian tr v.
Nng La Phu quờ nh, ngy ngy hỏi dõu chn tm, dt vi. Nhng lỳc ờm di
canh vng, nng l loi, thui thi búng mỡnh nờn thng sỏng to nhng bi th iu
c nhc ph t ni lũng thng nh ngi xa vng.
Mt hụm, nng ng hỏi dõu bờn v ng, bt cht Triu vng du ngon sang
ngang, nhỡn thy ngi thiu ph thụ quờ nhng sc p m miu ly lm ng lũng.
Hi ngi bit nng l k ti hoa, vn hay n gii, Triu vng cng say mờ hn
na. V triu, Triu vng cho ngi n ũi La Phu ti. Nh vua dn tic khon ói
õn cn, mong c cựng giai nhõn vy duyờn õn ỏi.
Nng bun ru a l nhng cũn v n chỳa tụi nờn nng ngi vo tic, on cm n
lờn gy, hỏt khỳc"Mch thng tang" t ý mỡnh. Triu vng tuy hiu sc nhng
thụng minh. Nghe qua bi hỏt, bn n bit thõm ý ca nng l bao gi cng liu cht
bo v trinh tit cựng chng, giu sang, uy quyn v bo lc khụng lm lay chuyn
lũng ngi trinh ph. Triu vng va hi hn va thn thung nờn truyn cho La
Phu v, b mng luyn ỏi giai nhõn.
Tỏc gi mn in tớch "Mch thng tang" (ngn dõu) ngoi cỏi ý t cnh cũn cú ý t
mi tỡnh chung thy gia trinh ph i vi chinh phu mt cỏch t nh.
Ngn dõu
"Ngn dõu" do ch "Mch thng tang".

Trung Hoa ngy xa, ni thụn quờ, ngi ta thng trng dõu gn bờn ng.
"Mch thng tang" cng l tờn khỳc hỏt c nhc ph ca nng La Phu nc Triu
thi Xuõn Thu.
Trong "Chinh ph ngõm", nguyờn tỏc bng Hỏn vn ca ng Trn Cụn, on t tỡnh
cm ca nng chinh ph lỳc tin chng ra i, cú cõu:
Tng c bt tng kin,
Thanh thanh mch thng tang.
Mch thng tang, mch thng tang,
Thip ý quõn tõm thựy on trng.

B on Th im dch nụm:
Cựng trụng li m cựng chng thy,
Thy xanh xanh nhng my ngn dõu.
16
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
Ngn dõu xanh ngt mt mu,
Lũng chng ý thip ai su hn ai.

Nguyờn nng La Phu l mt thiu ph sc nc hng tri, vn chng õm nhc ni
ting. Chng nng l mt chin s hi h. C hai vn yờu nhau tha thit. Nhng ri
"trng phu thot ó ng lũng bn phng" nờn chng xỏch kim sang Tn, c
hn v mt thi gian tr v.
Nng La Phu quờ nh, ngy ngy hỏi dõu chn tm, dt vi. Nhng lỳc ờm di
canh vng, nng l loi, thui thi búng mỡnh nờn thng sỏng to nhng bi th iu
c nhc ph t ni lũng thng nh ngi xa vng.
Mt hụm, nng ng hỏi dõu bờn v ng, bt cht Triu vng du ngon sang
ngang, nhỡn thy ngi thiu ph thụ quờ nhng sc p m miu ly lm ng lũng.
Hi ngi bit nng l k ti hoa, vn hay n gii, Triu vng cng say mờ hn
na. V triu, Triu vng cho ngi n ũi La Phu ti. Nh vua dn tic khon ói
õn cn, mong c cựng giai nhõn vy duyờn õn ỏi.

Nng bun ru a l nhng cũn v n chỳa tụi nờn nng ngi vo tic, on cm n
lờn gy, hỏt khỳc"Mch thng tang" t ý mỡnh. Triu vng tuy hiu sc nhng
thụng minh. Nghe qua bi hỏt, bn n bit thõm ý ca nng l bao gi cng liu cht
bo v trinh tit cựng chng, giu sang, uy quyn v bo lc khụng lm lay chuyn
lũng ngi trinh ph. Triu vng va hi hn va thn thung nờn truyn cho La
Phu v, b mng luyn ỏi giai nhõn.
Tỏc gi mn in tớch "Mch thng tang" (ngn dõu) ngoi cỏi ý t cnh cũn cú ý t
mi tỡnh chung thy gia trinh ph i vi chinh phu mt cỏch t nh.

Thao lc
"Thao lc" cng gi l "Lc thao, Tam lc". õy l hai b sỏch thuc v binh phỏp
c Trung Hoa.
"Lc thao" do Khng Thng t T Nha, cng gi l L Vng hay Khng Thỏi cụng,
ngi i nh Chu (1134-314 trc D.L.) lm ra. Cũn "Tam lc" l b sỏch ca
Hong Thch Cụng, ngi i Tn Hỏn (221 trc-196 sau D.L.).
Cui i nh Thng (1783-1154 trc D.L.), Tr vng hoang dõm tn bo, git
chúc trung thn, sinh linh thỏn. Khng Thng lm quan nh Thng, thy Tr
vng vụ o, can giỏn khụng c, xin t quan v cõu cỏ sụng V t Tõy K.
Vn vng l C Xng, chỳa ch hu t Tõy K thõn hnh n Bn Khờ ún rc
ụng v lm tng, hi ch hu ti Mnh Tõn, cm quõn pht Tr. Lỳc by gi ụng ó
80 tui.
ễng l mt ngi cú ti, lt ngai vng ca Tr vng dng c nghip nh Chu hn
tỏm trm nm. Nhng mu lc, k hoch dựng binh ỏnh trn, chn chnh ging mi
t nc u ghi trong b Lc thao.
õy l sỏu phộp dựng nh thiờn h:
- Vn thao dy cỏnh thu phc nhõn tõm,
- Vừ thao dy cỏch nh thiờn h, gi nc,
- Long thao dy cỏch kộn chn tng,
- H thao dy cỏch hnh quõn, tin thoỏi ng tnh theo thiờn lý.
- Bỏo thao dy cỏch chin u vi ch, theo trng thỏi bin húa ca ch.

- Khuyn thao dy cỏch hun luyn quõn s.
17
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
Cũn "Tam lc" l mu lc ỏnh trn:
- Tng lc l mu lc lm tng,
- Quõn lc l mu lc ca quõn s,
- Trn lc l mu lc ỏnh trn.
Sỏch ny do Hong Thch Cụng, ngi i Tn Hỏn lm ra, truyn li cho Trng
Lng thc hnh.
Trng Lng t T Phũng, ngi nc Hn. Sau khi nc Hn cựng cỏc nc Yờn,
T, Ngy, S b Tn tiờu dit. Thự mt nc chng i tri chung, Trng Lng ngy
ờm mu lo bỏo oỏn.
Trng Lng lỳc cha gp thi, cũn tr tui, mt hụm th thn cu V Kiu, bun
bó ngm cnh. Bng cú mt c gi mc ỏo vng i ngang cu lm rt mt chic giy
xung bựn, li ch Trng Lng bo lm giỳp. Trng Lng khụng t chi, lt t
li xung lm lờn qu dõng. C gi i mt quóng li lm rt na v bo Trng
Lng li xung lm giỳp. Trng Lng chng phin h v phi lm giy lờn qu
dõng. n ba ln nh th.
C gi núi:
- Thng nh ny nờn dy.
on ch cõy i th ni bờn cu, bo Trng Lng:
- Nm ngy na, ngi phi n ti õy m i ta, ta s tng cho ngi mt vt.
Chng nờn quờn.
Núi xong, c gi thon thot i mt.
Ngy th nm, Trng Lng dy rt sm ra ún c gi nh ch dn. Nhng khi n
ni thỡ ó thy c gi ngi bờn gc i th t lỳc no. C gi nghiờm ngh bo:
- Thng con nớt ó c hn vi ngi ln, sao li dỏm tr. Thụi ngi hóy v i. Nm
ngy na, phi ra dy cho sm.
Nm ngy sau, va canh nm, Trng Lng ó ra n ni nhng li cng thy c
gi n trc ngi i. C gi ni gin núi:

- Thng con nớt, sao ngi li tr nói lm vy. Hóy v i. Nm hụm na phi n cho
sm.
ờm th t rng ngy th nm, Trng Lng khụng ng, ra ng bờn gc i th,
bng bo d chuyn ny chc chn khụng tr na. Hng ụng, c gi thong dong
n. Di búng trng, Trng xem li tng mo c gi cú v khỏc thng. Mỡnh mc
o bo, tay cm gy tre; u i móo da, y phc sc vng tht tiờn phong o ct.
Trng Lng bc n ún tip qu ly, hi:
- Chng hay tụn s dy bo iu chi?
C giỏ núi:
- Ngi tr tui sc mnh, ct cỏch thnh k, ngy sau sang c, ỏng lm bc thy
bc vng. Nay may gp nhau tht l thiờn ti k phựng, ta cho ngi ba quyn
sỏch nhim mu, trong ny ton l nhng k mu thn toỏn. Ngi hóy gi gỡn hc
tp m bỏo thự cho nc, v theo phũ chõn chỳa danh rng muụn i.
Trng Lng ly t lónh ly.
Sau Trng Lng phũ Lu Bang dit Tn dt S Hng Vừ ri b quan ngao du sn
thy.
Trong tỏc phm "Lc Võn Tiờn", ca c Nguyn ỡnh Chiu cú cõu:

Vn khi phng ng giao,
Vừ thờm ba lc, sỏu thao ai bỡ.
Trong "on trng tõn thanh" ca c Nguyn Du, on núi v ti ca T Hi cú
cõu:
18
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
ng ng mt ng anh ho,
Cụn quyn hn sc lc thao gm ti.
"Ba lc, sỏu thao" l hai b sỏch thuc v binh phỏp nh trờn ó núi. "Lc thao
gm ti" l gm ti thao lc, ý núi cú ti dựng binh b trn, cú ti v chin lc chin
thut, thụng hiu binh phỏp.


Tt Trung Thu
Tt Trung Thu n vo ngy rm thỏng 8. Nguyờn cui i nh Tõy Hỏn (206 trc 23
sau D.L.), Vng Móng nhõn c cm gi chớnh quyn, thin tin ph lp v cui
cựng cp c ngụi vua, t quc hiu l Tõn.
By gi cú ngi tụng tht v chi xa ca nh Hỏn l Lu Tỳ ni lờn chng li Vng
Móng, chim c thnh trỡ. Nhng th lc Móng cũn thi mnh m, nờn Lu Tỳ b
bao võy, phi ch binh cu vin.
Trong thi gian ch i, trong thnh ó ht lng thc. Quõn s phi o c chui m
n. Rt cuc c chui, c v cng khụng cũn na. V, binh cu vin cng cha thy
n. Lu Tỳ ly lm lo lng, mi t bn hng ỏn cu tri: "Nu cú th khụi phc
c Hỏn triu, dũng Hỏn cha tuyt thỡ xin Thng ban phộp mu cho mc vt
chi cm c lũng m ch vin binh n".
Li ca Lu Tỳ ng n thiờn ỡnh.
Sỏng hụm sau, gia lỳc quõn lnh o t tỡm vt n thỡ bng o c mt th
khoai. H mng r, em v nu n. ú l mt th khoai mụn, v rt bựi, n rt ngon.
Nhng quõn lớnh n nhiu quỏ mang chng sỡnh bng, khụng tiờu c. Lu Tỳ õm
ht hong, li t bn hng ỏn cu tri.
Ba hụm sau, quõn lớnh trong thnh i tỡm thc n bng bt gp mt th cõy bi cú
trỏi. H hỏi trỏi y n thy ngon nờn n nhiu quỏ; v cng nh ú m i tiờu c,
khụng cũn mc phi chng bnh sỡnh bng na. Cm c mt thi gian nh th, vin
binh n, dựng cỏch ngoi cụng ni ng nờn gii c võy.
Ngy m Lu Tỳ cu tri nhm ngy rm thỏng 8.
Truyn thuyt nh th.
Sau Vng Móng b git. Hai nm sau, Lu Tỳ bỡnh nh c ton quc, lờn ngụi vua
tc l Quang Vừ nh Hu Hỏn. Nhõn Quang Vừ úng ụ Lc Dng thuc v
min ụng nc Tu nờn gi l ụng Hỏn.
Vỡ mun k nim li nhng vt nuụi sng trong thi k b võy l khoai mụn v bi,
nờn n ngy rm thỏng 8, nh vua lm l t tri t, li thng trng bng hai vt l
bi v khoai mụn. Ri c truyn khp dõn gian.
Hai vt ny l hai vt chớnh m ngi Tu dựng cỳng trng. Sau ln ln, ngi ta

mi by thờm bỏnh in, cú ch "Trung thu nguyt bnh", t chc thnh mt ngy l
long trng gi l Tt Trung Thu.
Vỡ ngy rm 8 thỏng 8 ỳng vo gia mựa Thu, theo lut õm dng tun hon, trong
mt nm c phõn nh bn k: Xuõn phõn, H chớ, Thu phõn v ụng chớ. Rm
thỏng 8 vo thi k Thu phõn (gia mựa thu) li gia thỏng 8 nờn gi l tit Trung
Thu.
Tit Trung Thu c tri l Tt Trung Thu.
Khi núi n Tt Trung Thu l núi n trng trũn, trng sỏng, trng p. Th nờn ngi
Tu cũn kờu tt Trung Thu l "L trụng trng".
19
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
L ny cú mc ớch l trụng mt trng oỏn nh vn mng quc gia, tiờn liu mựa
mng... v trụng trng gi ngun cm hng cho thi t ca tao nhõn mc khỏch.
Theo c hc ụng phng thỡ trng thuc v Thy trong 5 ng hnh (Kim, Mt, Thy,
Ha, Th) m Thy (nc) l mt yu t quyt nh ngh nụng... Cho nờn, vo ờm
rm Trung Thu, nhõn dõn kộo ra sõn m quan sỏt mt trng. Nu trng vng thỡ nm
ti s trỳng mựa tm t Nu trng cú mu xanh, mu lc thỡ thiờn h s lõm cnh tht
mựa c hn do thiờn tai: hn hỏn, lt li. Nu trng trong sỏng mu cam la, biu l
mt cnh thnh tr thỏi bỡnh...
y l ngm trng thu tiờn tri thi cuc, mựa mng, cũn tao nhõn mc khỏch ngm
trng thu gi ngun cm hng. Nhng nh th VN cng nh nhng nh th Trung
Hoa cú rt nhiu th v trng thu v v mựa th Nhng mi ngi cú mt tớnh cỏh;
cng nh th cú nhiu sc thỏi do tỡnh cm bun su vỡ thu hay vui v vỡ thu chng
hn.
Ph, mt thi ho danh ting thi thnh ng (715-766), nhõn lờnh ờnh phiờu
bt t khỏch cú 2 nm tri, lũng hoi vng c hng nờn gi lũng trong mt bi "Thu
hng" rt lõm ly, ỏo nóo:

Ngc l iờu thng phong thy lõm,
Vu sn, Vu giỏp khớ tiờu sõm.

Giang gian ba lóng kiờm thiờn dng,
Tỏi thng phong võn tip a õm.
Tựng cỳc lng khai; tha nht l,
Cụ chu nht l: c viờn tõm.
Hn y x x thụi ao xớch,
Bch thnh cao cp m chõm.

Di õy l hai bn dch: mt ca c Nguyn Cụng Tr v mt ca ụng Ngụ Tt T:
Lỏc ỏc rng phong ht múc sa,
Ngn lau hiu ht khớ thu m.
Ngỳt tri súng dy lũng sụng thm,
Rp t mõy ựn mt i xa.
Khúm trỳc tuụn hai hng l c
Con thuyn buc mt mi tỡnh nh.
Lnh lựng gic k tay ao thc,
Thnh qunh dn chõn bui ỏc t.

(Nguyn Cụng Tr)
Vng ỳa rng phong, ht múc bay,
Non Vu hiu ht ph hi may.
Dũng sụng cn cn, tri tung súng,
Ngn i m m, y rp mõy,
L ti: s coi chũm cỳc n,
Lũng quờ: mong buc chic thuyn y.
Gic ai kộo thc lo lnh,
p vi tri hụm rn ting chy.

(Ngụ Tt T)

20

Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
Mt lnh trong nhn bỏnh Trung Thu
Nm 1279, Nguyờn Th T l Ht Tt Lit - vua Mụng C - em quõn ỏnh nh Nam
Tng Trung Quc. Nam Tng i bi b dit. Nh Nguyờn lm ch ton b Trung
Quc. Ln th nht, Trung Quc b ngoi tc thng tr.
i vi Trung Quc, nh Nguyờn vn gi quan nim k th chng tc. Trong nc by
gi chia lm bn ng cp: ngi Mụng C, ngi Sc Mc (ch ngi Tõy Vc v
Chõu u), ngi Hỏn (ch ngi nc Liờu v nc Kim cũn sút li). Gia ngi Mụng
C v ngi Hỏn cú mt ch chờnh lch. Nhng chc v quan trng v chớnh tr v
quõn s u tp trung vo tay ngi Mụng C. Ngi Hỏn v ngi Nam ch c gi
nhng a v ph thuc.
Hng nho s c ngi Trung Quc quý trng thỡ b ngi Mụng C khinh mit. H
thng cú cõu núi vớ: "Th tỏm l , th chớn l nho, th mi l n my".
Mun phũng ni lon, nh Nguyờn cm ch dõn Giang Nam cm binh khớ. Trong
vũng 10 nh thỡ t giỏp trng gi ngi Nam. Cỏc vng cụng v quan li Mụng
C t do cp rung t ca nụng dõn lm mc trng v nụ t.
S bc bỏch khc nghit ú chớnh l mt yu t quan trng, to thnh mt ng lc
cho phong tro nụng dõn bo c v dõn tc tranh u ũi gii phúng.
Nm 1337, i Thun nh Nguyờn, Chõu Quang Khanh ni dy Qung Chõu,
Bng H Tớn Dng Chõu. Tip theo ú nụng dõn qut khi nhiu ni khp min
nam v min bc.
Nm 1351, cha con Hn Sn ng lp Bch Liờn Hi, li dng tụn giỏo t hp
nụng dõn. õy l mt giỏo hi bớ mt, tuyờn truyn rng: "Hoa sen trng (Bch liờn)
n cú Pht Di Lc giỏng th", ng thi vit kinh sỏch v phự chỳ truyn bỏ trong
dõn gian. Phong tro ny gõy nhiu nh hng H Nam v Giang Hoi.
Hn Sn ng b bt. Con l Hn Lõm Nhi ni ly nghip cha v xng . ng thi,
Trng S Thnh chim c t Ngụ; Trn Hu Lng chim c Giang Chõu; Chõu
Nguyờn Chng chim c Tp Khỏnh (thnh Nam Kinh bõy gi).
Chõu Nguyờn Chng xut thõn l mt thy tu. Bờn cnh li cú v quõn s l Lu Bỏ
ễn vn ngi a mu tỳc trớ. Nm 1367, Chõu Nguyờn Chng xng vng tuyờn b

tranh u gii phúng dõn tc, thnh lp chỏnh quyn ca ngi Trung Hoa, chim c
vựng Giang Hoi, thng nht phng Nam. Nm 1368, Chõu Nguyờn Chng sai
tng T t v Thng Ng Xuõn em binh lờn min bc ỏnh vua Nguyờn Thun
.
Mựa thu thỏng 8 nm 1368.
Tng T t v Thng Ng Xuõn iu ng quõn i m cuc bc tin vi mt k
ca quõn s Lu Bỏ ễn.
Nhõn dõn Bc kinh ang t chc cỳng rm Trung thu. H chun b bỏnh, bi, khoai
mụn... Nhng khi ct bỏnh ra, dõn chỳng trong thnh rt i ngc nhiờn thy trong
nhn bỏnh cú mt mnh giy vng con mt dũng ch nh son vn tt: "Khuya
ngy rm Pht Di Lc giỏng th, cm ốn lng i rc".
Cho l thn linh bỏo trc, mi ngi mng r. Ai ai cng võng lnh thn linh. Vỡ h tin
rng: khi Pht Di Lc giỏng th l lỳc h s c thoỏt khi cnh lm than m bc
n i hnh phỳc.
Trc kia, khi t nn thng tr Trung Hoa, ngi Mụng C mun bt ngi Hỏn theo
vn húa du mc ca h. Nhng vn húa hũa nhó tinh t ca ngi Hỏn ln ln cm
húa c tớnh cht ca ngi Mụng C, cú nh hng sõu xa tinh thn ngi Mụng
C, thnh ra dõn tc b chinh phc tr li ng húa k thng tr mỡnh. Do ú vua
Thun chng nhng bng lũng cuc t chc l nghi ca dõn Trung Hoa m cũn
sn sng by nhng cuc vui chi trong ờm rm Trung Thu thng nguyt na.
21
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
Nh vua cựng qun thn mc say sa chố chộn.
Dõn chỳng trong thnh mc t do i i li li. Ai ai cng cm trong tay mt chic ốn
lng. C bu tri sỏng rc. Tht l mt hi hoa ng tng bng, nỏo nhit.
Ca thnh m toỏt
Ngi i li tp np.
Trờn vn Thng Uyn, Thun tay nõng cc ru say sa ngm ch Hng, bờn
cnh bao võy mt hng v n, nng no cng lng ly xinh ti.
Di ng, dõn chỳng cm lng en cng say sa ch i ún rc Pht Di Lc

giỏng th.
Canh hai, canh ba ... khụng thy gỡ. Nhng ...
Bng mt ting phỏo lnh n.
Mt s ngi cm ốn by gi buụng en, tay i cm khớ gii.
Thỡ ra, mt s quõn lớnh ca T t v Thng Ng Xuõn gi lm dõn chỳng, cm en
tr trn t nhp vo thnh lm ni ng.
Quõn lớnh bờn ngoi li xụng vo hp vi quõn trong thnh tn cụng d di.
Ting hũ hột vang dy.
Chỳa tụi nh Nguyờn gia lỳc say sa chố chộn bờn cnh bn v n quay cung vi
khỳc Nghờ Thng v y, b ỏnh thỡnh lỡnh, khụng phng chng c nờn cung cung
b chy.
Quõn ca T t chim ly thnh.
Vua Thun nh Nguyờn b ui chy v Mụng C.
Chõu Nguyờn Chng thõu li ton b Trung Quc, lờn ngụi hong , nh ụ ti Tp
Khỏnh (Nam kinh), i quc hiu l Minh. y l vua Minh Thỏi T.
Nc Trung Hoa vo tay ngi Mụng C trong 89 nm (1279-1386), tri qua mi i
vua, nay li tr v ngi Hỏn.
Xing xớch ụ h tan v. Nhõn dõn hoan lc õu ca.
Mt "nhn bỏnh" ... lch s.
Tt oan Dng
Tt oan Dng cng gi l Tt oan Ng. Theo phong tc Tu, tt ny n vo ngy
mng 5 thỏng 5.
Vỡ quan i Phu nc S (mt nc ch hu thi Xuõn Thu, vo a phn tnh H
Bc, H Nam bõy gi) l Khut Nguyờn trm mỡnh t t ti sụng Mch La vo ngy
mng 5 thỏng 5. T y, mi nm n ngy thỏng ny, ngi Tu t chc cuc l ua
thuyn ng ý vt xỏc Khut Nguyờn vỡ cm mn k trung thn. Tc y lõu ngy thnh
l vui ch
Khut Nguyờn tờn Bỡnh, l ngi trong hong tc nc S, lm chc T cho S
Hoi Vng, hc rng, nh dai, gii v chớnh tr, li cú ti vn chng. ễng giỳp vua
bn quc s v ra hiu lnh, tip ói tõn khỏch, ng i ch hu. Trc vua tin cy

lm. Sau cú quan li ganh ti ụng, tỡm cỏch hóm hi, vu cho ụng l ụng thng khoe
vi mi ngi rng: "Mi ln nh vua ra lnh u l do cụng ca ụng ngh ra c". Vua
nghe li giốm sinh ghột ụng. ễng õu su, u t vit thiờn Ly Tao t ni bun b
vua b.
Ly Tao ngha l xa vua m bun. õy l mt tỏc phm bt h ca ụng, di 370 cõu t
tõm s ca tỏc gi. c sc ca bi trng thiờn ny l li bi thm trin miờn, thng
dựng li tng trng, li nhõn cỏch húa v dn rt nhiu in c thn thoi.
Tỡnh cm ca ụng luụn luụn thay i mt cỏch k d. Va vui ó bun, va ci ó
khúc. Va mun i xa li i ý. ũi lờn chu Thng li mun tr v c hng, ri
li mun t t. Tỡnh cm ca ụng biu hin mt cỏch trung thc: mi ch l mt ting
22
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
th di lõm ly, mt git nc mt nóo rut. t cú mt vn nhõn no au kh, thỏc lon
n th.
Bi "Thiờn vn" (hi Tri) ca ụng cng l mt k vn, tuy kộm thiờn Ly Tao v
phng din ngh thut nhng ging li cng ai oỏn cựng cc. ễng hi Tri mt lot
172 cõu. Sc tng tng ca ụng tht vụ ch.
S Hoi Vng sang ỏnh Tn (Mt nc ch hu thi Chin Quc vo a phn
Tõn Chõu (tnh Cam Tỳc) v tnh Thim Tõy ngy nay), Khut Nguyờn nhiu ln can
ngn, nhng nh vua khụng nghe, rt cuc Hoi Vng b tht bi, cht ti t Tn.
Vua Tng Vng ni ngụi, bn phn i ụng cng c chớ, ụng b y ra Giang Nam
(phớa nam sụng Dng T). ễng tht chớ, sut ngy ca hỏt nh ngi iờn, lm bi
phỳ "Hoi Sa" ri ụm mt phin ỏ, gieo mỡnh xung sụng Mch La.
Ca dao ta cú cõu: "n Tt oan Ng tr v thỏng nm".
Tt Trựng Cu
Theo phong tc ca Tu, Tt Trựng Cu n vo ngy mng 9 thỏng 9.
Nguyờn i Hu Hỏn (25-250) cú Hong Cnh, ngi huyn Nh Nam, theo hc o
tiờn vi Phớ Trng Phũng. Mt hụm Trng Phũng bo cnh:
- Ngy mng 9 thỏng 9 ti õy, gia ỡnh ca nh ngi gp phi tai nn. Vy n
ngy ú, ngi nờn em c nh lờn nỳi cao, tay eo tỳi , ng ht thự du (mt loi

tiờu), ung ru hoa cỳc, ti s tr v, may ra trỏnh khi tai nn.
Hong Cnh võng theo li thy.
Qu thc n ti tr v thỡ thy g vt heo chú trong nh b dch cht ht.
Vỡ tớch trờn, nờn v sau hng nm, n ngy mng 9 thỏng 9, ngi ta b nh tm lờn
nỳi, lỏnh nn... Lõu i thnh tc gi l Tt Trựng Cu. Sau dn thay i tớnh cht,
Tt Trựng Cu li dnh riờng cho tao nhõn mc khỏch lờn nỳi ung ru lm th.
Sỏch "Phong Th Ký" li chộp:
Cui i nh H (2205-1818 trc D.L.), vua Kit dõm bo tn ỏc, Thng mun
rn nh vua nờn giỏng mt trn thy tai lm nh ca khp ni b chỡm xung bin
nc, nhõn dõn cht ui, thõy ni y sụng.
Nn thy tai ú nhm ngy mng 9 thỏng 9. Vỡ vy mi nm n ngy ny, nhõn dõn
lo s, gi tr gỏi trai u ua nhau quy thc phm lờn nỳi cao lỏnh nn... Tc y
thnh l.
n i Hỏn Vn (176-156 trc D.L.), vua cho dng mt i cao 30 trng
trong cung, mi nm n ngy mng 9 thỏng 9, nh vua cựng vng hu, vng t,
cung phi em nhau lờn i cho qua ht ngy y.
Sau n i nh ng (618-907), ngy mng 9 thỏng 9 thnh ngy l tt gi l
Trựng Cu. Cỏc vn nhõn thi s mang bu ru tỳi th cựng nhau lờn nỳi cao say sa
ngõm vnh.
C thi cú cõu: "Gp ngy Trựng Cu ng cao".
"ng cao" l lờn ch cao. "Trựng cu" v "ng cao" u do in tớch trờn.
Lu Xanh v Thn My Trng
"Lu xanh" tờn ch "Thanh lõu".
To Thc i Tam Quc (220-264) cú vit:
Thanh lõu lõm i l,
Cao mụn kt trựng quan.
Ngha l:
Lu xanh bờn ng ln,
23
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)

Ca cao my ln then.
Ngy xa, lu xanh l ni cỏc nh quyn quý, nhng thiu n khuờ cỏc . "i l khi
thanh lõu" ngha l ng ln dng lu xanh.
Nh T, vua Vừ bt dõn phu v b Cụng ct nhng lu cao tht p. Ca s u
sn xanh. Ni ny cho nh vua cựng vi cỏc m n cung tn. Ri lu i ca cỏc
hng cụng khanh cng sn ca bng mu xanh, nờn dõn chỳng thng gi ch ca
vua chỳa, quan li l "lu xanh".
V sau, nhng nh quyn quý cú con gỏi p, c mong con nh mỡnh c vo chu
ni cung khuyt nờn thng sn nh mu xanh cho con gỏi . Nhng nh no cú ca
s hoc lu i sn xanh l nh cú gỏi p c nhiu bc vng tụn, cụng t chỳ ý.
Lỳc y, bn buụn son bỏn phn em gỏi p m nh rc khỏch thng hoa, mun
quyn r khỏch yờu hoa hay cỏc bc vng tụn, cụng t nờn cng sn nh xanh ún
khỏch.
í ngha "lu xanh" bin i, ln ln tr thnh hon ton mt ni rc khỏch yờu hoa,
tỡm hoa gii mun.
Vỡ th, n i nh Lng, Lu Din cú hai cõu th núi v ch Thanh lõu ch ch
ca bn gỏi im:
Xng n bt thng su,
Kt thỳc h thanh lõu.
Ngha l:
Gỏi hỏt chng xit bun,
Thu vộn xung lu xanh.
Thanh lõu (lu xanh) v sau dựng ch nh im nuụi bn gỏi mói dõm.
Trong tỏc phm "on trng tõn thanh" ca c Nguyn Du cú nhiu ting "lu
xanh":
Lu xanh cú m Tỳ B,
Lng chi ni ting v gi ht duyờn.
V khi núi v cuc i ca Kiu:
Ht nn n n nn kia,
Thanh lõu hai lt, thanh y hai ln.

Li on t v tớnh tỡnh, t cỏch hnh ng ca S Khanh:
Bc tỡnh ni ting lu xanh,
Mt tay chụn bit my cnh phự dung.
Mc, mt thi ho i nh ng cú bi:
Lc phỏch giang H ti tu hnh,
S yờn tiờm t trng trung khinh.
Thp niờn nht giỏc Dng Chõu mng,
Doanh c thanh lõu bc hnh danh.
Ngha (bn dch ca Bựi Khỏnh n):
Quy ru lang thang khp ú õy,
Lng thon gỏi S nh trờn tay.
Mi nm tnh gic Dng Chõu mng,
li lu xanh ting mt dy.
cỏc lu xanh ngy xa, cỏc m Tỳ B thng dng mt bn hng ỏn gia nh, cú
treo mt tng . Tng ny v hỡnh ngi cú ụi lụng my trng gi l thn Bch
Mi (thn My Trng).
Sỏch "Dó Hoch biờn" cú chộp: cỏc thanh lõu thng th thn Bch Mi. Thn ny mt
24
Điển tích điển cố tuyển chọn phần 2 ( Hà Nhật Minh st)
to, rõu di, ci nga cm dao, xem na nỏ nh hỡnh Quan Cụng, nhng lụng my
trng v mt .
Khụng ai hiu c tranh v ai v lai lch thn My Trng ra sao. Nhng cỏc thanh lõu
u quen th nh vy, coi l mt v t s cu phự h cho ngh c phỏt t, ca
hng c ụng khỏch, cng nh tt c cỏc ngh khỏc.
i nh Minh (1368-1628), cỏc cụ bỏn dõm lu xanh cú cỏch ui vớa l lựng. Khi
no mt cụ xui xo, hng thỡ n trc thn My Trng, trỳt b ỏo qun, t hng
van vỏi cu xin. on ly hoa mi i ly hoa ó cỳng trờn bn th em lút di chiu
mỡnh nm. Nh vy cụ s t khỏch hng. Theo quan nim ca h nh th, khụng
bit cú thc t khỏch khụng.
Trong "on trng tõn thanh" ca c Nguyn Du, on t cnh thanh lõu ca Tỳ B,

cú nhng cõu:
Gia thỡ hng ỏn hn hoi,
Trờn treo mt tng trng ụi lụng my.
Lu xanh quen thúi xa nay,
Ngh ny thỡ ly ụng ny tiờn s.
Hng hoa hụm sm phng th.
Cụ no xu vớa, cú tha mi hng.
Ci xiờm trỳt ỏo s sng;
Trc thn s nguyn mnh hng lm rm.
i hoa lút xung chiu nm,
Bm ong bay li m m t vi.
Can Tng, Mc Gia
Can Tng v Mc Gia l tờn hai v chng ngi rốn kim. M cng l tờn hai thanh
kim bỏu ngy xa bờn Tu.
Nguyờn i Xuõn Thu, vua nc Ngụ l Hp L mun cú nhng thanh kim bỏu, mi
p mt cỏi thnh Ngu Th sn ỳc my ngn thanh kim, gi l Bin Ch. Tuy
vy cha va ý, nh vua tỡm c ngi nc Ngụ tờn Can Tng, cho ca Tng
Mụn ỳc nhng thanh kim tht sc, chộm ỏ nh chộm bựn.
Can Tng c lnh nh vua cho vo kho v khp ton quc tỡm vng v st tht tt.
on chn ngy gi, Can Tng sai cỏc ng nam v ng n trinh tit c thy 300
ngi, ngy ờm t than nu. Nhng sut c ba thỏng tri, vng st vn khụng
chy. Can Tng ly lm l, khụng bit ti sao? Ngi v l Mc Gia bo rng:
- Nhng vt bỏu ca thn linh tt phi i nhõn khớ mi thnh tu c. Nay phu
quõn ỳc kim sut ba thỏng khụng thnh, hoc gi thn linh cũn ch i nhõn khớ
chng?
Can Tng núi:
- Ngy xa thy ta cng ỳc mói m kim khụng thnh, nờn c hai phi nhy vo lũ,
by gi mi kt qu. V sau, ai ỳc kim chõn nỳi y cng phi lm l t lũ. Nay ta
ỳc kim mói khụng c, hay l cng phi thc hnh nh th!
Mc Gia núi:

- Thy ta cũn b thõn ỳc nờn thn kim, khú gỡ m ta khụng noi gng.
on, Mc Gia tm gi sch s ra ng bờn lũ. Sai cỏc ng nam, ng n kộo b
t than. Gia lỳc la chỏy phng phc, Mc Gia lin nhy ngay vo lũ. c mt lỳc,
vng v st u chy ra c.
By gi, Can Tng ỳc c hai thanh kim. Thanh ỳc trc ly tờn l Can Tng.
Thanh ỳc sau ly tờn l Mc Gia. Can Tng giu li mt thanh kim, ch em thanh
25