ỤC LỤC
MỞ ĐẦU___________________________________________________________1
1. Lý do chọn đề tài___________________________________________________1
2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu_________________________________________2
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu_________________________________________3
4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu_________________________________4
5. Đóng góp của luận án________________________________________________6
6. Bố cục luận án_____________________________________________________6

Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ_______________8
1.1. Các công trình nghiên cứu về kinh tế, xã hội Việt Nam thời thuộc địa______________8
1.2. Các công trình nghiên cứu về kinh tế nông nghiệp Việt Nam thời
Pháp thuộc________________________________________________________12
1.3. Các công trình nghiên cứu về kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương trước
năm 1945_________________________________________________________20
1.4. Những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu______________________________24

Chương 2. NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
TỈNH HẢI DƯƠNG THỜI KỲ 1883 - 1945_______________________________26
2.1. Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên________________________________________26
2.1.1. Vị trí địa lý và địa giới hành chính_____________________________________26
2.1.2. Điều kiện tự nhiên______________________________________________26

2.2. Điều kiện chính trị, xã hội và kinh tế____________________________________29
2.2.1. Điều kiện chính trị và xã hội_________________________________________29
2.2.2. Điều kiện kinh tế và cơ sở hạ tầng_____________________________________33

2.3. Sơ lược về tình hình nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời nhà Nguyễn
(1802 - 1883)_______________________________________________________35
2.3.1. Chính sách ruộng đất_____________________________________________35
2.3.2. Tình hình ruộng đất nông nghiệp_____________________________________38

2.3.3. Hình thức tổ chức và kỹ thuật sản xuất__________________________________41
2.3.4. Kết quả hoạt động sản xuất nông nghiệp_________________________________43


Chương 3. KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TỈNH HẢI DƯƠNG GIAI ĐOẠN
1883 – 1918________________________________________________________45
3.1. Chương trình khai thác thuộc địa lần thứ nhất và chính sách nông nghiệp của thực dân
Pháp____________________________________________________________45
3.1.1. Chương trình khai thác thuộc địa lần thứ nhất của thực dân Pháp (1897 - 1914) ________45
3.1.2. Tổ chức quản lý sản xuất nông nghiệp của thực dân Pháp_______________________46
3.1.3. Chính sách ruộng đất_____________________________________________47
3.1.4. Chính sách thuế________________________________________________48

3.2. Kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương giai đoạn 1883 - 1918____________________50
3.2.1. Tình hình sở hữu ruộng đất nông nghiệp_________________________________50
3.2.2. Hình thức tổ chức sản xuất_________________________________________53
3.2.3. Kỹ thuật sản xuất_______________________________________________55
3.2.4. Kết quả hoạt động sản xuất_________________________________________58

Chương 4. NHỮNG CHUYỂN BIẾN CỦA KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TỈNH
HẢI DƯƠNG TỪ NĂM 1919 ĐẾN NĂM 1945___________________________69
4.1. Chương trình khai thác thuộc địa lần thứ hai và chính sách nông nghiệp của thực dân
Pháp____________________________________________________________69
4.1.1. Chương trình khai thác thuộc địa lần thứ hai của thực dân Pháp
(1919 - 1929)_____________________________________________________69
4.1.2. Tổ chức quản lý sản xuất nông nghiệp của thực dân Pháp_______________________70
4.1.3. Chính sách ruộng đất_____________________________________________72
4.1.4. Chính sách tín dụng nông nghiệp______________________________________73
4.1.5. Chính sách thuế________________________________________________75
4.1.6. Chính sách khuyến nông___________________________________________77


4.2. Những chuyển biến của kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương giai đoạn
1919 - 1945________________________________________________________79
4.2.1. Chuyển biến về sở hữu ruộng đất_____________________________________79
4.2.2. Chuyển biến về hình thức tổ chức sản xuất_______________________________83
4.2.3. Chuyển biến về kỹ thuật sản xuất_____________________________________88
4.2.4. Chuyển biến về kết quả hoạt động sản xuất_______________________________94


Chương 5. ĐẶC ĐIỂM VÀ TÁC ĐỘNG CỦA NÔNG NGHIỆP ĐẾN KINH TẾ XÃ HỘI TỈNH HẢI DƯƠNG THỜI KỲ 1883 - 1945______________________113
5.1. Về một số đặc điểm của kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương
(1883 – 1945)_____________________________________________________113

5.1.1. Mặc dù sở hữu nhỏ về ruộng đất chiếm ưu thế nhưng sở hữu lớn về
ruộng đất bước đầu hình thành____________________________________113
5.1.2. Từ

nền nông nghiệp chuyên canh lúa nước chuyển sang nền nông nghiệp

đa canh, phát triển trồng trọt và chăn nuôi, song lúa vẫn là cây trồng chủ đạo
_____________________________________________________________116
5.1.3. Kinh

tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương bước đầu phát triển theo hướng sản

xuất hàng hóa_________________________________________________117
5.1.4. Kinh tế nông nghiệp Hải Dương có sự tồn tại của phương thức sản xuất
phong kiến và phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa__________________117
5.1.5. Khu vực kinh tế đồn điền có sự chuyển biến mạnh mẽ nhất trong nông
nghiệp tỉnh Hải Dương__________________________________________119

5.1.6. Kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải

Dương phản ánh rõ nét tính chất thuộc địa của nông nghiệp

Việt Nam thời Pháp thuộc_____________________________________________120

5.2. Tác động của nông nghiệp đến kinh tế - xã hội tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945 ___121
5.2.1. Tác động về kinh tế___________________________________________121
5.2.2. Tác động về xã hội___________________________________________128

KẾT LUẬN_______________________________________________________147
CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN
TỚI ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Fonds Direction de I’Agriculture, des Forêts et
du Commerce de I’Indochine

AFC

Nha Nông Lâm và Thương mại Đông Dương
Ban chấp hành

BCH

Bình dân nông phố ngân hàng


CPA

Chủ nghĩa tư bản

CNTB

Chính trị Quốc gia

CTQG

Đại học Sư Phạm

ĐHSP

Khoa học Xã hội

KHXH

Nghiên cứu Lịch sử

NCLS

Nhà xuất bản

NXB

Fonds de la Résident supérieure au Tonkin

RST


Phông Phủ Thống sứ Bắc Kỳ
Fonds du Gouvemement goural de l’Indochine

GGI

Phông Phủ Toàn quyền Đông Dương
Service du Cadastre et de la Topographie du Tonkin

SCTT

Sở Địa chính Bắc Kỳ
Tư bản chủ nghĩa

TBCN

Trung tâm lưu trữ Quốc gia

TTLTQG

đ

Đồng bạc Đông Dương
(piaster)

$

Tiền đồng Đông Dương

Fr


Franc


DANH MỤC CÁC BẢNG
STT

Tên bảng

Trang

Bảng 2.1

Chế độ khen thưởng đối với hoạt động khai
38

Bảng 2.2

hoang ở Hải Dương thời Nguyễn
Tình hình phân hóa ruộng đất tư ở làng Mộ

40

Bảng 3.1

Trạch (Bình Giang) đầu thế kỷ XIX
Khối lượng và sự phân bố vốn của tư bản tư
nhân trong các ngành kinh tế Đông Dương (1888

46


Bảng 3.2

- 1918)
Các đồn điền chuyên canh ở khu vực đồng bằng

59

Bảng 3.3

Bắc Kỳ (1884 - 1918)
Các đồn điền đa canh ở khu vực đồng bằng Bắc
Kỳ

Bảng 4.1

(1884 - 1918)
Sự phân bố vốn đầu tư của các công ty Đông

60

Dương trong các ngành kinh tế từ năm 1924 đến
70

Bảng 4.2

năm 1928
Tình hình cho vay của CPA Hải Dương từ 1928

73


Bảng 4.3

đến 1932
Diện tích các loại cây trồng trong các đồn điền ở

96

Bảng 4.4

Hải Dương trong những năm 1931 - 1940
Sản lượng lúa và cà phê trong các đồn điền ở

97

Bảng 4.5

Hải Dương những năm 1931 - 1940
Diện tích và sản lượng trồng lúa ở Hải Dương,

101

Bảng 4.6

Nam Định, Thái Bình những năm 1931 – 1933
Diện tích và sản lượng một số cây công nghiệp

105

Bảng 4.7


ở tỉnh Hải Dương trong những năm 1931 - 1940
Những đồn điền của người Âu kết hợp trồng trọt
với chăn nuôi ở Hải Dương năm 1937

106


Bảng 4.8

Số lượng gia súc, gia cầm ở Hải Dương từ năm
109

Bảng 4.9

1931 đến năm 1940
Số lượng gia súc bán ra bên ngoài ở Hải Dương

110

Bảng 5.1

(1935 – 1937)
Cơ cấu chủ sở hữu ruộng đất ở Hải Dương năm

113

Bảng 5.2

1930

Tình hình dân số và diện tích ruộng đất ở Hải

114

Bảng 5.3

Dương năm 1930
Các loại nông sản xuất khỏi thành phố Hải
Dương trong những năm 1938 - 1940

126


DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

STT

Tên biểu đồ

Trang

Biểu đồ 2.1

Dân số tỉnh Hải Dương từ năm 1900 đến năm 1932

32

Biểu đồ 3.1

Diện tích cấy lúa các huyện tỉnh Hải Dương năm 1900


63

Biểu đồ 3.2

Diện tích cấy lúa ở các phủ, huyện của tỉnh Hải Dương
vụ mùa năm 1913

63

Biểu đồ 4.1

Cơ cấu ruộng đất ở tỉnh Hải Dương năm 1930

80

Biểu đồ 4.2

Sự phân bố công điền ở Hải Dương năm 1930

81

Biểu đồ 4.3

Các hình thức canh tác của chủ đất tỉnh Hải Dương

83

Biểu đồ 4.4


Diện tích lúa ở các huyện, phủ Hải Dương
năm 1932

98

Diện tích lúa tỉnh Hải Dương trong những năm
1931 - 1940

99

Sản lượng lúa tỉnh Hải Dương trong những năm
1931 - 1940

100

Biểu đồ 4.7

Năng suất lúa Hải Dương những năm 1931 - 1942

101

Biểu đồ 4.8

Diện tích và sản lượng ngô, khoai lang ở Hải Dương
trong những năm 1931 - 1940

102

Diện tích và sản lượng một số cây lương thực, cây hoa
quả và rau màu Hải Dương trong những năm

1931 - 1940

103

Cơ cấu giai cấp trong xã hội nông thôn Hải Dương

138

Biểu đồ 4.5
Biểu đồ 4.6

Biểu đồ 4.9

Biểu đồ: 5.1


1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Dân gian có câu: “Nông suy bách nghệ bại”. Câu nói đó cho thấy
vai trò quan trọng, chủ đạo của kinh tế nông nghiệp đối với sự phát
triển kinh tế - xã hội ở Việt Nam nói chung. Vì vậy, chính quyền Nhà
nước trong những thời kỳ lịch sử khác nhau đều có những chủ
trương, chính sách khuyến khích nông nghiệp phát triển.
Trong quá trình cai trị Việt Nam, thực dân Pháp rất chú trọng đến
lĩnh vực kinh tế nông nghiệp. Đặc biệt, sau chiến tranh thế giới thứ
nhất, nông nghiệp là lĩnh vực được đưa lên hàng đầu trong trật tự đầu
tư. Công cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp đã thúc đẩy sự
chuyển biến của kinh tế nông nghiệp Việt Nam, từ một nền kinh tế
nông nghiệp mang tính chất khép kín, tự cung tự cấp sang một nền

nông nghiệp bước đầu đã có những yếu tố của kinh tế hàng hóa, sản
phẩm nông nghiệp đã trở thành hàng hóa trên thị trường.


2
Hải Dương là một tỉnh nằm ở khu vực trung tâm đồng bằng châu
thổ sông Hồng, có nhiều tiềm năng để phát triển kinh tế nông nghiệp.
Tháng 8 - 1883, thực dân Pháp đánh chiếm Thành Đông, đặt ách cai
trị và ra sức khai thác kinh tế, bóc lột sức lao động, vơ vét của cải, tài
nguyên nơi đây để làm giàu cho chính quốc. Trong đó, nông nghiệp là
ngành kinh tế được thực dân Pháp chú trọng khai thác. Chủ trương,
chính sách khai thác nông nghiệp và việc thực hiện chính sách đó của
chính quyền thực dân đã đưa đến sự biến đổi trong lĩnh vực kinh tế
nông nghiệp của tỉnh. Sự biến đổi đó đã tác động sâu sắc tới tình hình
kinh tế - xã hội Hải Dương thời thuộc địa. Do đó, nghiên cứu sự
chuyển biến của kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương sẽ góp phần
quan trọng vào việc làm sáng tỏ tính chất của nền kinh tế Việt Nam
thời thuộc địa, đồng thời, giúp chúng ta nhìn nhận đầy đủ và sâu sắc
hơn về công cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp ở Việt Nam.
Thứ hai, nghiên cứu kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ
1883 - 1945 sẽ góp phần khôi phục lại bức tranh nông nghiệp toàn
tỉnh thời Pháp thuộc. Qua sự so sánh với tình hình nông nghiệp Hải
Dương thời nhà Nguyễn thống trị sẽ rút ra những nhận xét, đánh giá
về mặt tích cực và hạn chế của sự phát triển kinh tế nông nghiệp và
đời sống nông dân tỉnh Hải Dương thời thuộc địa. Trên cơ sở đó, đánh
giá khách quan, toàn diện về sự thống trị của thực dân Pháp ở tỉnh
Hải Dương nói riêng và Việt Nam nói chung.


3

Thứ ba, trong hơn một thế kỷ qua, đã có nhiều học giả trong và
ngoài nước nghiên cứu về vấn đề kinh tế nông nghiệp Việt Nam và
Đông Dương từ khi Pháp đô hộ đến Cách mạng tháng Tám năm 1945
ở những khía cạnh, góc độ khác nhau. Tuy nhiên, nghiên cứu về kinh
tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945 thì chưa có một
công trình nào trình bày một cách toàn diện và có hệ thống. Bức tranh
nông nghiệp toàn tỉnh Hải Dương thời kỳ này vẫn còn là một vấn đề
bỏ ngỏ. Do đó, việc làm sáng tỏ các vấn đề xoay quanh sự biến đổi
của kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ thuộc địa có ý nghĩa
trong việc lấp đi khoảng trống của nền sử học nước nhà trong thời
gian qua.
Thứ tư, những bài học kinh nghiệm được rút ra từ việc nghiên
cứu kinh tế nông nghiệp Hải Dương thời kỳ thuộc địa sẽ góp phần
phục vụ đắc lực, hữu ích cho sự nghiệp phát triển kinh tế nông nghiệp
tỉnh Hải Dương trong giai đoạn hiện nay, nhất là trong bối cảnh Đảng
và Nhà nước đang tích cực thực hiện hiệu quả công cuộc đổi mới
nông nghiệp và nông thôn.
Thứ năm, việc nghiên cứu đề tài này sẽ góp phần làm sáng tỏ
một phần quan trọng của lịch sử Hải Dương thời cận đại. Từ đó cung
cấp những tư liệu cần thiết phục vụ trong quá trình học tập, nghiên
cứu, giảng dạy lịch sử Việt Nam thời cận đại trong nhà trường phổ
thông, cao đẳng và đại học.
Với những lý do trên, tác giả quyết định chọn đề tài nghiên cứu:
“Kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945” làm Luận án
Tiến sĩ.
2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu


4

Thông qua nghiên cứu về kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương
thời kỳ 1883 - 1945, luận án góp một cái nhìn cụ thể, toàn diện hơn về
kinh tế nông nghiệp thời Pháp thuộc ở Bắc Kỳ nói chung và đồng
bằng Bắc Bộ nói riêng. Đồng thời trên cơ sở đó đánh giá một cách
khách quan, khoa học về tác động của chính sách thuộc địa của Pháp
đối với kinh tế nông nghiệp Hải Dương và rút ra những bài học kinh
nghiệm cho công cuộc phát triển nông nghiệp, đổi mới nông thôn và
nâng cao đời sống nhân dân, góp phần thực hiện thắng lợi sự nghiệp
đổi mới của Đảng và Nhà nước trong giai đoạn hiện nay.
2.2. Nhiệm vụ của đề tài
Luận án tập trung làm rõ những vấn đề khoa học sau đây:
- Thứ nhất, luận án làm rõ những nhân tố tác động đến kinh tế
nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945: điều kiện tự nhiên,
điều kiện kinh tế, chính trị và xã hội có ảnh hưởng đến hoạt động sản
xuất nông nghiệp tỉnh Hải Dương; tình hình kinh tế nông nghiệp tỉnh
Hải Dương trước năm 1883.
- Thứ hai, luận án làm rõ thực trạng kinh tế nông nghiệp của tỉnh
Hải Dương thời kỳ thuộc địa và sự chuyển biến trong từng giai đoạn:
giai đoạn 1883 - 1918 và giai đoạn 1919 - 1945 trên các phương diện
chủ yếu như: tình hình ruộng đất, hình thức tổ chức sản xuất, kỹ thuật
sản xuất và kết quả hoạt động sản xuất.
- Thứ ba, luận án làm rõ tác động của nông nghiệp đối với kinh tế
- xã hội của tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945. Từ đó, đánh giá
khách quan về bản chất của chủ nghĩa thực dân Pháp ở Việt Nam.
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu


5
Đối tượng nghiên cứu của luận án là kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải

Dương thời kỳ 1883 - 1945, với vai trò là ngành kinh tế chủ đạo của
một tỉnh lớn ở Bắc Kỳ, nằm ở trung tâm của khu vực đồng bằng châu
thổ sông Hồng.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu tình hình kinh tế
nông nghiệp tỉnh Hải Dương chủ yếu trong giới hạn thời gian từ sau
khi Pháp đánh chiếm thành Hải Dương (19 - 8 - 1883) và bắt đầu quá
trình thiết lập nền cai trị thuộc địa đến khi Cách mạng tháng Tám năm
1945 ở Hải Dương thành công. Tuy nhiên, để có cái nhìn so sánh, nội
dung Luận án sẽ đề cập đến một số vấn đề của kinh tế nông nghiệp
tỉnh Hải Dương trong cả thời kỳ trước đó.
- Về không gian: Luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu chủ yếu là
tỉnh Hải Dương thời kỳ Pháp cai trị, căn cứ theo địa giới hành chính
được quy định cụ thể bởi các nghị định của chính quyền thuộc địa. Cụ
thể đơn vị hành chính tỉnh Hải Dương thời kỳ thuộc địa gồm các phủ,
huyện sau: Nam Sách gồm 13 tổng với 98 xã; Kinh Môn gồm 8 tổng
với 81 xã; Ninh Giang gồm 8 tổng với 74 xã; Bình Giang gồm 10 tổng
với 71 xã; Chí Linh gồm 6 tổng với 60 xã; Thanh Hà gồm 10 tổng với
70 xã; Kim Thành gồm 6 tổng với 58 xã; Cẩm Giàng gồm 13 tổng với
86 xã; Thanh Miện gồm 9 tổng với 69 xã; Gia Lộc gồm 9 tổng với 80
xã; Tứ Kỳ gồm 8 tổng với 89 xã; Vĩnh Bảo gồm 12 tổng với 103 xã;
Đông Triều gồm 5 tổng với 56 xã. Toàn tỉnh có 117 tổng và 1.013 xã,
tỉnh lỵ là Hải Dương. Đến năm 1923, được gọi là thành phố Hải
Dương.


6
- Về nội dung: Luận án tập trung đi sâu nghiên cứu những lĩnh
vực cơ bản trong kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương là trồng trọt và
chăn nuôi, trên những khía cạnh chủ yếu là tình hình ruộng đất, hình

thức tổ chức sản xuất, kỹ thuật sản xuất và kết quả hoạt động sản
xuất.
4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu
4.1. Nguồn tài liệu
Những vấn đề khoa học của luận án được giải quyết trên cơ sở
tiếp cận và khai thác những nguồn tài liệu sau đây:
- Nguồn tài liệu văn kiện Đảng và các tác phẩm của các nhà lãnh
đạo Đảng, Nhà nước (chủ yếu là thời kỳ trước năm 1945) vừa cung
cấp các cứ liệu lịch sử chân thực, chính xác, vừa giúp tác giả bổ sung
nhận thức về thế giới quan và phương pháp luận khi xem xét, đánh
giá và rút ra nhận định về các vấn đề nghiên cứu.
- Nguồn tài liệu lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, thư viện
Quốc gia Việt Nam và thư viện tỉnh Hải Dương, bao gồm các hồ sơ
lưu trữ đề cập đến vấn đề nông nghiệp tỉnh Hải Dương, cụ thể là các
văn bản hành chính của chính quyền thuộc địa như sắc lệnh, nghị
định, công văn, thư từ trao đổi, … đặc biệt là các báo cáo kinh tế,
chính trị, xã hội của Công sứ tỉnh Hải Dương gửi Thống sứ Bắc Kỳ,
của chính quyền cấp phủ, huyện gửi lên chính quyền cấp tỉnh và báo
cáo của Phủ Thống sứ Bắc Kỳ, Phủ Toàn quyền Đông Dương; các tài
liệu thống kê, địa bạ, bản đồ,… Đây là nguồn tư liệu gốc, có giá trị
quan trọng nhất được tác giả xử lý, khai thác triệt để trong việc giải
quyết các nhiệm vụ đặt ra cho luận án.


7
- Các công trình nghiên cứu đã công bố có chứa đựng những nội
dung liên quan đến cách tiếp cận hướng nghiên cứu và nội dung đề
tài nghiên cứu, gồm có: sách chuyên khảo, sách tham khảo, giáo
trình, luận văn, luận án, bài nghiên cứu, thông tin đăng trên các báo,
tạp chí. Các công trình này có đề cập đến các khía cạnh khác nhau

của lịch sử kinh tế nông nghiệp Việt Nam và Đông Dương thời Pháp
thuộc nói chung, kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ này nói
riêng. Đây là nguồn tài liệu có giá trị sử dụng khác nhau, tùy theo từng
thể loại, cung cấp những thông tin khái quát hoặc cụ thể về vấn đề
nghiên cứu. Qua đó, giúp tác giả có cái nhìn tổng thể hoặc là những
so sánh trong mối tương quan.
- Các tài liệu sưu tầm bao gồm hương ước, các sách báo đương
thời và các tài liệu điền dã. Nguồn tài liệu này góp phần cung cấp
những thông tin cụ thể và chi tiết cho tác giả giải quyết những nhiệm
vụ của luận án.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Trên cơ sở nắm vững và vận dụng quan điểm duy vật biện chứng
và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin, quan điểm của Đảng và
tư tưởng Hồ Chí Minh về các vấn đề kinh tế, xã hội của Việt Nam và
Đông Dương trong thời kỳ thuộc địa, tác giả luận án sử dụng các
phương pháp nghiên cứu chuyên ngành và liên ngành, trong đó sử
dụng chủ yếu hai phương pháp cơ bản là phương pháp lịch sử và
phương pháp logic để giải quyết những vấn đề cơ bản đặt ra. Cụ thể
là:


8
Trong quá trình sưu tầm và xử lý tư liệu, tác giả tiến hành giám
định, phê phán, xác minh tư liệu để xác định độ tin cậy của nguồn tư
liệu nghiên cứu. Từ đó, tác giả tiến hành sắp xếp, chọn lọc, phân loại
tư liệu theo từng vấn đề nghiên cứu.
Trên cơ sở các nguồn tư liệu khai thác được, tác giả vận dụng
phương pháp tổng hợp và phân tích tư liệu, kết hợp với các phương
pháp lịch sử và phương pháp logic nhằm khôi phục lại bức tranh toàn
cảnh về kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ thuộc địa (1883 1945).

Bên cạnh đó, do tiếp cận nghiên cứu ở lĩnh vực kinh tế nên đề tài
còn sử dụng một số phương pháp khác như phương pháp nghiên cứu
khu vực học, thống kê, định lượng, phân tích, so sánh,… để giải quyết
các nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài.
5. Đóng góp của luận án
- Luận án đã khôi phục một cách tương đối hệ thống, toàn diện về
tình hình kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945.
- Trên cơ sở làm rõ những chuyển biến của kinh tế nông nghiệp
tỉnh Hải Dương thời Pháp thuộc qua hai giai đoạn chính là giai đoạn
1883 - 1918 và giai đoạn 1919 - 1945, tác giả đã đưa ra những nhận
định, đánh giá khách quan, khoa học về tình hình kinh tế nông nghiệp
của tỉnh Hải Dương từ năm 1883 đến năm 1945, đặc biệt là về những
chính sách nông nghiệp cụ thể của chính quyền thuộc địa áp dụng ở
Hải Dương. Ngoài ra, luận án còn làm rõ tác động của kinh tế nông
nghiệp đối với kinh tế - xã hội Hải Dương thời kỳ này.


9
- Nội dung luận án đã góp phần lấp một khoảng trống nghiên cứu
về lịch sử địa phương Hải Dương và làm phong phú thêm những
nghiên cứu về các vấn đề của lịch sử Việt Nam cận đại, đặc biệt là
vấn đề kinh tế nông nghiệp, ngành kinh tế chủ đạo trong cơ cấu kinh
tế Việt Nam thời Pháp thuộc. Nội dung luận án và hệ thống tư liệu
tham khảo được sưu tầm trong quá trình nghiên cứu sẽ là nguồn tài
liệu có giá trị phục vụ cho công tác nghiên cứu và giảng dạy lịch sử ở
các trường đại học, cao đẳng nói chung, các trường phổ thông ở Hải
Dương nói riêng, đồng thời phục vụ cho công tác nghiên cứu, biên
soạn lịch sử địa phương.
- Những kết luận khoa học của luận án và các kết quả nghiên cứu
đã công bố góp phần phục vụ cho công cuộc xây dựng, phát triển

nông nghiệp, đổi mới nông thôn và nâng cao đời sống nhân dân.
Đồng thời, góp phần thực hiện thắng lợi sự nghiệp đổi mới của Đảng
và Nhà nước ta trong giai đoạn hiện nay.
6. Bố cục luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ
lục, nội dung luận án gồm 5 chương:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu vấn đề
Chương 2: Những nhân tố tác động đến kinh tế nông nghiệp tỉnh
Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945
Chương 3: Kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương giai đoạn 1883 1918
Chương 4: Những chuyển biến của kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải
Dương từ năm 1919 đến năm 1945
Chương 5: Đặc điểm và tác động của nông nghiệp đến kinh tế xã hội tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945


10


11

Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ
Nghiên cứu về kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883
- 1945 là một việc làm có ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn sâu
sắc. Cho đến nay, đã có một số công trình nghiên cứu đề cập đến vấn
đề kinh tế nông nghiệp Việt Nam thời Pháp thuộc, song chưa có một
công trình nào nghiên cứu cụ thể, toàn diện và có hệ thống về kinh tế
nông nghiệp tỉnh Hải Dương từ năm 1883 đến năm 1945. Vấn đề này
mới chỉ được các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước đề cập đến
một cách sơ lược hoặc chỉ nghiên cứu một khía cạnh nào đó liên quan

đến kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945. Hầu hết
các công trình dưới đây chỉ mang tính gợi mở, định hướng nghiên cứu
cho tác giả luận án. Do vậy, tìm hiểu vấn đề kinh tế nông nghiệp tỉnh
Hải Dương thời kỳ này vẫn còn là một khoảng trống lịch sử cần được
bù lấp.


12
Về cơ bản, các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận
án có thể chia thành các nhóm nghiên cứu như sau:
1.1. Các công trình nghiên cứu về kinh tế, xã hội Việt Nam thời thuộc
địa
- Các sách nghiên cứu:
Cuốn sách “Souvenirs de l’Annam et du Tonkin” (Hồi ức về xứ
Trung Kỳ và Bắc Kỳ) của nhà nghiên cứu J.Masson, viết năm 1892
[113], đã đề cập đến nhiều khía cạnh của xã hội Bắc và Trung Kỳ.
Chương XIV của cuốn sách đã đề cập đến đời sống của người dân
(chủ yếu là nông dân) ở Bắc Kỳ trong những năm đầu thời thuộc địa.
Trên cơ sở đó, chúng ta có thể so sánh với đời sống nông dân tỉnh Hải
Dương thời kỳ này.
Cuốn “Les concessions de terre au Tonkin” (Việc cấp phát ruộng đất ở Bắc Kỳ) của tác giả
J.Morel, xuất bản tại Pari, năm 1912 [112]. Tác phẩm gồm có 5 chương đề cập đến các vấn đề
chính sau: luật về cấp phát ruộng đất; cấp phát cho người bản xứ gồm nghị định ngày 7-7-1888 và
nghị định ngày 8-11-1910; cấp phát cho người Âu gồm nghị định ngày 5-9-1888 và nghị định ngày
18 - 8 - 1896,…; nhân công các đồn điền và mua lại đồn điền. Trên cơ sở đó, chúng ta có thể hiểu
rõ hơn về chính sách nông nghiệp, đặc biệt là chính sách ruộng đất của thực dân Pháp ở Bắc Kỳ
nói chung và Hải Dương nói riêng.
Cuốn “La Formation des classes sociales en pays Annamite” (Sự hình thành các giai cấp xã
hội ở xứ An Nam) của tác giả A. Đuymarret, xuất bản năm 1935, (do Hoàng Đình Bình dịch sang
tiếng Việt) [33] đã đề cập đến giai cấp nông dân Việt Nam dưới chế độ cai trị thuộc địa trên các

khía cạnh như: sự hình thành giai cấp, địa bàn cư trú, quá trình bần cùng hóa, việc thuê mướn
nhân công nông nghiệp, tiền công, giao kèo… Nghiên cứu này giúp tác giả luận án hiểu sâu sắc hơn
về giai cấp nông dân Việt Nam và có cái nhìn so sánh với nông dân tỉnh Hải Dương.
Cuốn “Đông Dương” của Ch. Robequain, xuất bản năm 1935 (do tổ tư liệu trường ĐHSP Hà
Nội I dịch, bản dịch năm 1970) [138] đã đề cập đến điều kiện địa lý tự nhiên của các vùng miền
thuộc Đông Dương (đồng bằng Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, thượng du Bắc Bộ, Thượng Lào, Hạ Lào,
Tây Nguyên, Trung Bộ mà cụ thể là vùng Nghệ Tĩnh, Nam Bộ, Cămpuchia) và những thay đổi của
Đông Dương trong giai đoạn đầu thế kỷ XX. Mặc dù công trình này không trực tiếp đề cập đến
kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương, nhưng việc gợi mở những vấn đề liên quan đến nông nghiệp
Đông Dương là cơ sở để tác giả luận án giải quyết những nhiệm vụ của đề tài.


13
Cuốn “Những thủ đoạn bóc lột của tư bản Pháp ở Việt Nam” của Nguyễn Khắc Đạm (NXB
Văn Sử Địa, Hà Nội, 1958) [37] gồm 9 chương đã đề cập đến những nội dung cơ bản như: tình
hình Việt Nam trước khi bị tư bản Pháp xâm chiếm; quá trình bỏ vốn của tư bản Pháp; chính sách
bóc lột về nông nghiệp của tư bản Pháp; chính sách bóc lột về thương nghiệp của tư bản Pháp;
chính sách bóc lột về công nghiệp của tư bản Pháp; chính sách bóc lột về cho vay và vận tải của tư
bản Pháp; chính sách bóc lột thuế của tư bản Pháp; các tổ chức khoa học phục vụ cho việc bóc lột
kinh tế của tư bản Pháp ở Việt Nam. Trong đó, tác giả đã dành chương III để nói về chính sách bóc
lột về nông nghiệp của tư bản Pháp thời kỳ thuộc địa, bao gồm các vấn đề cụ thể sau: chính sách
cướp đoạt ruộng đất của tư bản Pháp ở Việt Nam; phương thức kinh doanh đồn điền của tư bản
Pháp ở Việt Nam; sự kinh doanh về từng loại nông phẩm của tư bản Pháp ở Việt Nam; sự kinh
doanh về chăn nuôi của tư bản Pháp ở Việt Nam. Trên cơ sở đó, người viết có định hướng trong
việc giải quyết những nhiệm vụ của đề tài.
Cuốn “Việt Nam thời Pháp đô hộ” của tác giả Nguyễn Thế Anh (xuất bản năm 1970 tại Sài
Gòn) [4] gồm có ba phần: sự chiếm cứ quân sự; chế độ thuộc địa; phản ứng của dân Việt Nam đối
với chế độ thuộc địa. Trong chương 2 Sự khai thác kinh tế (của phần thứ nhì) tác giả đã đề cập ít
nhiều đến kinh tế nông nghiệp Việt Nam thời Pháp thuộc. Tuy không phải là công trình nghiên cứu
trực tiếp về kinh tế nông nghiệp Việt Nam nhưng có thể coi đây là những tư liệu mang tính khái

quát giúp tác giả luận án bổ sung thêm nhận thức về vấn đề nghiên cứu của đề tài.
Cuốn "La Présence Financière et Economique Francaise en Indochine (1859 - 1939) (Sự hiện
diện tài chính và kinh tế của Pháp ở Đông Dương (1859 - 1939)) của J.Aumiphin, do Đinh Xuân
Lâm, Ngô Thị Chính, Hồ Song, Phạm Quang Trung dịch sang tiếng Việt, xuất bản năm 1994 [5].
Cuốn sách đã nêu rõ được những biến đổi sâu sắc mà bộ máy cai trị thuộc địa và các nhóm tài
chính của Pháp đã mang lại cho xứ Đông Dương và đã góp phần vào việc hiện đại hóa nền kinh tế
Đông Dương trước khi Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ (1939). Tác phẩm đã nghiên cứu
những vấn đề cơ bản của kinh tế Đông Dương thời thuộc Pháp như: sự lưu thông tiền tệ; vai trò
chúa tể của Ngân hàng Đông Dương trong đời sống kinh tế - tài chính của thuộc địa; sự phân bố và
hoạt động của vốn tư nhân và chính phủ Pháp đầu tư vào Đông Dương qua các thời kỳ; sự cấu
thành một khu vực kinh tế hiện đại với một hạ tầng cơ sở kinh tế được xét cả về hai mặt định
lượng và định tính, và với những hoạt động của các nhà máy, các khu mỏ, các đồn điền lúa và cao
su; cuối cùng là các tác động của khu vực kinh tế hiện đại đó đến nền kinh tế địa phương xét về cả
hai mặt xã hội và kinh tế. Mặc dù không đề cập trực tiếp đến nông nghiệp hải Dương nhưng đây là
những cứ liệu để người viết kế thừa, tiếp thu và phát triển trong đề tài nghiên cứu về kinh tế nông
nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945.


14
Cuốn “Cơ cấu kinh tế - xã hội Việt Nam thời thuộc địa (1858 - 1945)” của tác giả Nguyễn Văn
Khánh, xuất bản năm 2000 [99], đã đi sâu nghiên cứu về cơ cấu kinh tế ở Việt Nam thời kỳ 1858 1945, trong đó có đề cập đến lĩnh vực kinh tế nông nghiệp. Mặc dù, tác giả nghiên cứu về nông
nghiệp Việt Nam nói chung và xem xét vấn đề này như một nội dung nghiên cứu trong tổng thể cơ
cấu kinh tế nhưng đây là tư liệu gợi mở ra nhiều vấn đề liên quan đến đề tài về kinh tế nông
nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945.
- Các bài báo, tạp chí khoa học:
Trong bài “Quá trình chuyển biến cơ cấu xã hội Việt Nam từ giữa thế kỷ XIX đến Cách mạng
tháng Tám 1945” (NCLS, số 4 năm 1995), tác giả Nguyễn Văn Khánh [96] đã nêu lên sự biến đổi
của cơ cấu xã hội cổ truyền Việt Nam từ giữa thế kỷ XIX đến năm 1945 được chia làm hai thời kỳ:
từ giữa thế kỷ XIX đến năm 1918 và từ sau chiến tranh thế giới thứ nhất đến năm 1945. Theo tác
giả “đặc điểm nổi bật của toàn bộ cơ cấu kinh tế Việt Nam trong thời thuộc địa là sự phát triển

mất cân đối với một nền nông nghiệp nặng nề, cổ hủ bên cạnh một nền công nghiệp mong manh,
yếu ớt” [96; tr.18]. Qua đó ta có cái nhìn khách quan về cơ cấu kinh tế - xã hội tỉnh Hải Dương thời
kỳ này.
- Luận văn, luận án:
Có thể khẳng định rằng, cho đến nay chưa có một luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ lịch sử nào
đề cập trực tiếp đến vấn đề kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ thuộc địa. Tuy nhiên,
trong những năm gần đây đã có một số luận án tiếp cận ở một số hướng nghiên cứu mà người
viết có thể tiếp thu, học hỏi và tham khảo, bao gồm:
Luận án “Nội thương Bắc Kỳ thời kỳ 1919 - 1939” của tác giả Vũ Thị Minh Hương, bảo vệ
năm 2002 [48]. Công trình đã nghiên cứu một cách hệ thống, khoa học về vấn đề nội thương Bắc
Kỳ giữa hai cuộc chiến tranh thế giới, trên các khía cạnh chủ yếu sau: hàng hóa và giao lưu hàng
hóa; thị trường; thương nhân và thương hội; giá cả và sự biến động của giá cả trên thị trường nội
địa Bắc Kỳ; hệ thống giao thông và các phương tiện chuyên chở hàng hóa phục vụ nội thương Bắc
Kỳ. Một trong những mặt hàng quan trọng trong thương mại Bắc Kỳ từ năm 1919 đến năm 1939 là
nông sản như thóc gạo, ngô, gia súc,... Trong đó, tác giả có đề cập đến tỉnh Hải Dương. Điều này
giúp người viết có cứ liệu để thực hiện những nhiệm vụ của luận án.


15
Luận án “Đô thị Hải Dương thời kỳ thuộc địa (1883 - 1945”) của tác giả Phạm Thị Tuyết, bảo
vệ thành công năm 2011 [162]. Công trình đã nghiên cứu một cách hệ thống về những điều kiện,
tiền đề cho sự hình thành, phát triển của đô thị Hải Dương thời kỳ thuộc địa và những yếu tố tác
động cụ thể trong từng giai đoạn; làm rõ những biến đổi của đô thị Hải Dương dưới chế độ cai trị
thuộc địa và sự khác nhau trong từng giai đoạn trên các phương diện chủ yếu như: thiết chế chính
trị và chính sách quản lý đô thị; quy hoạch và diện mạo đô thị; các hoạt động kinh tế; tình hình
chính trị, xã hội và lối sống, văn hóa. Đồng thời, tác giả đã đưa ra những đánh giá khách quan về
tác động của chính sách khai thác thuộc địa và kết quả hoạt động của chính quyền thuộc địa trong
vai trò quản lý đô thị Hải Dương trên các lĩnh vực. Trong một chừng mực nhất định, việc nghiên
cứu về các hoạt động kinh tế của đô thị Hải Dương, trong đó có kinh tế nông nghiệp của thành
phố Hải Dương, dù không nhiều, đã gợi mở ít nhiều những vấn đề khoa học khi nghiên cứu về

kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương.
1.2. Các công trình nghiên cứu về kinh tế nông nghiệp Việt Nam thời
Pháp thuộc
- Các sách nghiên cứu
Năm 1924, Henry Cucherousset đã cho xuất bản cuốn sách “Aujourd’hui Tonkin” (Xứ Bắc Kỳ
ngày nay) [28] đã đề cập đến hầu hết các lĩnh vực của xã hội Bắc Kỳ như: Kinh tế, chính trị, văn
hóa, xã hội, thể dục thể thao, y tế, giao thông vận tải… Trong đó, có một số tư liệu về thủy lợi, đồn
điền của người Pháp ở Bắc Kỳ. Qua đó, chúng ta có thể so sánh với thủy lợi và đồn điền ở Hải
Dương.
Cuốn “Địa dư các tỉnh Bắc Kỳ” của Ngô Vi Liễn, xuất bản năm 1926 [111] đã giới thiệu về
tỉnh Hải Dương trên các mặt: vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên, địa giới hành chính, dân cư; kinh
tế; giao thông vận tải, những nơi cổ tích và thắng cảnh. Trong đó, tác giả có đề cập đến kinh tế
nông nghiệp, nhưng còn rất sơ sài: “tỉnh Hải Dương được đất lắm màu nên việc canh nông phát
đạt lắm. Người ta cấy lúa nhiều nhất, có đến 350.000 mẫu ta. Lại giồng sắn, ngô, thuốc lào (nhất là
ở huyện Vĩnh Bảo), mía, cau, chè, bông, vân vân” [111; tr.586].


16
Cuốn "Le Tonkin" (Bắc Kỳ) của P. Gourou, viết năm 1931 bằng
tiếng Pháp [332] nghiên cứu tổng thể các lĩnh vực chính trị, văn hóa,
kinh tế của Bắc Kỳ những năm đầu thuộc địa đến năm 1931. Tác giả
đã giành một chương (từ trang 110 đến trang 135) để tìm hiểu về nông
nghiệp Bắc Kỳ. Trong đó, tác giả đã đề cập đến những vấn đề như:
Các điều kiện canh tác nông nghiệp: Khí hậu, thủy lợi, đất đai, chế độ
sở hữu đất đai, lao động trong nông nghiệp; Chế độ sở hữu đất đai,
sở hữu ruộng đất, vấn đề lao động trong nông nghiệp; Vị trí, tầm quan
trọng của gạo đối với cuộc sống của con người, công việc đồng áng
của người nông dân; diện tích đất đai để sản xuất lúa gạo và sản
lượng lúa gạo… Mặc dù công trình không nghiên cứu sâu về nông
nghiệp tỉnh Hải Dương, nhưng trên cơ sở những vấn đề mà tác giả đề

cập đến, chúng ta có thể so sánh với nông nghiệp tỉnh Hải Dương.


17
Cuốn "Economie agricole de l'Indochine" (Nông nghiệp Đông
Dương, Hà Nội, 1932) của Y.Henry (do Hoàng Đình Bình dịch) [43] đã
phân tích cụ thể một số nội dung của nông nghiệp Bắc Kỳ, Trung Kỳ
và Nam Kỳ như: điều kiện vật chất và xã hội của người làm ruộng;
ruộng đất và quyền sở hữu; súc vật để kéo; công cuộc khai thác thuộc
địa của Pháp. Đặc biệt, tác giả đã nghiên cứu cụ thể về ruộng đất và
quyền sở hữu ruộng đất ở Hải Dương. Tác giả đã thống kê công phu,
phân loại số chủ đất sở hữu từ 0-1 mẫu cho đến chủ sở hữu trên 100
mẫu; chủ đất trực tiếp canh tác và chủ đất làm cùng với tá điền; giá
trung bình ruộng đất; diện tích ruộng công ở các phủ, huyện của tỉnh
Hải Dương trong thập niên 30 của thế kỷ XX. Bên cạnh đó, tác giả còn
thống kê về sự phân chia đất đai, bao gồm: sở hữu ruộng đất nhỏ (0
đến 5 mẫu, tức là 0 đến 1,8 ha), sở hữu ruộng đất trung bình (5 đến
50 mẫu, tức 1,8 đến 18 ha) và sở hữu ruộng đất lớn (trên 50 mẫu - 18
ha). Đồng thời, tác giả cũng nghiên cứu sâu về phương thức sử dụng
đất trong nông nghiệp Bắc Kỳ gồm có canh tác trực tiếp, cho thuê đất,
cho cấy rẽ và cho quản lý. Đây là nguồn tư liệu quý giúp tác giả luận
án giải quyết những nhiệm vụ đặt ra của đề tài.
Cuốn "La Culture du riz dans le delta du Tonkin" (Nghề trồng lúa ở
đồng bằng Bắc Kỳ, Paris 1935) của René Dumont [331] đã khái quát
quy trình sản xuất lúa: từ việc nghiên cứu khí hậu, thời tiết, chất đất,
cho đến khâu cuối cùng là thu hoạch, bảo quản và bán sản phẩm. Đây
là công trình nghiên cứu chuyên sâu về nghề trồng lúa ở Bắc Kỳ, tác
giả đã đưa ra những số liệu và hình ảnh minh họa cụ thể. Trên cơ sở
đó, chúng ta có thể so sánh với nông nghiệp Hải Dương.



18
Cuốn “Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ” của Pierre Gourou xuất
bản năm 1936 (được NXB Trẻ tái bản lại vào năm 2003) [42] bao gồm
ba phần: Phần thứ nhất nghiên cứu về môi trường vật chất; phần thứ
hai nghiên cứu về cư dân nông thôn và phần thứ ba nghiên cứu về
phương tiện sống của nông dân Bắc Kỳ. Trong đó, tác giả đã tập trung
nghiên cứu về vấn đề nông nghiệp trong chương 1, phần thứ ba, từ
trang 413 đến trang 518, trên các khía cạnh như: quyền sở hữu; thâm
canh trong nông nghiệp; cây lúa; những cây trồng thứ yếu; chăn nuôi
gia súc; đánh cá. Đặc biệt, khi nghiên cứu những vấn đề trên, tác giả
đã đề cập đến tỉnh Hải Dương, cụ thể như: sự phân bổ ruộng đất công
ở Hải Dương “ruộng công ở các vùng biển rộng hơn nhiều so với các
vùng nội đồng; ở huyện Vĩnh Bảo (Nam Hải Dương) ruộng đất công
quan trọng hơn nhiều so với các phủ, huyện lân cận (Tứ Kỳ, Ninh
Giang, Thanh Miện)” (tr.333, 334); trồng lúa ở Hải Dương “Tại những
trạm trồng lúa của nhà nước, người ta đã có năng suất như sau,
thường là năng suất bình quân của nhiều năm: Hải Dương 2.110 kg
vụ tháng năm; 1.560 kg vụ tháng mười; Phủ Lạng Thương 1.370 và
1.380; Sơn Tây 2.210 kg vụ tháng mười; Thái Bình 1.410 kg vụ tháng
năm và 1.370 vụ tháng mười; Vĩnh Yên 2.240 và 1.270 kg” (tr. 367);
chăn nuôi:“Phần Đông Nam Hải Dương, đặc biệt là các huyện Gia Lộc
và Thanh Miện, là vùng chăn nuôi lợn tích cực nhất để bán nhiều ở
vùng châu thổ” (tr.389) v.v…