Quản lý Tải chính công


1

Contents
Danh mục bảng ....................................................................................................................................... 4
Danh mục hình ........................................................................................................................................ 4
Chương 1A: Tổng quan về Tài chính công .............................................................................................. 5
1.

Sự ra đời của Nhà nước và Tài chính công.................................................................................. 6

2.

Tổng quan về TCC........................................................................................................................ 8
a)

Khái niệm ................................................................................................................................ 8

b)

Các bộ phận của TCC ............................................................................................................... 9

c)

Vai trò của TCC ...................................................................................................................... 10

3.

Khu vực NN & khu vực công ..................................................................................................... 11

4.

Kết luận ..................................................................................................................................... 14

Câu hỏi ôn tập ................................................................................................................................... 14
Chương 1B: Tổng quan về QLTCC ......................................................................................................... 15
1.

Tổng quan về Quản lý TCC ........................................................................................................ 15
a)

Khái niệm .............................................................................................................................. 15

b)

Các nội dung QLTCC .............................................................................................................. 16

c)

Bộ máy QLTCC ở Việt Nam .................................................................................................... 17

2.

Hai vấn đề của TCC và bốn yêu cầu của TCC ............................................................................. 18
a)

Yêu cầu minh bạch ................................................................................................................ 20

b)


Yêu cầu về trách nhiệm giải trình ......................................................................................... 23

c)

Yêu cầu về sự tham gia ......................................................................................................... 25

d)

Yêu cầu về khả năng tiên liệu................................................................................................ 28

3.

Kết luận ..................................................................................................................................... 29

Câu hỏi ôn tập ................................................................................................................................... 30
Chương 2A: Ngân sách Nhà nước và chu trình Ngân sách ................................................................... 31
1.

Ngân sách .................................................................................................................................. 31

2.

Chu trình ngân sách .................................................................................................................. 33
a)

Lập dự toán ........................................................................................................................... 35

b)


Thực hiện dự toán................................................................................................................. 36

c)

Quyết toán NS ....................................................................................................................... 36

3.

Phương pháp lập dự toán NS .................................................................................................... 38

4.

Kết luận ..................................................................................................................................... 42

Câu hỏi ôn tập ................................................................................................................................... 43
Chương 2B: Quản lý thu NSNN ............................................................................................................. 44
1.

Những vấn đề cơ bản về thuế ................................................................................................... 44


2
a)

Khái niệm và đặc điểm .......................................................................................................... 44

b)

Phân loại thuế ....................................................................................................................... 45


c)

Quản lý thu thuế ở Việt Nam ................................................................................................ 48

2.

Các nguồn thu không từ thuế ................................................................................................... 52
a)

Thu từ cung cấp hàng hóa, dịch vụ ....................................................................................... 52

b)

Thu từ các tài sản thuộc sở hữu NN ..................................................................................... 53

c)

Thu từ viện trợ, biếu tặng và các khoản thu khác ................................................................ 54

3.

Kết luận ..................................................................................................................................... 54

Câu hỏi ôn tập ................................................................................................................................... 55
Chương 3: Chi thường xuyên của NSNN ............................................................................................... 57
1.

Chi TX vs chi ĐTPT ..................................................................................................................... 57

2.


Phân loại chi TX ......................................................................................................................... 59
a)

Phân loại theo chức năng của NN ......................................................................................... 60

b)

Phân loại theo bản chất kinh tế ............................................................................................ 61

3.

Định mức chi thường xuyên...................................................................................................... 64

4.

Quản lý chi TX qua KBNN .......................................................................................................... 67
a)

Hình thức chi (cách thức rút tiền ra khỏi KBNN)................................................................... 67

b)

Phương thức chi (trình tự, thủ tục thanh toán).................................................................... 68

c)

Nguyên tắc kiểm soát của KBNN ........................................................................................... 69

Câu hỏi ôn tập ................................................................................................................................... 71

Chương 4: Chi đầu tư phát triển ........................................................................................................... 72
1.

Phân loại chi ĐTPT..................................................................................................................... 72

2.

Quản lý chi XDCB ....................................................................................................................... 73
a)

Giải thích thuật ngữ .............................................................................................................. 73

b)

Đặc điểm sản phẩm XDCB ..................................................................................................... 79

c)

Nguyên tắc quản lý, cấp phát vốn XDCB ............................................................................... 80

3.

Cấp phát vốn đầu tư XDCB........................................................................................................ 82
a)

Điều kiện cấp phát ................................................................................................................ 82

b)

Hình thức cấp phát................................................................................................................ 82


c)

Một số chú ý khi cấp phát ..................................................................................................... 83

Câu hỏi ôn tập ................................................................................................................................... 83
Chương 5: Cân đối NSNN ...................................................................................................................... 84
1.

Cân đối NSNN? .......................................................................................................................... 84

2.

Một số quan điểm về cân đối NSNN ......................................................................................... 86
a)

Quan điểm ngân sách thăng bằng ........................................................................................ 86


3
b)

Quan điểm ngân sách theo chu kz ........................................................................................ 88

c)

Ngân sách cố ý thiếu hụt ....................................................................................................... 89

3.


Bội chi NSNN ............................................................................................................................. 89
a)

Cách tính bội chi .................................................................................................................... 89

Câu hỏi ôn tập ................................................................................................................................... 94


4

Danh mục bảng
Bảng 1 Phân loại hàng hóa...................................................................................................................... 7
Bảng 2 Nhân sự trong bộ máy Nhà nước (đến năm 2000).................................................................... 10
Bảng 3 Thời hạn để quốc hội phê duyệt dự toán .................................................................................. 35
Bảng 4 Tóm tắt chu trình NS ở Việt Nam ............................................................................................ 37
Bảng 5 Dự toán NS Việt Nam 2015 ..................................................................................................... 39
Bảng 6 Các cấp độ của chương trình .................................................................................................... 41
Bảng 7 Dự toán thu NS Việt Nam 2015 ............................................................................................... 47
Bảng 8 Cơ cấu thu NS Việt Nam .......................................................................................................... 55
Bảng 9 Dự toán thu NSNN 2014 .......................................................................................................... 56
Bảng 10 So sánh chi TX và chi ĐTPT .................................................................................................. 58
Bảng 11 Phân loại chi NS theo chức năng của NN............................................................................... 60
Bảng 12 Phân loại chi NSNN theo bản chất kinh tế (GFS) .................................................................. 61
Bảng 13 Dự toán chi NSNN Việt Nam 2014 (đơn vị: tỷ đồng) ............................................................ 62
Bảng 14 Dự toán chi NS Singapore 2014 ............................................................................................. 63
Bảng 15 Ví dụ về định mức phân bổ cho các trường THPT năm 2014 ................................................ 66
Bảng 16 So sánh 2 cách thức thanh toán............................................................................................... 68
Bảng 17 Phân loại chi ĐTPT theo mục đích khoản chi ........................................................................ 72
Bảng 18 Quá trình đầu tư xây dựng dự án cầu Nhật Tân...................................................................... 74
Bảng 19 Các nhà thầu của dự án cầu Nhật Tân .................................................................................... 77

Bảng 20 So sánh tổng mức đầu tư và tổng dự toán............................................................................... 79
Bảng 21 Cơ cấu chi NS UK & Việt Nam 2013 .................................................................................... 85

Danh mục hình
Hình 1 Các bộ phận của TCC ............................................................................................................... 10
Hình 2 Phạm vi Khu vực Công ............................................................................................................. 13
Hình 3 Các thành phần của Khu vực công............................................................................................ 13
Hình 4 Các nội dung của QLTCC......................................................................................................... 16
Hình 5 Tổ chức bộ máy QLTCC từ TƯ đến ĐP ................................................................................... 18
Hình 6 Các bước của chu trình NS và công việc liên quan................................................................... 34
Hình 7 Các bước chi tiết trong chu trình NS......................................................................................... 34
Hình 8 Ví dụ về NS cho bảo vệ môi trường theo chương trình ............................................................ 42
Hình 9 Cơ cấu nguồn thu thuế ở một số nước (2003) ........................................................................... 47
Hình 10 Cơ cấu tổ chức ngành thuế ở Việt Nam .................................................................................. 48
Hình 11 Người nộp thuế tự khai, tự nộp thuế ....................................................................................... 50
Hình 12 Cơ quan thuế tính thuế ............................................................................................................ 51
Hình 13 Đối tượng nộp thuế trực tiếp cho cơ quan thuế ....................................................................... 51
Hình 14 Cơ cấu thu NSNN 2015 (Dự toán) .......................................................................................... 55
Hình 15 Phân loại chi ĐTPT ................................................................................................................. 73
Hình 16 Một phần tài liệu kỹ thuật cầu Nhật Tân ................................................................................. 78


5

Chương 1A: Tổng quan về Tài chính công
Lời dẫn
2 khoa đầu tiên khi Học viện Tài chính được thành lập vào năm 1963 là:
Khoa Tài chính Ngân sách và Khoa Tài chính Kế toán. Khoa Tài chính kế toán
là tiền thân của Khoa Kế toán và Khoa Tài chính doanh nghiệp, còn Khoa Tài
chính Ngân sách sau này được tách thành Khoa Tài chính công và Khoa Thuế

Hải quan. Như vậy Khoa TCC là một trong những khoa lâu đời nhất HVTC, và
bộ môn QLTCC cũng là một trong những môn học đầu tiên của HVTC. Mặc dù
tuổi đời lâu như vậy, nhưng QLTCC lại là một ngành non trẻ so với kinh tế học,
kế toán. Nếu như kế toán đã có từ thời cổ đại (khoảng 2000 năm trước CN) và
được hoàn chỉnh vào khoảng cuối TK 19, kinh tế học cũng ra đời từ thời cổ đại
với các triết gia như Aristote, Thomas Aquinas và những lý thuyết mà các bạn
đang được học trong các môn do khoa kinh tế giảng dạy hầu hết đều được đưa
ra vào khoảng TK 18 – 19, thì kỹ thuật quản lý các hoạt động của khu vực chính
phủ (hay QLTCC) mới được quan tâm và nghiên cứu như một ngành học độc
lập khoảng 50 năm trở lại đây. Vì mới như vậy nên các lý thuyết của QLTCC
cũng đang trong giai đoạn hoàn thiện dễ gây bối rối cho người học, nhưng cũng
vì mới nên QLTCC là mảnh đất màu mỡ cho các nhà nghiên cứu kinh tế tài
chính. Hãy để ý trên báo đài hàng ngày bạn sẽ thấy tần suất xuất hiện của các
chủ đề như luật NSNN, đầu tư công, tăng giảm thuế phí, cải cách cơ quan công
quyền v.v… nhiều như thế nào.
Khi bước vào nghiên cứu môn học “Quản lý Tài chính công” (QLTCC),
chắc hẳn không ít bạn sinh viên băn khoăn tự hỏi “Tại sao mình lại phí phạm
thời gian để học cái môn này nhỉ?”.
Đó cũng là câu hỏi tôi từng đặt ra khi còn là sinh viên giống các bạn. Tôi
biết sinh viên có cả đống thử hay ho hơn môn QLTCC này để làm. Tôi không hi
vọng thuyết phục các bạn rằng học QLTCC cũng vui như đi picnic hay đi xem
biểu diễn văn nghệ. Tuy nhiên, hãy để tôi hỏi bạn vài câu hỏi trước đã:
“Bạn có thể kể cho tôi tên của một quốc gia không có chính phủ không?”


6

“Bạn có biết rằng, Chính phủ là chủ thể lớn nhất trong nền kinh tế của hầu
hết các quốc gia?”
“Bạn có biết rằng, mỗi ngày Chính phủ đều “móc túi” bạn và bố mẹ bạn để

chi tiêu cho những dự án thậm chí bạn còn chẳng biết tên?”
“Bạn có biết rằng, sự giám sát của người dân như tôi và bạn là công cụ
mạnh mẽ nhất để ngăn các quan chức Chính phủ lấy tiền công quỹ đút túi hay
chi tiêu lãng phí?”
Nếu bạn hứng thú với chỉ một trong số các câu hỏi trên thì QLTCC chính là
môn học mà bạn cần. QLTCC sẽ cung cấp cho bạn hiểu biết căn bản về nguyên
tắc hoạt động, quản lý tài chính của Nhà nước – chủ thể kinh tế lớn nhất. Đừng
tiếc chút thời gian dành cho môn học này, Nó không chỉ giúp bạn qua môn này,
mà nó còn giúp bạn mở rộng tầm nhìn ra rất nhiều.
1. Sự ra đời của Nhà nước và Tài chính công

Để hiểu được TCC thì ta phải bắt đầu từ Nhà nước. Nhà nước là một thuật
ngữ dùng để chỉ tổ chức chính trị điều hành một quốc gia. Căn cứ theo những tư
liệu lịch sử thu thập được, NN đã tồn tại từ hơn 3000 năm trước công nguyên ở
Trung Quốc và Ai Cập cổ đại. Ở châu Âu, NN Aten và NN Roma hình thành
vào khoảng thế kỷ VI trước công nguyên. Cùng thời gian này, ở Việt Nam NN
sơ khai đầu tiên đã hình thành – Nhà nước Văn Lang.
Không ai biết chính xác NN có từ bao giờ hay tại sao NN lại ra đời. Người
ta đưa ra nhiều học thuyết nhằm giải thích cho sự ra đời của NN, tiêu biểu trong
số đó là:
+) Thuyết thần quyền: cho rằng NN là một sản phẩm của thượng đế, tạo ra
nhằm duy trì ổn định trật tự xã hội.
+) Thuyết khế ước xã hội: cho rằng con người nguyên thủy sống tự do,
không có bất kỳ sự ràng buộc nào, không có đảm bảo quyền sở hữu. Sự tự do đó
dẫn đến hỗn loạn, mất an toàn, nên con người đã bắt tay với nhau cùng lập nên


7

những quy định chung mà cả xã hội phải tuân thủ. NN là kết quả của một quá

trình hình thành và phát triển của các thỏa ước xã hội.
+) Học thuyết của Mark-Lenin: cho rằng NN xuất hiện khi xã hội phân chia
thành các giai cấp đối kháng. Sự mâu thuẫn lợi ích giữa các giai cấp dẫn tới đấu
tranh, và giai cấp mạnh hơn sẽ lập ra một bộ máy thống trị (gọi là NN) để đàn
áp các giai cấp khác.
+) Lý thuyết về hàng hóa công cộng: trong thời kỳ nào thì con người cũng
phải sản xuất ra các loại hàng hóa, dịch vụ để phục vụ cho nhu cầu của bản thân
mình. Hàng hóa, dịch vụ bất kỳ đều có 2 thuộc tính sau: thuộc tính loại trừ
(exclusiveness) và thuộc tính tiêu dùng (rivalry). Cụ thể, thuộc tính loại trừ thể
hiện ở khả năng ngăn chặn người khác sử dụng hàng hóa đó; còn thuộc tính tiêu
dùng thể hiện ở số lượng người có thể đồng thời sử dụng hàng hóa đó. Tùy vào
mức độ mạnh, yếu của 2 thuộc tính mà người ta phân loại hàng hóa, dịch vụ
trong xã hội thành các nhóm như sau:
Bảng 1 Phân loại hàng hóa
Loại trừ
Không tiêu dùng
chung

Private goods

Tiêu dùng chung

Club goods

- Thức ăn, quần áo
- Nhà ở

- Công viên
- Truyền hình
- Nghe giảng


Không loại trừ
Common goods
- Cá ở sông, biển
- Rừng cây
- Bóng mát
Public goods
- Quốc phòng, an ninh
- Đê điều

Hàng hóa công cộng thuần túy có 2 thuộc tính: i) Tiêu dùng chung, tức là
một cá nhân có thể tiêu dùng hàng hóa đó mà không làm ảnh hưởng đến lợi ích
của hàng hóa đó với người khác ii) Không loại trừ, không thể ngăn cản (hoặc
chi phí để ngăn cản rất lớn) mọi người tiếp nhận lợi ích của hàng hóa đó. Nếu
chỉ có 1 trong 2 thuộc tính, thì có thể rơi vào 2 nhóm là hàng hóa nguồn lực tự
nhiên (common goods) hoặc hàng hóa nhóm (club goods/mafia goods).


8

Rõ ràng hàng hóa công cộng mang lại lợi ích xã hội rất lớn. Thử tưởng
tượng một quốc gia mà không có hệ thống quân đội và công an thì đời sống của
người dân sẽ nguy hiểm đến mức nào; một quốc gia mà hệ thống y tế toàn dân
không được đảm bảo thì người dân sẽ chống chọi ra sao trước bệnh dịch v.v…
Tư nhân hoặc không đủ khả năng cung cấp các hàng hóa này (do chi phí quá
lớn) hoặc không muốn cung cấp (do không giải quyết được vấn đề người ăn
không). NN ra đời là để cung cấp các hàng hóa công cộng theo nhu cầu của xã
hội.
Không có học thuyết nào hoàn toàn đúng, và cũng không có học thuyết nào
hoàn toàn sai. Chúng ta chỉ biết rằng hiện nay hầu hết quốc gia trên thế giới đều

có NN. Các NN đều có chung một nhiệm vụ là duy trì trật tự xã hội, và giải
quyết những vấn đề chung của xã hội. Một số ít các quốc gia tạm thời không có
NN hoặc có nhưng không thực hiện được vai trò của mình đều đang phải đối
mặt với những vấn đề nghiêm trọng. Có thể điểm qua một vài quốc gia như
Libya, Uganda, Kenya (nội chiến và xung đột sắc tộc – NN không đảm bảo
được an toàn tính mạng cho người dân); Liberia, Sieraleon, Ethiopia (tỷ lệ trẻ tử
vong cao, đại dịch Ebola – NN không đảm bảo được hệ thống chăm sóc sức
khỏe cho người dân) v.v…1
Làm bất cứ việc gì cũng cần phải có tiền; NN muốn tồn tại và hoạt động
được thì cần rất nhiều tiền. Với tư cách là tổ chức điều hành đất nước, NN tự
cho mình quyền phân phối của cải xã hội thông qua hệ thống thuế, và các
chương trình chi tiêu. TCC (hay là các hoạt động thu và chi) ra đời và tồn tại
cùng với NN.
2. Tổng quan về TCC
a) Khái niệm

Tài chính công được hợp thành bởi hai cụm từ “Tài chính” và “công”. Để
hiểu được khái niệm TCC, ta phải hiểu thế nào là “Tài chính” và thế nào là
“công”.
1

Xem thêm: reds.vn/index.php/su-kien/9192-diem-mat-25-quoc-gia-hoan-loan-nhat-tren-the-gioi


9

Tài chính là một thuật ngữ dùng để chỉ hoạt động tạo lập và sử dụng các quỹ
tiền tệ (thu và chi). Học tài chính là đi nghiên cứu các cách thức tạo lập nên các
quỹ tiền tệ, quy trình quản lý và sử dụng các quỹ tiền tệ đó.
Công có nghĩa là chung, toàn thể, toàn dân. TCC là tài chính của toàn dân

với người đại diện là NN. Theo cách hiểu như vậy, ta có thể đưa ra khái niệm về
TCC như sau: “TCC là sự tạo lập, quản lý, và sử dụng các quỹ tiền tệ thuộc sở
hữu toàn dân, nhằm giải quyết các vấn đề chung của xã hội”.
b) Các bộ phận của TCC

TCC là sự tạo lập, sử dụng các quỹ tiền tệ chung; vậy nên có bao nhiêu quỹ
tiền tệ chung thì sẽ có bấy nhiêu bộ phận của TCC. Quỹ tiền tệ chung lớn nhất
đương nhiên là quỹ Ngân sách Nhà nước (NSNN); ngoài ra còn có các quỹ
ngoài NSNN.
Quỹ NSNN là toàn bộ các khoản tiền của NN, kể cả tiền vay, có trên tài
khoản của NSNN các cấp (Luật NSNN, 2014)2. Các cấp chính quyền có thể
chia nhỏ hơn thành cấp trung ương và cấp địa phương. Cấp trung ương bao
gồm chính phủ, quốc hội, và các bộ. Cấp địa phương lại chia nhỏ thành cấp
tỉnh, cấp huyện, cấp xã tương ứng với phân bố địa lý.
Hoạt động tạo lập và sử dụng quỹ NSNN hàng năm phải được phê duyệt bởi
Quốc hội thông qua một quy trình cụ thể (gọi là chu trình ngân sách). Chu trình
NS tiêu tốn nhiều thời gian và tiền bạc nên thông thường chỉ diễn ra một lần
trong năm. Tuy nhiên, có những sự vụ bất thường (thiên tai, thảm họa,...) cần
NN giải quyết, hoặc có những công việc thường xuyên thay đổi, không thể đợi
đến khi chu trình NS diễn ra. Để tăng sự linh hoạt cho NN, các quỹ ngoài
NSNN ra đời.
Quỹ ngoài NSNN là toàn bộ các tài khoản giao dịch của NN nhưng không
đưa vào NSNN. Các quỹ ngoài NSNN hoạt động theo quy chế riêng, không
chịu sự điều chỉnh của luật NSNN. Quỹ ngoài NSNN thường được sử dụng để
2

Download theo đường dẫn sau />

10


dự phòng hoặc chi dùng cho các mục tiêu cụ thể như bảo vệ môi trường, phòng
chống thiên tai,… (Giáo trình QLTCC, 2010).
Theo cách phân loại như trên, ta có thể vẽ sơ đồ các bộ phận của TCC như
sau:
Hình 1 Các bộ phận của TCC

TCC
Quỹ ngoài
NS

NSNN
NS trung
ương

NS địa
phương

NS cấp tỉnh

NS cấp
huyện

NS cấp xã

c) Vai trò của TCC

Bảng 2 Nhân sự trong bộ máy Nhà nước (đến năm 2000)3
Nhân sự

% Tổng dân số


Chính quyền Trung ương

201,000

0.27

Chính quyền địa phương

1,077,000

1.43

Ngành Giáo dục

741,000

1.00

Ngành Y tế

168,000

0.23

Công an

951,000

1.28


Quân đội

484,000

0.65

3,622,000

5.00

Tổng cộng

TCC có hai vai trò quan trọng là: duy trì sự tồn tại của bộ máy NN, và là
công cụ để NN giải quyết các vấn đề kinh tế, xã hội.
3

(Vietnam Public Administration Profile, 2004)


11

Tính đến năm 2000, tổng số công chức và viên chức làm việc tại các cơ
quan NN đã lên đến 3.6 triệu người, chiếm khoảng 5% tổng dân số. Giả sử từ đó
đến nay số lượng công chức và viên chức không thay đổi và ở thời điểm hiện tại
mỗi công chức, viên chức đều nhận mức lương là 3,000,000 VND/tháng, thì
một năm Việt Nam sẽ mất khoảng 108 nghìn tỷ VND ~ 5 tỷ USD. Số tiền này
đủ để làm 4 con đường cao tốc Hà Nội – Lào Cai, hoặc mua 20 chiếc Boeing
747. Các con số trên chỉ là ước tính nhưng cũng đủ để hình dung ra số tiền
khổng lồ phải tiêu tốn hàng năm chỉ để duy trì sự tồn tại của bộ máy NN.

NN phải thực hiện những nhiệm vụ mà xã hội giao phó, đó là ổn định trật
tự, và cung cấp các hàng hóa – dịch vụ mà xã hội mong muốn. Cụ thể các
nhiệm vụ mà NN cần thực hiện sẽ được mô tả chi tiết hơn ở các chương sau. Để
thực hiện nhiệm vụ, NN có hai công cụ đắc lực là luật pháp và tài chính. Thông
qua tài chính (đánh thuế, chi tiêu), NN có thể cung cấp các hàng hóa công cộng,
khắc phục khuyết tật thị trường, hay tạo điều kiện cho các thành phần trong nền
kinh tế phát triển.
3. Khu vực NN & khu vực công

Nếu để ý theo dõi báo, đài, thời sự, chúng ta sẽ thấy khái niệm “Khu vực
công” được nhắc đi nhắc lại khá nhiều lần. Khu vực công được xác định như thế
nào? Khu vực công với khu vực NN có gì khác nhau?
Để xác định phạm vi khu vực công, chúng ta sẽ sử dụng cách phân loại của
IMF4. Theo đó, một nền kinh tế thông thường bao gồm 5 bộ phận:
 Các doanh nghiệp phi tài chính: là các doanh nghiệp sản xuất hàng
hóa – dịch vụ phi tài chính. Ví dụ: may mặc, thực phẩm, xây dựng
v.v…
 Các doanh nghiệp tài chính: là các doanh nghiệp cung cấp hàng hóa
dịch vụ tài chính. Ví dụ: ngân hàng, bảo hiểm, chứng khoán v.v…

4

(Public Sector Debt Statistics: Guide for Compilers and Users, 2011)


12

 Khu vực Nhà nước: bao gồm các tổ chức trực thuộc bộ máy NN, điều
hành đất nước hoặc cung ứng các hàng hóa – dịch vụ công cộng,
không vì mục tiêu lợi nhuận.

 Các hộ gia đình: mỗi hộ gia đình có thể tạo nên bởi một hoặc một
nhóm người cùng chung sống, cùng tiêu dùng. Mỗi cá nhân trong xã
hội đều thuộc về một và chỉ một hộ gia đình. Các hộ gia đình đóng
vai trò cung cấp lao động, và là người tiêu dùng hàng hóa cuối cùng.
Ngoài ra, một số hộ gia đình có thể hoạt động như doanh nghiệp,
cung cấp hàng hóa, dịch vụ phi tài chính và tài chính. Ví dụ: cung cấp
nông sản, dịch vụ ăn uống, cầm đồ, cho vay v.v…
 Các tổ chức phi lợi nhuận: là các tổ chức hoạt động không vì mục
tiêu lợi nhuận, và không chịu sự kiểm soát của chính phủ. Các tổ chức
này cung cấp hàng hóa – dịch vụ miễn phí hoặc tính phí nhưng lợi
nhuận nếu có sẽ dùng để tái đầu tư chứ không chia cho các chủ sở
hữu. Ví dụ: các tổ chức tình nguyện, các tổ chức phi chính phủ v.v…
Khu vực công bao gồm tất cả các tổ chức chịu sự kiểm soát trực tiếp hoặc
gián tiếp của NN. Để xác định xem một tổ chức có thuộc khu vực công hay
không người ta căn cứ vào 8 tiêu chí: (1) NN kiểm soát đa số quyền biểu quyết
ở tổ chức đó (2) NN kiểm soát hội đồng hoặc ban điều hành tổ chức đó (3) NN
kiểm soát việc bổ nhiệm hoặc bãi nhiệm các nhân sự cấp cao ở tổ chức đó (4)
NN kiểm soát các bộ phận quan trọng của tổ chức đó (5) NN nắm giữ các cổ
phiếu và quyền chọn quan trọng của tổ chức đó (6) NN kiểm soát các quy chế,
quy định của tổ chức đó (7) NN là bạn hàng chủ chốt của tổ chức đó (8) NN chi
phối quyền tiếp cận vốn vay Chính phủ của tổ chức đó.
Căn cứ theo 8 tiêu chí trên, các hộ gia đình và các tổ chức phi lợi nhuận
hoàn toàn không thuộc khu vực công. Khu vực NN nằm trọn trong khu vực
công, còn các doan nghiệp tài chính và phi tài chính thì “chân trong, chân
ngoài”. Hình 2 thể hiện 5 bộ phận của nền kinh tế với khu vực công nằm trong
đường nét đứt.


13


Hình 2 Phạm vi Khu vực Công5
Khu vực
NN

DN phi tài
chính

DN tài
chính

Hộ gia
đình

Tổ chức phi
lợi nhuận

Công

Công

Công

Tư

Tư

Tư

Tư


Hình 3 mô tả các thành phần chủ yếu của khu vực công. Khu vực công rộng
hơn khu vực NN vì nó tính thêm các DN chịu sự điều khiển, chi phối của NN.
Nhánh bên trái chính là khu vực Nhà nước gồm: chính quyền TƯ, chính quyền
địa phương, và các đơn vị sự nghiệp công (trường học, bệnh viện, giống cây
trồng v.v…). Nhánh bên phải là các DN công gồm: DN công tài chính và DN
công phi tài chính. Ví dụ: các DN công phi tài chính như tập đoàn điện lực
(EVN), tập đoàn viễn thông (VNPT), tập đoàn vận tải biển (Vinaline); các DN
công tài chính như Ngân hàng Trung ương, bảo hiểm Bảo Việt, ngân hàng Bản
Việt (Viet Capital).
Hình 3 Các thành phần của Khu vực công6
Khu vực Công

Khu vực NN

Chính quyền
TƯ

5

Các DN công

DN phi tài
chính

DN tài chính

Chính quyền
ĐP

Ngân hàng

TƯ

Các đơn vị sự
nghiệp công

Các DN khác

(Public Sector Debt Statistics: Guide for Compilers and Users, 2011)
Lấy từ báo cáo (Public Sector Debt Statistics: Guide for Compilers and Users, 2011), có điều chỉnh lại cho phù
hợp với điều kiện Việt Nam.
6


14

4. Kết luận

Tôi đã giới thiệu cho các bạn một số khái niệm căn bản cần nắm được khi
bắt đầu nghiên cứu TCC. Hi vọng các bạn không cảm thấy mệt mỏi với những
“Khu vực NN”, “Chính quyền TƯ”, “NSNN”, “Khu vực công” v.v…
Khu vực công có phạm vi rất rộng lớn bao gồm cả khu vực NN và các DN
công. Trong khi khu vực NN hoạt động phi lợi nhuận, chịu sự điều chỉnh của
luật NSNN thì các DN công lại theo đuổi lợi nhuận, hoạt động theo luật DN. Để
đơn giản hóa nội dung, môn học QLTCC chỉ đi vào nghiên cứu một nhánh của
khu vực công, đó là khu vực NN. Chúng ta sẽ không động chạm gì đến các DN
công, nên bạn có thể tạm quên nó đi.
Câu hỏi ôn tập

1) Giải thích mối liên hệ giữa NN và TCC?
2) Nêu khái niệm TCC?

3) TCC có vai trò gì?
4) Nền kinh tế thường gồm có những bộ phận nào?
5) Xác định phạm vi của khu vực NN và khu vực công?


15

Chương 1B: Tổng quan về QLTCC
Lời dẫn
Trong bài học trước, chúng ta đã biết TCC là tạo lập và sử dụng các quỹ
tiền tệ chung với đại diện là NN. TCC giúp NN tồn tại và hoạt động.
Bản chất của TCC là một nhóm các chính trị gia, các đại diện dân cử lấy
tiền của mọi người trong xã hội để chi tiêu. Liệu có gì đảm bảo rằng những
đồng tiền “mồ hôi, nước mắt” của tôi và các bạn sẽ được dùng để xây trường
học cho trẻ em miền núi thay vì mua một “ụ nổi sắt vụn”? Ai dám đảm bảo
rằng các chính trị gia không “bớt, xén” túi tiền chung đó để vun vén cho lợi ích
cá nhân?
Để trả lời các câu hỏi trên, chúng ta đi tìm những nguyên tắc, quy định,
cách thức mà các đối tượng liên quan đến TCC phải tuân thủ. Nói cách khác,
chúng ta đi học cách quản lý việc thu và chi của TCC.
1. Tổng quan về Quản lý TCC
a) Khái niệm

Quản lý là quá trình mà chủ thể quản lý sử dụng các phương pháp, công cụ
quản lý để tác động lên đối tượng quản lý, nhằm đạt mục đích quản lý.
Đối tượng của QLTCC đương nhiên là hoạt động thu và chi của các quỹ
công. Chủ thể của QLTCC là NN, cụ thể hơn là các chính quyền trung ương,
chính quyền địa phương, các đơn vị hành chính sự nghiệp. Phương pháp, công
cụ quản lý có thể là pháp luật, hành chính, kinh tế, kế toán. Mục tiêu của
QLTCC là tập trung và phân phối nguồn tài chính kịp thời, đầy đủ để đảm bảo

cung cấp hàng hóa – dịch vụ công cộng cho xã hội đạt hiệu quả tối đa.
Tổng hợp lại ta có thể đưa ra khái niệm về QLTCC như sau: “QLTCC là
quá trình NN hoạch định, xây dựng chính sách, chế độ; sử dụng hệ thống các
công cụ và phương pháp thích hợp, tác động đến các hoạt động của tài chính
công, làm cho chúng vận động phù hợp với yêu cầu khách quan của nền kinh tế


16

- xã hội, nhằm phục vụ tốt nhất cho việc thực hiện các chức năng do NN đảm
nhận”.7
b) Các nội dung QLTCC

TCC bao gồm 2 bộ phận là: NSNN và quỹ ngoài NS; bởi vậy QLTCC cũng
phân thành 2 nội dung là quản lý NSNN và quản lý quỹ ngoài NS.
Quản lý NSNN bao gồm quản lý thu NS, quản lý chi NS, và cân đối NS. Thu
NS chính là hoạt động tạo lập quỹ NSNN. Một số nguồn thu chủ yếu của NSNN
là thuế, phí, vay mượn, bán tài sản. Chi NS là hoạt động phân phối, sử dụng quỹ
NSNN. Căn cứ theo tính chất, chi NS được chia thành 2 loại: (1) các khoản chi
phát sinh đều đặn, có tính chất tiêu dùng, đảm bảo cho sự tồn tại của bộ máy
NN (gọi là chi thường xuyên); (2) các khoản chi không đều đặn, có tính chất
tích lũy cho tương lai (gọi là chi đầu tư – phát triển). Ví dụ về các khoản chi
thường xuyên như điện, nước, trả lương; ví dụ về các khoản chi đầu tư – phát
triển như xây dựng đường xá, trường học, mua sắm dây chuyền công nghệ.
Hình 4 Các nội dung của QLTCC

QLTCC

QL quỹ
ngoài NS


QL NSNN
QL thu

QL chi
Chi thường
xuyên

7

Giáo trình QLTCC, 2010. Trang 27-28

Cân đối NS

Chi đầu tư
phát triển


17
c) Bộ máy QLTCC ở Việt Nam

Một quốc gia theo chế độ dân chủ thì bộ máy NN thường bao gồm 3 bộ
phận: lập pháp, hành pháp, tư pháp. QLTCC nghiên cứu việc xây dựng và thực
hiện các chính sách về TCC nên chúng ta chỉ quan tâm đến bộ phận lập pháp và
hành pháp (là quốc hội và chính phủ).
Quốc hội là cơ quan lập pháp, có quyền quyết định các chính sách, pháp luật
(bao gồm cả các chính sách pháp luật về tài chính, tiền tệ). Ngồi trong quốc hội
là các đại biểu do nhân dân bầu chọn, đại diện cho người dân. Nhiệm vụ của các
đại biểu là giơ tay biểu quyết đồng ý hay phản đối với mỗi quyết sách của Nhà
nước.

Chính phủ là cơ quan hành pháp, bao gồm thủ tướng, và các bộ, có nhiệm
vụ thực hiện các chính sách, pháp luật. Mỗi bộ phụ trách một nội dung riêng
biệt, trong đó, Bộ Tài chính được giao nhiệm vụ chuyên trách về quản lý tài
chính, NSNN. Bộ Tài chính chỉ quản lý về cấp phát vốn, còn mọi công việc cụ
thể lại cần sự tham gia của các bộ khác. Ví dụ: kinh phí cho giáo dục phải do bộ
Giáo dục xây dựng, kinh phí cho y tế phải do bộ Y tế xây dựng, các dự án đầu
tư phải do bộ Kế hoạch và đầu tư phê duyệt v.v…
Trong Bộ TC lại bao gồm rất nhiều vụ, tổ chức; Học viện TC cũng là một
cơ quan trực thuộc. Chúng ta chỉ cần ghi nhớ 3 đơn vị quan trọng nhất ở Bộ TC
là: tổng cục thuế, tổng cục hải quan, và kho bạc nhà nước. Thuế và hải quan là
hai đơn vị thu tiền, còn KBNN là đơn vị quản lý tiền.


18

Hình 5 Tổ chức bộ máy QLTCC từ TƯ đến ĐP

Cấp TƯ

Quốc hội

Chính
phủ

Bộ TC

Các bộ
khác

Bộ KH ĐT


Thuế

Hải quan

KBNN

Chi cục
thuế

Chi cục
HQ

KB ở ĐP

HĐND

Cấp ĐP
UBND

Đó là bộ máy QLTCC ở cấp trung ương, còn ở địa phương, cơ quan quyền
lực cao nhất là HĐND. HĐND có quyền đưa ra các quyết định nhiều chính sách
trong phạm vi địa phương mình (tuy nhiên, không được mâu thuẫn với chính
sách của quốc hội). UBND do HĐND bầu ra, là cơ quan thực thi các quyết sách
của HĐND. Nếu ta coi mỗi địa phương là một quốc gia thu nhỏ, thì HĐND sẽ
tương đương với quốc hội, và UBND sẽ tương tự như chính phủ.
2. Hai vấn đề của TCC và bốn yêu cầu của TCC

Bản chất của TCC là người này tiêu tiền của người khác. Trong chế độ dân
chủ, người dân ủy quyền thu thuế và chi tiêu cho các chính trị gia. Sự ủy quyền

này dẫn đến hai vấn đề quan trọng trong việc lập chính sách tài khóa. Thứ nhất
là vấn đề người đại diện – mối quan hệ giữa các cử tri (người chủ) và các chính
trị gia (người đại diện). Thứ hai, là vấn đề nguồn lực chung trong QLTCC
(Hagen & Harden, 1995).
Vậy vấn đề người đại diện là gì? Người chủ sở hữu nguồn lực không nhất
thiết phải có khả năng điều hành quản lý các nguồn lực của mình mà họ có thể
thuê người đại diện quản lý điều hành giúp họ. Có rất nhiều ví dụ về mối quan
hệ giữa người chủ và người đại diện trong thực tế như: các cổ đông của công ty


19

cổ phần và ban giám đốc, khách du lịch và công ty lữ hành, bệnh nhân và bác sĩ,
cử tri và các chính trị gia v.v… Người đại diện thường nắm được nhiều thông
tin về quản lý nguồn lực hơn là chủ sở hữu, và sự tách biệt giữa sở hữu và quản
lý dẫn đến rủi ro là người đại diện có thể ra các quyết định nhằm phục vụ lợi ích
bản thân hơn là lợi ích của người chủ. Vấn đề người đại diện xảy ra bất cứ khi
nào có sự tách biệt giữa sở hữu và sử dụng.
Trong QLTCC thì vấn đề này được thể hiện như thế nào? Người chủ sở hữu
thực sự của các nguồn lực công là nhân dân, còn người đại diện quản lý và sử
dụng các nguồn lực đó là các chính trị gia – được người dân thuê bằng lá phiếu.
Rủi ro là các chính trị gia có thể lợi dụng sự không cân xứng về thông tin để ra
các quyết định có lợi cho bản thân thay vì lợi ích của người dân.
Vấn đề nguồn lực chung là gì? Xuất phát từ một ví dụ kinh điển trong kinh
tế học, có một làng chài sống ven một con suối. Mọi người dân trong làng đều
sống dựa vào nguồn cá của con suối. Ai cũng biết rằng chỉ nên đáng bắt một
lượng cá vừa đủ nếu không con suối sẽ cạn kiệt. Tuy nhiên, vì không biết được
liệu hàng xóm có tuân thủ nguyên tắc đó không, nên mọi người đều chọn
phương án an toàn là đánh bắt nhiều hơn mức cần thiết. Khi các cá nhân cùng
chia sẻ một nguồn lực chung thì lợi ích chỉ rơi vào một cá nhân trong khi chi phí

sẽ chia đều cho tất cả. Vì vậy, mọi cá nhân đều cố gắng giành lợi ích lớn nhất về
cho bản thân mà ít quan tâm đến chi phí mà người khác phải chịu. Vấn đề
nguồn lực chung xuất hiện rất nhiều trong thực tế, ví dụ: trong buổi liên hoan
lớp, việc bạn uống thêm 1 lon Coca chỉ mang lại lợi ích cho bản thân bạn nhưng
hóa đơn lại chia đều cho mọi thành viên; bầu không khí trong lành là một nguồn
lực chung và người hút thuốc lá trong phòng đang áp đặt chi phí lên những
người không hút thuốc v.v…
Quỹ TCC là một loại nguồn lực chung. Một quyết định chi tiêu chỉ mang lại
lợi ích cho một nhóm cá nhân trong khi chi phí thì toàn xã hội phải gánh chịu.
Khi đó, nhóm được hưởng lợi (và các chính trị gia đại diện cho họ) sẽ cổ vũ cho


20

các chính sách đó hơn là các chính sách tối ưu cho toàn xã hội. Kết quả là
nguồn lực công bị khai thác quá mức (Hagen & Harden, 1995).
Việc hiểu biết hai vấn đề này có lợi gì đối với người học QLTCC? Do bản
chất của TCC nên vấn đề người đại diện và vấn đề nguồn lực chung luôn luôn
tồn tại. Không thể giải quyết triệt để hai vấn đề trên nhưng có những cách thức
để kiểm soát nó, nếu như: người chủ có đầy đủ thông tin về hoạt động quản lý
điều hành, có những quy định cụ thể ràng buộc trách nhiệm của người đại diện,
người đại diện có những kế hoạch rõ ràng về điều hành, người chủ cùng tham
gia vào hoạt động điều hành quản lý.
Tư tưởng quản lý hiện đại đã cụ thể hóa những ý tưởng trên thành bốn
nguyên tắc của một chính phủ tốt như sau: minh bạch, tiếp cận thông tin với chi
phí thấp; trách nhiệm giải trình, yêu cầu người đại diện phải giải thích về những
quyết định của mình; sự tham gia của các bên liên quan; tính tiên liệu, kế hoạch
cụ thể rõ ràng (Campo, 1999).
Trong bài học này chúng ta sẽ lần lượt làm rõ bốn nguyên tắc trên về khái
niệm, tại sao lại cần phải áp dụng những nguyên tắc đó và trong thực tế QLTCC

thì những nguyên tắc đó được biểu hiện như thế nào.
a) Yêu cầu minh bạch

Minh bạch là gì? Bản thân từ “minh bạch” có nghĩa là rõ ràng, dễ quan sát.
Minh bạch trong QLTCC có nghĩa là tạo điều kiện để các bên liên quan tiếp cận
với thông tin QLTCC một cách dễ dàng với chi phí thấp nhất. Vậy thông tin
QLTCC gồm những nội dung gì? Đó là những thông tin về thu, chi các quỹ
công; thông tin về cơ cấu tổ chức bộ máy NN; thông tin về pháp luật, quy định,
chủ trương phát triển; thông tin về kết quả các hoạt động của NN.
Trong thực tế, người ta thường đồng nhất minh bạch với công khai thông
tin. Theo các bạn, minh bạch và công khai có tương đương nhau không? Công
khai chỉ là một trong các yêu cầu của nguyên tắc minh bạch. Minh bạch không
chỉ đơn thuần là công khai thông tin mà các thông tin đó còn phải thỏa mãn tiêu
chuẩn phù hợp, dễ hiểu. Việc công bố các báo cáo ngân sách vượt quá khả năng


21

đọc hiểu của cộng đồng không làm tăng thêm sự minh bạch (Campo, 1999).
Nguyên tắc minh bạch đòi hỏi thông tin trong QLTCC phải đáp ứng những tiêu
chuẩn sau: (i) Công khai, tức là phải tạo điều kiện để cộng đồng và các bên liên
quan tiếp cận với các thông tin trên một cách dễ dàng nhất có thể thông qua các
phương tiện thông tin đại chúng, mạng internet; (ii) Chính xác, thông tin cung
cấp ra phải phản ánh đúng và đầy đủ các hoạt động của QLTCC; (iii) Dễ hiểu,
thông tin phải phù hợp với trình độ của các nhóm đối tượng khác nhau, có thông
tin chuyên sâu phục vụ các nhà nghiên cứu nhưng cũng phải có những thông tin
phục vụ số đông người dân; (iv) Cập nhật, thông tin phải mới, càng cập nhật
càng tốt; việc công bố các thông tin có cách đây nhiều năm không giúp cải thiện
nhiều tình hình minh bạch; (v) So sánh, các thông tin phải được trình bày theo
quy chuẩn thống nhất để đảm bảo so sánh được giữa các năm, và so sánh được

với các nước khác; (vi) Hữu dụng, thông tin phải giúp cho người sử dụng thông
tin ra được các quyết định phù hợp.
Tại sao trong QLTCC lại cần đảm bảo nguyên tắc minh bạch? Sự mất cân
bằng thông tin giữa người dân và các chính trị gia có thể làm tăng rủi ro về vấn
đề người đại diện và nguồn lực chung. Nguyên tắc minh bạch đảm bảo khả năng
tiếp cận thông tin tốt hơn cho người dân, giảm sự mất cân đối thông tin, kiểm
soát tốt hơn vấn đề người đại diện. Qua đó, giảm thiểu rủi ro các chính trị gia
đưa ra các quyết định có lợi cho bản thân thay vì quyết định có lợi cho toàn xã
hội.
Nói cách khác, người dân, những người chủ thật sự của các loại quỹ công,
có quyền được biết những đồng tiền của mình đã đi đâu về đâu, các loại hàng
hóa và dịch vụ công mà mình được hưởng có chất lượng như thế nào, liệu có
tương xứng với chi phí bỏ ra hay không. Nếu người dân nắm được những thông
tin trên, họ có thể giám sát tốt hơn hành động của các chính trị gia. Và nếu có
một cơ chế đủ thoáng để tiếng nói từ công chúng có thể gây áp lực lên các chính
trị gia thì có thể hạn chế các hành vi không mong muốn của chính trị gia, thậm
chí điều chỉnh hành vi của họ.


22

Trong thực tế QLTCC nguyên tắc minh bạch được thể hiện như thế nào? Ở
cấp độ quốc tế, vào năm 1998, IMF đã đưa ra bộ quy tắc các thông lệ tốt về
minh bạch tài khóa. Bộ quy tắc này vạch ra các chuẩn mực thông lệ tốt về minh
bạch tài khóa theo 45 nội dung của hệ thống Quản lý Tài chính Công (PFM) của
quốc gia. Năm 2002, OECD cũng đưa ra một bộ quy tắc về minh bạch tài khóa
tương tự với IMF trong đó nhấn mạnh kinh nghiệm của các nước trong việc
nâng cao minh bạch (World Bank, 2014). Tổ chức Minh bạch được thành lập
vào năm 1993 hoạt động vì mục đích tăng cường minh bạch và phòng chống
tham nhũng ở các quốc gia. Theo đánh giá gần đây nhất của tổ chức này (năm

2013) thì quốc gia được coi là minh bạch nhất là Norway và New Zealand, còn
quốc gia kém minh bạch nhất là Triều tiên, Somali, và Afganistan.
Ở Việt Nam, trước 1996, mọi văn bản, số liệu liên quan đến NSNN được coi
là bí mật quốc gia và không được công khai. Từ Luật NSNN 1996, lần đầu tiên
các tài liệu về NSNN được công bố năm 1999. Đến luật NSNN 2002, Điều 13
quy định về công khai nhưng chưa nói đến minh bạch. Và luật NSNN 2015 có
riêng điều 15 về công khai, minh bạch.
Về phương diện khung pháp lý, theo đánh giá của WB 2014 khung pháp lý
cho quản lý tài chính công ở Việt Nam được cho là khá toàn diện. Việt Nam đã
có các quy định về công khai, minh bạch như “Luật đầu tư công
49/2014/QH13” có quy định về các nội dung cần công khai, minh bạch trong
điều 14 như sau: chính sách, pháp luật, nguyên tắc, tiêu chí phân bổ vốn; kế
hoạch đầu tư, danh mục dự án; tình hình huy động nguồn lực, kết quả thực hiện
v.v…; “Pháp lệnh thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn của uỷ ban thường
vụ quốc hội số 34/2007/PL-UBTVQH11”; v.v… Trong đó, pháp lệnh dân chủ ở
cơ sở quy định cụ thể những nội dung cần công khai cho dân biết (chương II):
Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội; dự án, công trình đầu tư và thứ tự ưu tiên,
tiến độ thực hiện, phương án đền bù; nhiệm vụ, quyền hạn của cán bộ, công
chức cấp xã v.v…


23

Tuy nhiên còn nhiều vấn đề cần phải giải quyết ví dụ như trách nhiệm của
các cấp chính quyền khác nhau trong việc thiết lập các mục tiêu chính sách và
thực hiện các chính sách thường không rõ ràng. Thông tin đã công khai nhưng
vấn đề chất lượng thông tin, thời điểm công bố còn chưa hợp lý. Hiện nay mọi
người dân đều có thể truy cập và tải về các văn bản quy phạm pháp luật, báo
cáo dự toán và quyết toán năm trên website của Bộ TC. Các báo cáo có từ năm
1997 đến thời điểm hiện tại. Tuy nhiên theo thông lệ quốc tế thì chỉ báo cáo dự

toán và quyết toán thôi vẫn chưa đủ, cần phải có thêm: dự toán chưa được
duyệt, báo cáo tháng, báo cáo giữa năm, hướng dẫn ngân sách công dân
(OECD, 2002).
Minh bạch trong QLTCC ở Việt Nam vẫn còn nằm ở nhóm trung bình thấp
so với các nước trên thế giới (thể hiện qua bảng xếp hạng OBI8, bảng xếp hạng
chỉ số tham nhũng9).
b) Yêu cầu về trách nhiệm giải trình

Trách nhiệm được hiểu là hoàn thành công việc được giao đúng thời hạn,
đảm bảo chất lượng và nếu không hoàn thành thì phải chịu hình phạt tương ứng
– hay còn gọi là gánh chịu hậu quả.
Giải trình là giải thích, trình bày cho các bên liên quan về quá trình thực
hiện công việc, cách thức thực hiện công việc, kết quả đạt được, những nguyên
nhân dẫn tới thành công, thất bại.
Trong QLTCC, trách nhiệm giải trình được hiểu là các chính trị gia phải
chịu trách nhiệm trước nhân dân về những quyết định thu, chi các quỹ công, và
định kỳ hoặc khi được yêu cầu phải đứng ra giải thích cho người dân về các
quyết định của mình. Từ ngữ chuyên môn gọi là điều trần và gánh chịu hậu
quả.

8

Việt Nam xếp thứ 77/98 quốc gia trong bảng xếp hạng chỉ số ngân sách mở OBI 2012. Chi tiết xem tại:
/>9
Việt Nam xếp thứ 119/174 quốc gia trong bảng xếp hạng chỉ số tham nhũng Corruption Perception Index
2014. Chi tiết xem tại />

24

Khả năng điều trần là yêu cầu đối với cán bộ quản lý tài chính công và các

quan chức của các bộ, ngành định kỳ phải trả lời các câu hỏi liên quan đến thu,
chi cũng như kết quả đạt được đằng sau các con số thu, chi đó. Khả năng gánh
chịu hậu quả là khả năng chịu trách nhiệm trước pháp luật về những sai phạm
mà các nhà quản lý thu, chi tài chính công gây ra. Những hậu quả này cũng cần
được rõ ràng, quy định trước và thực thi hữu hiệu tránh hình thức (Giáo trình
QLTCC, 2010).
Tính chịu trách nhiệm bao gồm chịu trách nhiệm có tính chất nội bộ và chịu
trách nhiệm ra bên ngoài.
Chịu trách nhiệm nội bộ của nhà quản lý tài chính công bao gồm chịu trách
nhiệm của cấp dưới với cấp trên, với người giám sát, kiểm tra tài chính công
trong nội bộ Nhà nước.
Chịu trách nhiệm ra bên ngoài muốn nói tới ở đây là tính chịu trách nhiệm
của các bộ, ngành đối với khách hàng của mình như những người nộp thuế hay
đối tượng được hưởng các dịch vụ y tế, giáo dục... Nâng cao tính chịu trách
nhiệm ra bên ngoài đặc biệt cần thiết khi nhà nước gia tăng phi tập trung hoá,
tăng tự chủ trong quản lý tài chính công cho các địa phương, bộ, ngành, đơn vị.
Tại sao lại phải đảm bảo trách nhiệm giải trình? Tăng cường giám sát, quy
định rõ trách nhiệm là một biện pháp để giảm thiểu rủi ro người đại diện và
nguồn lực chung. Quy định rõ trách nhiệm cho từng cá nhân, đơn vị cụ thể giúp
người dân giám sát tốt hơn, vì biết phải giám sát vào đối tượng nào. Thêm nữa,
vì phải gánh chịu hậu quả nên khả năng các chính trị gia hành động vì lợi ích cá
nhân sẽ giảm xuống. Việc điều trần cung cấp thêm thông tin về QLTCC cho các
bên liên quan, cải thiện sự mất cân xứng thông tin.
Trong thực tế, yêu cầu trách nhiệm giải trình được thể hiện như thế nào?
Yêu cầu về giải trình được thể hiện trong Luật NSNN 2015 ở chương II quy
định “Nhiệm vụ, quyền hạn của quốc hội, chủ tịch nước,chính phủ, các cơ quan
khác của nhà nước và trách nhiệm, nghĩa vụ của tổ chức, cá nhân về ngân sách