CHƯƠNG 1

TỔNG QUAN TÀI LIỆU


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

1.1. Tổng quan về Măng cụt
1.1.1. Giới thiệu chung
Măng cụt, một loại quả nhiệt đới đã được giới tiêu thụ Âu Mỹ đánh giá là một
trong những trái cây ngon nhất. Jacobus Bonitus cũng đã gọi măng cụt là: “Hoàng hậu
của các loại trái cây” (Queen of fruits). Măng cụt là loại quả quý, có phẩm chất rất ngon
vì vị ngọt, mát và thơm đặc biệt, được mọi người ưa chuộng; vì thế, quả măng cụt có giá
trị thương phẩm rất cao và là một trong những loại quả tiềm năng xuất khẩu của nước ta.
Măng cụt có nhiều tên gọi khác nhau như: tên tiếng Anh ( Mỹ ) là Mangosteen ;
tên Pháp là mangoustanier ; tên Trung Quốc là Sơn trúc tử, Thái Lan là Mankhut. Măng
cụt có tên la tinh là Garcinia mangostana tên “Garcinia” để ghi nhớ nhà thực vật học
Laurence Garcia, người đã sưu tập các mẫu cây cỏ và sống tại Ấn-độ vào thế kỷ XVIII.
“Mangostana” và tên tiếng Anh mangosteen đều phát xuất từ tên Mã-lai là “mangustan”.
Còn tên Việt Nam và Thái Lan thì lại gần giống nhau.
Măng cụt được giới khoa học phân loại như sau:
Bảng 1.1. Phân loại của măng cụt
Giới Plantae
Bộ
Malpighiales
Họ
Clusiaceae
Chi
Garcinia

Loài G. mangoostana
Chi Garcinia còn gồm một số cây tương cận, đa số mọc trong vùng Đông Ấn
(West Indies) trong đó có thể kể Garcinia cambogia, Garcinia cowa cung cấp quả
“cowa-mangosteen” lớn hơn và có khía màu vàng apricot, hay Garcinia indica hay
“Cocum-Conca” cho quả chua, áo hạt màu tím, dùng làm giấm , hạt ép lấy dầu.

1.1.2. Nguồn gốc và phân bố

2


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

1.1.2.1 Nguồn gốc
Cây măng cụt là cây ăn quả nhiệt đới có nguồn gốc từ Malaysia và những đảo
thuộc vùng xích đạo gần Indonesia, có lịch sử hàng chục thế kỷ. Loại cây này đã được
thuyền trưởng Cook mô tả khá chi tiết từ năm 1770, và được đưa đến Tích-lan năm
1880, trồng tại Anh trong các nhà kiếng từ năm 1855, sau đó đưa đến vùng West Indies
( bờ biển Trung Mỹ dưới Florida) từ giữa thế kỷ IXX.
Ở Việt Nam, măng cụt được các nhà truyền giáo đạo Gia Tô di thực vào miền
Nam nước ta, vua Minh Mạng đã cho đem cây này ra trồng ở Huế và giao cho một ông
Hoàng trông nom, và sau đó trồng tại các lăng tẩm, phủ đệ và chùa chiền tại Huế . Vua
Minh Mạng đặt tên cho trái măng cụt là Giáng Châu.
1.1.2.2 Phân bố
Ngày nay, cây măng cụt được bắt gặp ở những nước thuộc vùng xích đạo như
khu vực Đông Nam Á, Ấn Độ, Myanma cũng như ở Sri Lanka, Philipines, … Riêng tại
Việt Nam, do thích hợp với điều kiện nóng ẩm nên măng cụt chủ yếu được trồng ở phía
Nam, các tỉnh như Tây Ninh, Đồng Nai,Bình Dương .... Việt Nam đã có lúc là nơi có

những vườn măng vụt lớn nhất thế giới.
Ở Việt Nam, măng cụt chủ yếu được phân bố ở hai vùng đồng bằng sông Cửu
Long (ĐBSCL) và Đông Nam Bộ, trong đó ĐBSCL với tổng diện tích trồng khoảng 4,9
nghìn hecta, cho sản lượng khoảng 4,5 nghìn tấn/năm. Nam Bộ hiện có khoảng 5.400
hecta măng cụt, trong đó có vườn măng cụt trăm tuổi. Dưới 1/3 diện tích măng cụt cho
thu hoạch, trong đó phần lớn diện tích chưa ổn định năng suất. Bến Tre, Cần Thơ, Hậu
Giang, Bình Dương, Sóc Trăng, Đồng Nai là các địa phương chủ yếu trồng măng cụt và
đặc biệt Bến Tre là tỉnh dẫn đầu do tác động của chương trình trồng xen trong vườn dừa
lão đang vận hành.
Theo số liệu thống kê hiện nay toàn tỉnh Bến Tre có khoảng 4,5 nghìn hecta đất
trồng măng cụt (chiếm 77% diện tích cả nước). Hiện nay, Bến Tre là tỉnh đã có công bố
chính thức về việc chọn măng cụt là loại cây trồng chủ lực để đầu tư phát triển theo
hướng chuyên canh.
1.1.3. Đặc điểm thực vật
3


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

Cây măng cụt thuộc họ Clusiaceae; đây là một họ lớn gồm nhiều loại của vùng
nhiệt đới và Á nhiệt đới. Ở Việt Nam có 3 giống là họ dọc, họ tai chua và họ măng cụt.
Những cây này có tính thích nghi mạnh, hiện chủ yếu còn mọc hoang trong rừng.
Thân và rễ: Là cây thân gỗ lớn, cao khoảng 10 – 25 m, đường kính thân khoảng
15 – 35 cm. Thân thẳng, gốc to ngọn nhỏ dần, tán lá dày, xanh và gọn, dáng đẹp. Cành
cách đều nhau trên thân, góc cành và thân to, đầu cành hơi rũ xuống. Gỗ thân nặng và
bền, thường được sử dụng làm đồ mộc, trang trí, ...
Bộ rễ phát triển tương đối chậm và yếu, tập trung phần lớn ở độ sâu 20 -30 cm.
Rễ không có hệ thống lông hút mềm khả năng hấp thu nước bị hạn chế.

Lá: Lá măng cụt khá lớn, dài 12 – 25 cm, rộng 7 – 13 cm, dạng hình trứng, dày,
mọc đối nhau, cuống nhắn. Các đường gân hai bên nổi lên, phân bố đều đặn, hình lông
chim. Mặt trên lá xanh đen và bóng, mặt dưới lá xanh nhạt và hơi mốc. Khả năng quang
hợp của lá kém.
Hoa: Hoa đơn hoặc kép ở đầu những cành 1 - 2 năm tuổi. Hoa cứng có cuống dài
7 - 9 mm. Kích thước hoa tương đối lớn, khi nở đường kính hoa 4 - 6 cm, dài 1,5 - 2 cm.
Bốn cánh hoa màu xanh vàng xen lẫn mảng phớt hồng ở tâm.
Hoa măng cụt là loại hoa bất toàn, về hình thái là những hoa lưỡng tính nhưng về
chức năng thì là hoa cái vì tuy có nhị đực nhưng hoàn toàn bất thụ. Hạt măng cụt không
phải hình thành từ phôi đã thụ phấn theo đường hữu tính, mà là một phôi giả hình thành
không qua thụ phấn.
Trong điều kiện thuận lợi, cây ra hoa vào năm thứ 6 hoặc thứ 7 sau khi gieo,
thường thì từ 10 - 12 năm. Ở miền Nam nước ta cây măng cụt ra hoa vào tháng 1 - 3
dương lịch và trái chín vào tháng 5 - 9 dương lịch ( khoảng 104 - 108 ngày sau khi hoa
nở ).
Quả và hạt: Quả măng cụt thuộc loại quả nang còn mang đại hoa ở cuống và
núm nhụy ở đầu quả. Vỏ quả khi sống có màu xanh đọt chuối, khi chín vỏ đỏ dần, rồi
chuyển sang tím và tím sẫm khi mùi chín.
Quả hình cầu, đáy phẳng, đường kính 4 - 7 cm, nặng 70 - 100 g. Vỏ quả bóng
láng, dày 0,8 - 1 cm, chứa một loại dịch đắng màu vàng tiết ra khi quả non bị thương.
4


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

Bên trong quả có 5 - 7 múi trắng, rất dễ tách, cơm không sượng, vị chua ngọt (độ Brix
17 - 19 %). Phần thịt quả ăn được chỉ chiếm khoảng 25 - 30 % trọng lượng quả, còn lại
là vỏ và hạt. Mỗi múi có một hạt mẩy hoặc lép. Các hạt có màu tím sẫm được bao bọc

bởi một lớp xơ mỏng phát triển bên trong múi. Hạt dùng để nhân giống, nếu cây càng
trồng xa vùng xích đạo thì hạt càng dễ bị lép. Phẩm chất quả có thể thay đổi do điều
kiện khí hậu khác nhau.
1.1.4. Đặc điểm sinh hóa
1.1.4.1 Thành phần dinh dưỡng
Trong 100 g quả tươi có chứa các thành phần qua bảng sau :
Bảng 1.2. Thành phần dinh dưỡng
Calories
60-63
Chất đạm
0.5-0.60 g
Chất béo
0.1-0.60 g
Carbohydrates
10-14.7 g
Chất xơ
5.0-5.10 g
Calcium
0.01-8.0 mg
Sắt
0.20-0.80 mg
Phosphorus
0.02-12.0 mg
Thiamin B1
0.03 mg
Vitamin C
1.0- 2.0 mg
(Nguồn: Phân tích tại Đại học Nông Lâm, 1994)
1.1.4.2 Thành phần hóa học
Như các loại quả khác, măng cụt ngọt nhờ có nhiều chất đường: sucrose,

fructose, glucose và có thể cả maltose. Nó thơm nhờ một số lớn các chất dễ bốc hơi. Phổ
sắc ký lỏng tinh dầu chiết xuất phát hiện khoảng 50 hóa chất hữu cơ, trong số đó, hơn
30 chất đã được xác định. Chiếm nhiều nhất là (%) hexenol, bên cạnh đó còn có octan,
hexyl acetat, α-copaen, aceton, furfural, hexanol, methyl butenon, toluen. Những chất
khác đều dưới 2% nhưng kết hợp với các chất trên cấu thành hương vị của măng cụt.
Ngoài hexyl acetat và hexenyl acetat đặc biệt của măng cụt, mùi trái cây là do các chất
hexenal, hexanol, α-bisabolen mà ra, thêm vào mùi xoài với α-copaen, mùi hoa lài với
furfuryl methylceton, mùi huệ dạ hương với phenyl acetaldehyd, mùi cỏ với hexenol,
hexanal, mùi cỏ héo với pyridin, mùi lá ướt với xylen, mùi hoa khô với benzaldehyd,
5


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

mùi hồ đào với d-cadinen . Aceton, ethyl cyclohexan đóng góp tính chất dịu ngọt trong
lúc toluen, a-terpinol đem lại mùi đường thắng, methyl butenol, guaien mùi dầu,
valencen đặc biệt mùi mứt cam . Đáng để ý là nếu furfural methylceton cống hiến
hương thơm dễ chịu thì furfural lại cho thoáng vào một mùi hôi khó ngửi. Tóm lại, mùi
vị của măng cụt là kết quả của sự kết hợp phức tạp của nhiều hợp chất khác nhau.
Những nghiên cứu về dược tính của măng cụt gần đây cho thấy măng cụt có
thành phần hóa học khá phức tạp. Các nghiên cứu này chủ yếu tập trung vào vỏ quả.
Thành phần chính đã được xác định là một loạt xanthon mà những chất chính là αmangostin, β-mangostin, g-mangostin, những isomangostin, normangostin, bên cạnh
trioxyxanthon, pyranoxanthon, dihydroxy-methyl-butenyl-xanthon, trihydroxy methyl
butenyl xanthon, pyrano xanthenon. Những garcinon A, B, C, D, E, mangostinon,
garcimangoson A,B,C, gartanin, egonol, epicatechin, procyanidin từ măng cụt nguồn
gốc Việt Nam, benzophenon glucosid tuy số lượng ít cũng đã được tìm ra.
Cũng có một vài bản báo cáo trình bày thành phần hóa học của lá măng cụt. Bên
cạnh protein (7,8%), tanin (11,2%), đã xác định được những trihydroxy-methoxymethyl-butenyl-xanthon,


2,3-ethyl-methyl-maleimid-glucopyranosid,

cùng

những

triterpenoid như cycloartenol, friedlin, β-sitosterol, betulin, mangiferadiol, mangiferolic
acid, cyclolanostendiol , hydroxy cyclolanostenon .
Từ ruột thân cây, tetrahydroxy xanthon và dẫn xuất O-glucosid của nó cùng
pentahydroxy xanthon, maclurin, cũng đã được tìm ra. Còn tử y thì chứa đựng
mangostin, những calaba xanthon, dihydroxy và trihydroxy–dimethyl-allyl xanthon.

1.1.5. Đặc điểm sinh thái
Măng cụt là một loại cây đòi hỏi điều kiện thổ nhưỡng khắt khe, cần điều kiện
khí hậu nóng ẩm, mưa nhiều và không được trồng lên cao quá vĩ tuyến 10 - 15 0. Cây lớn
rất chậm, sau hai ba năm chỉ cao đến đầu gối, và chỉ bắt đầu cho quả sau 10 – 15 năm
trồng, tuổi thọ cây dài, cây già 60 - 70 năm vẫn ra hoa và kết quả tốt.
6


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

Khí hậu: Vì là loại cây nhiệt đới xích đạo, nên măng cụt ưa khí hậu nóng và ẩm
với nhiệt độ khoảng tư 25 - 300C và ẩm độ không khí thấp nhất là 80%. Nhiệt độ thấp
hơn 200C cây tăng trưởng chậm, khi nhiệt độ từ 380C trở lên và dưới 50C có thể làm chết
cây.
Lượng mưa hàng năm thích hợp trên 1.200 mm, phân bố đều trong năm và không

mưa nhiều ở giai đoạn cây mang trái là tốt nhất.
Khi cây còn nhỏ (dưới 5 năm), măng cụt cần râm mát vì vậy phải che bớt ánh
năng trực tiếp bằng vật liệu che chắn hoặc trồng cây che bóng.
Đất: Cây măng cụt có thể sinh trưởng trên nhiều loại đất khác nhau nhưng tốt
nhất là trồng trên đất màu mỡ, giàu hữu cơ, tơi xốp, tầng canh tác dày, ẩm nhưng thoát
nước tốt, gần nguồn nước tốt để có đủ nước tưới trong mùa khô. Đất hơi chua, độ pH từ
5,5 - 7 là thích hợp, không trồng được trên đất phèn, mặn.
1.1.6. Yêu cầu dinh dưỡng
Tuy cây măng cụt không đòi hỏi nhiều về dinh dưỡng, nhưng nếu được cung cấp
đầy đủ chất dinh dưỡng cây sẽ sinh trưởng và phát triển tốt, tuổi thọ dài, cho năng suất
và chất lượng cao. Giai đoạn cây còn nhỏ và khi đâm chồi cây cần nhiều đạm và lân,
giai đoạn chuẩn bị ra hoa cần lân, khi cây hình thành quả và nuôi quả lớn cần thêm kali
để tăng chất lượng quả. Những nhu cầu về chất vi lượng chưa được thể hiện rõ.
1.1.7. Kỹ thuật trồng trọt
1.1.7.1 Giống
Hiện nay, hầu hết các cây măng cụt được trồng ở các nước vùng nhiệt đới đều bắt
nguồn từ một dòng ban đầu và được trồng từ hạt. Do hạt măng cụt bất thụ và cây con
phát triển từ phôi giả nên ít có biến động về di truyền để tạo thành nhiều giống khác
nhau. Tuy vậy, trong quần thể cây trồng vẫn có những cây có biểu hiện một số đặc tính
tốt hơn các cây khác và được sử dụng làm nguồn giống để nhân ra.
1.1.7.2 Nhân giống
Măng cụt có thể nhân giống bằng các phương pháp như ghép và cắt cành nhưng
ít được sử dụng trong sản xuất vì sức chịu đựng kém, cây mau già cỗi, mặc dù cây sớm
cho trái.
7


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu


Phương pháp nhân giống chủ yếu là bằng hạt vì phương pháp này dễ làm, cho số
lượng cây nhiều và đặc biệt là vẫn giữ được đặc tính tốt của cây mẹ chứ không bị biến
dị nhiều như phần lớn những giống cây ăn trái khác. Phương pháp này tuy thời gian cho
trái lâu (thường từ 8 - 10 năm, có khi lâu hơn), nhưng hiện nay có thể khắc phục nhược
điểm này bằng cách kéo dài thời gian trong vườn ươm, để khi trồng cây nhanh cho trái
hơn, đồng thời trồng xen một số cây khác trong những năm đầu để có thêm thu hoạch.
Chọn trái to, tròn đều và chín đầy đủ từ những cây tốt đã được chỉ định làm
giống. Từ những trái này chọn những hạt to, mẩy và nặng. Hạt măng cụt nhanh mất sức
nảy mẩm vì vậy sau khi lấy hạt đã được chọn ngâm vào nước để rửa sạch phần xơ và
thịt bám quanh vỏ hạt, trải hạt lên giá cho ráo nước rồi đem ngâm vào các loại thuốc
ngừa nấm bệnh trong vài phút thì phải đem gieo ngay.
Hạt có thể được gieo trên liếp ươm hoặc trong bầu. Đất gieo hạt cần phải tơi xốp,
thoát nước tốt, trộn them đất cát, tro trấu hoặc xơ dừa và chất hữu cơ. Nơi gieo hạt cần
được che mát và tưới nước giữ ẩm thường xuyên, hạt gieo sâu khoảng 1 cm. Sau khi
gieo 20 - 30 ngày thì hạt nảy mầm. Khi cây được 2 lá thật, đánh ra ươm tiếp trên liếp
hoặc bầu mới, cần loại bỏ bớt cây xấu. Đất trên liếp ươm phải làm kỹ, bón phân đầy đủ
để cây con phát triển tốt. Khoảng cách cây trên liếp 30 - 40 cm. Nếu ươm trong bầu thì
bầu phải lớn hơn, khoảng 20 x 35 cm để rễ có thể phát triển thuận lợi. Sau khoảng 1
năm, nếu chăm sóc tốt cây cao 30 - 35 cm có thể để nguyên trên liếp ươm hoặc chuyển
sang bầu mới có kích thước lớn hơn. Tiếp tục ươm 1 năm nữa, cây cao 40 - 60 cm thì có
thể mang ra trồng cố định trong vườn hoặc làm gốc ghép.
Trong quá trình ươm cần bón thêm phân hữu cơ hoai mục, tưới nước đầy đủ và
che nắng cho cây, 2 tháng 1 lần tưới nhẹ phân NPK (15 : 15 : 15) hoặc urê và lân pha
loãng. Cần giữ bóng râm cho cây trong suốt thời gian ươm vì cây con chịu nắng rất yếu.
Ngoài ra cũng cần phải thường xuyên theo dõi, phát hiện và phòng trừ sâu bệnh kịp thời.
Nếu mua cây giống ở ngoài thì cần chọn mua ở những nơi đáng tin cậy, rõ nguồn
gốc và chọn những cây giống tốt, đạt tiêu chuẩn.
1.1.7.3 Thời vụ và khoảng cách trồng


8


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

Cây măng cụt có thể trồng được quanh năm nhưng tốt nhất nên trồng vào đầu
mùa mưa để đất có đủ độ ẩm và giảm chi phí tưới cho cây trong thời gian đầu. Có thể
giữ cây con trong vườn ươm để trồng vào thời vụ thích hợp vẫn tốt hơn là trồng vào
mùa khô.
Cây măng cụt là cây than gỗ cao lớn, tán lá rộng, thời gian sinh sống lâu năm nên
cần trồng thưa với khoảng cách xa nhau để vườn cây được thông thoáng, cây khỏe
mạnh, khoảng cách cây 8 - 10 m. Trong những năm đầu cây còn nhỏ, chậm phát triển
cần có cây trồng xen để tận dụng đất và che bóng râm.
1.1.7.4 Cách trồng
Chuẩn bị đất trồng: Ở những vùng cao và Đông Nam Bộ cần đào giếng hoặc
lập hồ chứa nước để tưới trong mùa khô và xẻ rãnh cho nước tiêu thoát tốt trong mùa
mưa nhằm tránh hiện tượng cây bị ngập úng cục bộ. Tùy theo địa hình từng nơi mà
khoảng cách và độ sâu của rãnh thay đổi khác nhau, rộng 0,5 - 1 m, sâu ít nhất 1 m.
Ở ĐBSCL và những nơi đất thấp thì cần đào mương lên liếp để trồng nhằm tăng
độ dày tầng canh tác, thoát nước trong mùa mưa và cung cấp nước tưới trong mùa khô.
Nếu trồng hang đơn thì mặt liếp rộng 5 - 6 m, trồng hàng đôi thì mặt liếp rộng 9 - 10 m.
Bề rộng mương khoảng ½ bề mặt liếp.
Ở những địa phương thường bị ảnh hưởng bởi nước lũ, cần có hệ thống đê bao
quanh, nhưng cũng cần có hệ thống đê bao quanh, nhưng cũng cần có hệ thống tiêu
thoát nước khi cần thiết.
Cách trồng: Những nơi đất cao đào hố trước khi trồng, hố đào với kích thước
mỗi chiều 60 - 80 cm, sâu khoảng 60 cm. Bón lót cho mỗi hố 10 Kg phân chuồng hoai
mục, 0,5 kg NPK (16 : 16 : 8), 0,5 Kg vôi bột.

Sau khi lên liếp, thấy mặt liếp còn thấp cần đắp mô để trồng. Mô cao hơn mặt
liếp khoảng 0,3 - 0,5 m, đường kính khoảng 1 m, đào hố trên mô, bón lót phân để trồng.
Khi cây ươm được 2 năm trở lên, đạt tiêu chuẩn mới đưa ra vườn trồng. Khi
bứng cây con ở liếp ươm cần cẩn thận nhằm bảo vê bộ rễ, lúc đặt cây con vào hố tránh
làm vỡ bầu đất. Không để rễ tiếp xúc trực tiềp với phân bón, lấp đất quanh gốc cây. Sau

9


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

khi trồng xong cần cắm cọc để giữ cây khỏi đổ ngã, tưới nước ngay sau khi trồng. Dùng
rơm rạ, cỏ khô ủ quanh gốc để giữ ẩm.
1.1.7.5 Che bóng râm và trồng xen
Măng cụt là loại cây ưa bóng, nhất là khi còn nhỏ. Cần che bóng cho cây trong 4
- 5 năm đầu, bị nắng quá là sẽ héo, cây chậm phát triển và có thể chết. Thường dùng các
vật liệu như lá dừa, lá chuối, lưới nilong che sang, rơm rạ làm mái che cho cây hoặc
trồng xen cây che bóng tạm thời như chuối, so đũa có thể hạn chế được 40 - 50 % ánh
sáng mặt trời ảnh hưởng trực tiếp đến cây nhất là trong hai năm đầu sau khi trồng ra
vườn. Cây trồng xen cách gốc măng cụt khoảng 2 m ở 4 hướng hoặc chỉ cần trồng 2
hướng Đông và Tây là được.
Có thể trồng xen măng cụt vào trong vườn đã trồng dừa hoặc nhãn. Nếu vị trí nào
chưa che bóng đúng yêu cầu thì vẫn phải dùng mái che hoặc trồng cây che bóng tạm
thời cho cây con. Không cần trồng xen khi cây đã trưởng thành lúc 8 - 10 năm tuổi.
Trồng xen cũng cần phải đảm bảo mật độ và đúng cách trồng. Ở những nơi đất cao, gió
nhiều nên trồng thêm cây chắn gió để tránh làm hư quả và thêm bóng râm.
1.1.7.6 Chăm sóc
Tủ gốc giữ ẩm: Sau khi trồng dùng rơm rạ hoặc cỏ khô phủ kín phần đất trên mô

trồng một lớp dày khoảng 10 - 20 cm và cách xa gốc cây khoảng 10 - 20 cm. Biện pháp
này rất hữu hiệu nhất là trong mùa khô để giảm bớt sự bốc thoát hơi nước.
Phòng trừ cỏ dại: Những năm đầu khi cây còn nhỏ chưa khép tán thì cỏ dại phát
triển mạnh, cần làm sạch cỏ, nhất là xung quanh gốc trong phạm vi tán cây. Chú ý
không làm tổn thương rễ cây. Khi cây lớn có thể để 1 lượng cỏ nhất định trên mặt liếp
để giữ ẩm và hạn chế xói mòn. Nên diệt cỏ bằng những phương pháp thủ công hoặc
dùng máy cắt cỏ. Khi cỏ quá nhiều cũng có thể dùng các loại thuốc trừ cỏ như:
Glyphosate, Gramoxone, ...
Bồi liếp: Khoảng cách giữa mặt liếp và mực nước mương trong vườn măng cụt ít
nhất là khoảng 50 - 60 cm. Vào mùa nắng hàng năm cần vét bùn ở mương bồi lên mặt
liếp nhằm nâng cao mặt liếp và cung cấp thêm chất dinh dưỡng cho cây. Không nên bồi
bùn quá dày sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển của rễ cây, chỉ cần một lớp bùn mỏng
10


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

khoảng 3 - 5 cm để sau vài ngày thì lớp bùn này sẽ khô và nứt ra tạo được sự thông
thoáng cho vùng rễ cây.
Tỉa cành tạo tán: Phải làm sớm và thường xuyên để có được tán cây cân đối và
thông thoáng nhằm cho năng suất cao. Khi cây còn nhỏ cần tỉa bỏ những cành mọc dày
đặc, cành vượt, cành yếu, cành bị sâu bệnh, chỉ giữ lại những cành mọc ngàng khỏe
mạnh. Khi cây đã lớn cho trái, sau mỗi vụ phải tỉa bỏ những cành bị sâu bệnh, cành già
không còn khả năng cho trái, những cành vô hiệu nằm trong tán cây. Những ngọn quá
cao hoặc quá dài cũng cần cắt bỏ để thu hẹp tán cây, tránh cho cây giao nhau quá, nhằm
giúp cây ra đọt nhanh, nhiều và đồng loạt hơn, tạo thuận lợi cho sự phát triển của trái.
Khi cây cao 8 - 10 m có thể cắt ngọn để giảm chiều cao cây và tán ngang dễ phát triển.
Việc tỉa cành và tạo tán cho cây măng cụt cần tiến hành nay sau đợt bón phân lần

thứ nhất và phải được thực hiện trong vòng 1 tuần lễ để giúp cây có đủ dinh dưỡng ra
chồi khỏe và đồng loạt.
1.1.7.7 Tưới nước
Nhu cầu nước của cây măng cụt rất lớn nhưng vì bộ rễ lai kém phát triển và
không có lông hút nên khi tiếp xúc với đất khó hút nước, vì vậy cần tưới nước và chăm
sóc thường xuyên.
Khi cây còn nhỏ, nhất là trong những tháng mùa khô phải tưới đủ nước để giảm
tỷ lệ cây chết, giúp cây khỏe mạnh, nhanh phát triển. Nhưng nếu cây con bị ngập úng sẽ
chết nên cần chú ý thoát nước tốt cho vườn cây.
Khi cây ra hoa kết trái thường vào mùa khô, cần tưới nước thường xuyên, nếu
được có thể tưới cách ngày sẽ giúp hoa phát triển tốt, đậu trái nhiều và trái nhanh phát
triển. Nếu thiếu nước ở giai đoạn này thì hoa sẽ rụng nhiều, trái nhỏ, giảm chất lượng.
1.1.7.8 Bón phân
a. Giai đoạn cây chưa cho trái
* Bón lót: Mỗi năm bón 5 - 10 Kg phân chuồng hoai mục và 1 - 2 Kg phân hữu
cơ khoáng Compomix Đầu trâu cho mỗi cây. Trộn đều phân với lớp đất rồi cho vào hố
trước khi đặt cây (đối với cây chuẩn bị trồng) hoặc xới đất theo hình chiếu tán cây, bón
phân xuống rồi vùi lấp phân.
11


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

* Bón thúc: Măng cụt thời kỳ kiến thiết cơ bản có thể dùng phân NPK (tỷ lệ 20 :
20 : 15) + TE hay N:P:K:S (16:16:8:13) Đầu trâu. Liều lượng bón tùy theo tuổi cây như
sau:
 Năm thứ 1


: 0,5

Kg/cây/năm

 Năm thứ 2

: 0,75 - 1

Kg/cây/năm

 Năm thứ 3

: 1 - 1.25

Kg/cây/năm

 Năm thứ 4

: 1,25 - 1,5 Kg/cây/năm

 Năm thứ 5

: 1,5 - 2

Kg/cây/năm

Lượng phân trên có thể chia ra làm 3 - 4 lần bón/năm. Có thể hòa phân vào nước
để tưới hoặc bón vào đất. Nếu bón vào đất cần xới đất vòng theo tán cây, bón đều quanh
gốc rồi lấp đất lại và tưới nước.
b. Giai đoạn cây cho trái

Thời điểm bón và loại phân bón: Thường chia làm 3 - 4 lần bón trong năm: Sau
khi thu hoạch, trước khi ra hoa, sau khi đậu trái và lúc lứa trái đầu tiên lớn bằng ngón
tay cái. Cũng có thể ghép 2 lần bón sau làm một tùy theo điều kiện cụ thể từng nơi.
 Lần 1: Ngay sau khi thu hoạch xong phải tỉa bớt các cành già cỗi, cành bị
sâu bệnh, cành ốm yếu trong tán, lúc này cần sử dụng phân vô cơ có hàm
lượng đạm cao nhằm giúp cây nhanh ra lá mới. Bón cho mỗi cây 20 - 30
Kg phân chuồng hoai mục và 1 - 3 Kg phân Đầu trâu AT hoặc N: P: K
(13:13:13) + TE Đầu trâu kết hợp với phun phân bón lá Đầu trâu 005 hoặc
502.
Cũng có thể bón phân hữu cơ kết hợp phân vô cơ N: P: K 20:20:10 hoặc N: P: K:
S 16:16:8:13.
• Lần 2: Trước khi cây ra hoa 30 - 40 ngày, giai đoạn này nên sử dụng phân
vô cơ có hàm lượng lân và kali cao. Trong giai đoạn này tránh bón nhiều
phân đạm vì nhiều đạm sẽ làm cho cây ra lá nhiều hơn ra hoa. Lượng phân
bón khoảng 2 - 4 Kg DAP + 2 - 4 Kg KCl. Kết hợp với phun phân bón lá
Đầu trâu 007 hoặc 702.

12


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

• Lần 3: Sau khi đậu quả (đường kính quả khoảng 2 cm), tăng lượng kali để
tăng phẩm chất trái. Lượng phân bón là 2 - 4 Kg NPK 15-15-20, kết hợp
với phun phân bón lá Đầu trâu 009 hoặc 902.
Lượng phân bón nhiều hay ít căn cứ vào tuổi cây, độ lớn của tán cây, đất xấu
hoặc tốt, sau năm trúng mùa bón nhiều hơn năm tất mùa. Nếu cây phát triển chậm bón
thêm phân Ure. Phương pháp bón là xới đất quanh gốc theo tán cây rồi rải phân lấp đất.

Việc phun thêm phân lá có NPK và các chất vi lượng để giúp cây sinh trưởng
đièu hòa, tăng năng suất và chất lượng quả. Mỗi giai đoạn chủ yếu như trên phun 2 - 3
lần cách nhau 7 - 10 ngày.
1.1.7.9 Xử lý ra hoa
Xử lý cho măng cụt ra hoa sớm, đúng thời điểm, được giá và tránh khi trái chín
gặp mưa, hạn chế hiện tượng chảy nhựa thối trái (bệnh sinh lý : bệnh xì mủ quả).
Sau khi thu hoạch xong cần tiến hành tỉa cành, bón phân ngay để cây ra đọt vào
khoảng tháng 8 - 9. Nếu như cây vẫn chậm ra đọt có thể phun thêm phân Ure lên lá với
liều lượng 100 - 200 g/ 20 lít nước hoặc Thiourea 95 % nồng độ 30 g cho 10 lít nước.
Phun Thiourea cây sẽ ra hoa đồng loạt hơn Ure nhưng nếu dùng với nồng độ cao sẽ gây
hiện tượng rụng lá, ảnh hưởng đến sự sinh trưởng của cây. Khi đọt ra được khoảng 9 10 tuần thì tiến hành rút nước tạo khô trong thời gian 3 - 4 tuần. Đến khi lá non có biểu
hiện héo. Đọt non hơi móp lại thì cho nước vao mương và tưới thật đẫm nước 1 - 2 lần,
mỗi lần cách nhau 7 ngày, sau đó cây sẽ ra hoa. Nếu cây chưa ra hoa thì phải tạo khô
hạn và tưới nuóc trở lại như lần trước.
1.1.7.10 Bệnh xì mủ quả ở măng cụt
Là một căn bệnh sinh lý phổ biến và gây tác hại rõ rêt ở các vùng trồng măng cụt.
Quả bị bệnh bên ngoài trông bình thường nhưng phía trong vỏ bị bị xì mủ vàng làm thịt
quả chỗ đó bị thối, có vị chua, không ăn được. Bệnh nhẹ thì một phần múi bị thối, bệnh
nặng có thể làm thối cả quả. Khi quả sắp chín gặp trời mưa nhiều thì tỷ lệ quả bị bệnh
càng cao.
Biện pháp phòng trừ: vườn cây cần có chế độ thoát nước tốt , không để ẩm ướt
quá nhiều. Chăm sóc hoặc xử lý cho cây ra hoa sớm và quả chín trước mùa mưa.
13


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

1.1.8. Hiện trạng xuất nhập khẩu măng cụt ở nước ta

Măng cụt là loại trái cây nhiệt đới rất ngon và bổ được trồng phổ biến ở 2 vùng
ĐBBSCL và ĐNB, trong đó trồng chủ yếu ở ĐBSCL với diện tích khoảng 4,9 ngàn ha,
cho sản lượng khoảng 4,5 ngàn tấn. Tỉnh Bến Tre là nơi có diện tích tập trung lớn nhất,
đạt 4,2 ngàn ha (chiếm 76,8% diện tích cả nước).
Việc mở rộng diện tích loại cây này hiện nay đang gặp nhiều trở ngại do thời
gian kiến thiết cơ bản dài, là cây thân gỗ lớn, chiếm nhiều diện tích đất và chỉ thích hợp
với đất mầu ở các cù lao. Kể từ khi trồng đến lúc thu hoạch được cũng mất tới 10 năm.
Sau đó cây ra trái mỗi mùa, suốt hơn trăm năm. Mùa vụ măng cụt từ tháng 4- 6 âm lịch
hàng năm. Tuy gặp nhiều khó khăn trong việc mở rộng diện tích trồng nhưng măng cụt
thuộc loại quả quý hiếm trên thị trường. Có lúc giá măng cụt lên tới 40.000-45.000
đồng/kg tùy loại.
Mặc dù điều kiện tự nhiên nước ta tương đối thuận lợi để phát triển sản xuất và
xuất khẩu măng cụt nhưng một thực tế hiện nay là mặc dù nhiều nhà vườn đã áp dụng
những biện pháp canh tác tiến bộ nhưng trái măng cụt Việt Nam chưa thực sự hấp dẫn;
trái to, trái nhỏ không đồng đều; sắc vỏ màu nâu mét, thường bị lấm tấm xì mủ vàng,
cuống trái héo hon. Bên trong, nhiều trái có múi ngọt thanh nhưng cũng có những trái bị
sượng, phần thịt cứng chát hoặc úng nước chua... Các chủ kinh doanh lớn ở chợ đầu mối
Chu Văn An - TP.HCM cho biết, măng cụt Việt Nam xấu mã nên kém ăn khách do nhà
vườn thiếu chăm sóc trái cẩn thận từ khi mới kết quả. Đến khi thu hoạch thì đổ đống
tràn lan. Thương lái thu mua măng cụt còn thói quen đựng hàng bằng cần xé, giỏ bội,
đậy đệm qua loa. Vận chuyển thì chồng chất bừa bãi. Đến chợ, đổ đống ra bán trái còn
nguyên vẹn, trái bị móp méo, trái bầm dập, kém hấp dẫn nên mất giá.
Một thực tế của ngành sản xuất măng cụt của nước ta hiên nay là: không những
chưa phát huy được tối đa tiềm năng xuất khẩu loại trái cây đặc sản này mà chúng ta
vẫn phải nhập khẩu lượng lớn măng cụt từ Thái Lan. Theo số liệu thống kê của Tổng
cục Hải quan, kim ngạch nhập khẩu măng cụt từ Thái Lan, Campuchia, Trung Quốc
(trong đó chủ yếu nhập khẩu từ Thái Lan) trong những tháng đầu năm 2007 đạt khá cao.
Cụ thể, trong tháng 01/07 các doanh nghiệp đã nhập khẩu 135,5 tấn măng vụt, đạt kim
14



Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

ngạch gần 130 nghìn USD; nhập khẩu mặt hàng này trong tháng 02 và tháng 03 tương
ứng đạt 138 tấn và 108 tấn (kim ngạch 122 nghìn USD và 51 nghìn USD). Hầu hết các
lô hàng măng cụt nhập khẩu vào nước ta qua cửa khẩu Tịnh Biên, Sa Mát, Hoa Lư thời
gian này với giá dao động từ 700 đến 1000USD/tấn (DAF). Chỉ tính riêng trong 2 tuần
đầu tháng 04/2007, mặc dù đã bắt đầu vào vụ thu hoạch chính nhưng đã có 508 tấn
măng cụt nhập khẩu vào nước ta qua đường chính ngạch, đạt kim ngạch trên 480 nghìn
USD.
Hầu như măng cụt Thái Lan "lấn sân" quanh năm. Từ đầu tháng 4 âm lịch đã rộ
lên hàng Thái. Măng cụt Thái bao gói cẩn thận, đóng thùng định lượng chu đáo. Trái to
vừa, đều đặn. Vỏ màu nâu sậm, tươi thắm, ít bị xì mủ, cuống lại tươi xanh. Bên trong,
múi to đều, thịt trái không bị sượng hoặc úng nước, vị ngọt thanh, hạt nhỏ mềm.
Các nhà vườn trồng măng cụt của ta nên nghiên cứu “cách làm ăn” của người
Thái. Rõ ràng, họ canh tác bài bản chuyên nghiệp hơn, giá thành thấp hơn. Còn ta, măng
cụt mẫu mã chưa đẹp, giá thành cao.
Đứng trước tình hình này, một số địa phương đã bắt đầu tập trung đầu tư cho
công tác sản xuất, bảo quản và tiêu thụ măng cụt ở Việt Nam cũng đã có những bước
khởi sắc. Điển hình như ở huyện Cầu Kè- tỉnh Trà Vinh, hiện Cầu Kè có hơn 250 ha
trồng măng cụt với trên 50.000 gốc, trong đó có khoảng 30% diện tích đang cho trái.
Với số diện tích đang cho trái, hàng năm nhà vườn thu về trên 12 tỉ đồng. Trước đây,
cũng có một vài đơn vị đến tận nhà vườn đặt vấn đề hợp đồng thu mua sản phẩm, nhưng
nhà vườn không thể nhận lời, vì chưa đáp ứng được yêu cầu về số lượng, mùa vụ.
Từ cuối năm 2005, huyện Cầu Kè đã thành lập được Hợp tác xã trồng măng cụt,
với 31 thành viên, có diện tích 30 ha... để tiến tới đứng ra ký kết hợp đồng cung ứng sản
phẩm với số lượng lớn cho thị trường. Hợp tác xã măng cụt Tân Thành đã được thành
lập 2 năm, tạo điều kiện liên kết những nhà vườn ở Tân Qui- Huyện Cầu Kè - Tỉnh Trà

Vinh, hình thành những khu vườn cây ăn trái có quy trình kỹ thuật chăm sóc đạt tiêu
chuẩn trái cây sạch, an toàn và chất lượng. Hiện nay mỗi năm hợp tác xã cung ứng cho
thị trường trên 250 tấn trái. Điều đáng mừng là từ khi thực hiện kiên kết trong hợp tác
xã, giá trị của sản phẩm trái măng cụt đã tăng lên. Mỗi năm thương lái hợp đồng mua
15


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

100 tấn, chiếm 45% sản lượng măng cụt của hợp tác xã. Vườn măng cụt của xã viên đạt
mức thu nhập bình quân là 70 triệu đồng/ha.
Mặt ưu điểm thứ 2 là hợp tác xã măng cụt Tân Thành đã chính thức là thành viên
GAP- Sông Tiền (Sản xuất trái cây an toàn theo tiêu chuẩn Quốc tế) gồm 7 tỉnh, thành
phố tham gia. Đây cũng là điều kiện để đưa thương hiệu măng cụt Tân Thành vươn xa
hơn. Do đặc điểm cây măng cụt có thời gian trồng đến thu hoạch khá dài, từ 7 năm đến
8 năm mới cho trái, sau 15 năm thì năng suất thu hoạch mới ổn định ở mức từ 6 tấn đến
7 tấn trái/ha. Vì vậy, xây dựng thương hiệu cho cây măng cụt Tân Thành ngay từ bây
giờ là bước chuẩn bị thích hợp trong quá trình hội nhập của trái cây nơi đây.
Trong “Đề án Phát triển Sản xuất và Xuất khẩu rau hoa quả tươi của Việt Nam”
Bộ Thương mại cũng khẳng định măng cụt được xếp vào 1 trong 11 loại trái cây có lợi
thế cạnh tranh của nước ta và đang được tập trung đầu tư phát triển. Vì vậy, tìm giải
pháp pháp huy năng suất cây trồng trong nước, bảo đảm cung cấp ra thị trường những
trái măng cụt chất lượng cao phục vụ tiêu dùng và tăng xuất khẩu là bài toán cho ngành
trái cây Việt Nam hiện nay.
1.1.9. Tiêu chuẩn xuất khẩu
 Trái có trọng lượng > 80 g
 Ngoại hình đẹp, vỏ không bị trầy xước.
 Không có vết chích của côn trùng. không có vết bệnh.

 Cuống trái còn nguyên.
 Không có bất cứ tồn dư thuốc hóa học nào trên ngưỡng cho phép để đảm bảo sức
khỏe người tiêu dùng.
1.1.10. Phương pháp thu hoạch và bảo quản
1.1.10.1 Thu hoạch
Do vỏ quả măng cụt rất mẫn cảm với nhiệt độ, thời gian bảo quản nên tùy theo
nhu cầu sử dụng và thời gian bảo quản hoặc vận chuyển giữa thị trường gần với thị
trường xa mà người ta phân làm 7 mức độ chín theo độ chuyển màu trên vỏ quả.
• Độ chín 1: trên mặt vỏ xuất hiện vài chấm đỏ tím (gọi là điểm son).
16


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

• Độ chín 2: màu đỏ tím chiếm khoảng 1/5 mặt vỏ quả.
• Độ chín 3: màu đỏ tím chiếm khoảng 2/5 mặt vỏ quả.
• Độ tím 4: màu đỏ tím chiếm khoảng 3/5 mặt vỏ quả.
• Độ chín 5: màu đỏ tím chiếm khoảng 4/5 mặt vỏ quả.
• Độ chín 6: vỏ quả có màu tím đỏ hoàn toàn.
• Độ chín 7: toàn bộ vỏ quả có màu tím đen thẫm.
Nếu sử dụng cho ăn tươi thị trường gần thì nên thu hái ở các độ chín 5, 6, 7;
ngược lại, để vận chuyển đi xa thì nên thu hái ở các độ chín 3,4. Với quả dùng để xuất
khẩu (trong điều kiện bảo quản lạnh) thì nên thu hái ở độ chín 1, 2. Nhìn chung, có thể
thu hoạch từ 104-108 ngày sau khi hoa nở với măng cụt vụ sớm; muộn hơn khoảng 1
tuần đối với chính vụ và nên thu trước mùa mưa để hạn chế trái bị sượng và bệnh xì mủ
quả gây ảnh hưởng tới chất lượng của quả.
Nên cắt quả vào lúc trời khô ráo, chiếu mát hoặc sáng sớm, dùng dụng cụ có túi
vải để hái. Tránh va chạm mạnh làm xây xát và dập nát vỏ. Sau khi hái xong không nên

để quả thành từng đống trên mặt đất, mà phải chứa trong một dụng cụ như rổ nhựa, giỏ
có lót giấy. Dùng vải ẩm lau nhẹ vỏ quả trước khi bảo quản.
1.1.10.2 Bảo quản
Măng cụt rất mau hư, khi đã chuyển hẳn sang màu tím thẫm chỉ có thể giữ 2-3
ngày ở nhiệt độ bình thường, khoảng 1 tuần trong tủ lạnh, nhưng không thể giữ trong tử
đông lạnh (freezer). Để trái măng cụt bớt bị rám nâu khi tích trữ trong tủ lạnh, nó cần
phải được lắc lay một phút trong một dung dịch 0,25% calcium chloride + 0,5% citric
acid .
Nếu bảo quản ở 2oC giữ được 21 ngày nhưng nếu chứa trong túi plastic kín sẽ giữ
được 49 ngày. Bảo quản ở 13oC và chứa trái trong túi plastic có đục lỗ sẽ giữ được 28
ngày .
Gần đây, các nhà khoa học thành phố Hồ Chí Minh đã nghiên cứu thành công
việc bảo quản măng cụt bằng loại bao gói Oxygen Transmission Rate. Kết quả, măng

17


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

cụt được bảo quản tốt trong hai tuần, so với bảy ngày của các phương pháp khác. Cụ
thể, phương pháp này như sau:
Như ta biết, măng cụt là loại trái khó bảo quản trong khi chuyên chở. Khi vỏ trái
măng cụt chuyển sang màu đỏ hoặc đỏ tím thì chỉ giữ bảo quản được 5-7 ngày. Để khắc
phục nhược điểm này, Phân viện Công nghệ sau thu hoạch TP Hồ Chí Minh đã tiến
hành nghiên cứu thử nghiệm bảo quản măng cụt bằng loại bao gói Oxygen
Transmission Rate (ORT 2000). Đây là loại bao PE có thấm khí O 2 với lưu lượng 2.000
ml/m2/giờ đồng thời giảm lượng etylen đến mức nhỏ nhất, giữ khí CO 2 trong bao bì và
giữ độ ẩm tương đối trong bao bì luôn ổn định ở khoảng 90% không phụ thuộc môi

trường bên ngoài, cùng với các hóa chất như dung dịch chuẩn NaOH, 0,1N, dung dịch
Phenolphatalein 1%
Nhóm nghiên cứu sử dụng một kho lạnh và các thiết bị khúc xạ kế (0-32%), máy
đo nồng độ CO2, cân phân tích và máy đo độ cứng trái măng cụt. Trái măng cụt được
thử nghiệm là loại trái ở độ chín, hái từ cây lúc sáng sớm (hoặc chiều mát), trái sau khi
thu hoạch màu đỏ chuyển sang màu đỏ hoàn toàn. Trái măng cụt được làm sạch sơ bộ,
lau nhẹ bằng vải ẩm để loại bỏ vết bẩn và đất cát bám trên cỏ, đồng thời loại thải trái bị
dập, chảy mủ, hư hỏng. Nhiệt độ sử dụng ở 5 – 10 0C và 150C. Kết quả cho thấy, giá trị
cảm quan của trái măng cụt bảo quản ở 100C, cao hơn so với ở nhiệt độ 50C và 150C .
Tóm lại, trái măng cụt bảo quản trong bao bì ORT 2000 có vỏ trái mềm hơn so
với bảo quản bằng các loại bao gói khác (PE 20 lỗ, 40 lỗ) và không xử lý màng bao. Chế
độ nhiệt bảo quản thích hợp nhất với ORT 2000 cho măng cụt là 10 0C trong thời gian
hai tuần, sang tuần thứ 3 và 4 (khoảng 30 ngày) trái không còn giữ giá trị cảm quan như
ban đầu, chất lượng có kém đi, song vẫn giữ được độ vỏ cứng và điểm cảm quan cao
nhất, cũng như giá trị dinh dưỡng tốt hơn so với 5 0C và 150C. Khi được bảo vệ trong
màng bao ORT 2000, trái măng cụt có tỷ lệ thoát hơi thấp, do đó trọng lượng trái không
hao hụt nhiều.
1.1.11. Ứng dụng

18


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

Đứng trên khía cạnh ứng dụng thì măng cụt cùng với những hoạt chất của nó
được dùng trong thuốc tẩy, thuốc đánh răng, mỹ phẩm có tính chất kháng vi sinh vật. Cụ
thể như sau:
Một chất xanthon trộn lẫn với gartanin hay ergonol ức chế Helicobacter pylori đã

được dùng để chữa ung thư, loét hay viêm dạ dày. α-mangostin có công hiệu trên
Helicobacter pylori ở nồng độ 1,56µg/ml (38). α- và g-mangostin ức chế glucosyl
transferase phát xuất từ trùng sâu răng Streptococcus sobrinus và collagenase do vi
khuẩn viêm lợi Porphyromonas gingivalis gây chảy mũi nên được dùng trong thuốc
đánh răng, có khả năng ngừa chặn sâu răng và mảng răng.
Mangosten được trộn với nhiều hóa chất khác như cetyl alcool, cetyl phosphat,
dimethicon, eicosen, disodium, magnesium stearat, dipropylen glycol, triethanolamin,…
để làm một loại thuốc bảo vệ chống ánh nắng mặt trời .
Nhờ tính chất ức chế hoạt động phosphodiesterase, ở nồng độ 50µg/ml trong một
dung dịch 5% dimethyl sulfoxyd, nó được dùng để làm thuốc kích thích tiêu mỡ.
Nhưng nổi bật hơn cả là các ứng dụng của măng cụt trong y học cổ truyền cũng
như hiện đại .
Từ lâu, ở Á châu, bên Ấn Độ, hệ thống khoa học đời sống ayurvedic đã kê nó vào
nhiều thang thuốc cổ truyền, đặc biệt chống viêm, chữa tiêu chảy, ức chế dị ứng, làm
giản phế quản trong cuộc điều trị hen suyễn.
Nó cũng được xem như là những thuốc chống dịch tả, bệnh lỵ, kháng vi khuẩn,
kháng vi sinh vật, chống suy giảm miễn dịch. Người Thái dùng nó để chữa vết thương
ngoài da. Người Mã Lai, Phi Luật Tân dùng nước sắc vỏ chữa lỵ, đau bụng, đi tiêu lỏng,
bệnh vàng da.
Theo Đông y, vỏ quả măng cụt có vị chua chát, tính bình, đi vào hai kinh phế và
đại tràng, có công năng thu liễn, sáp trường, chi huyết, dùng trị tiêu chảy, ngộ độc chất
ăn, khi bệnh thuyên giảm thì thôi, dùng lâu sinh táo bón . Cách thức dùng tương đối dễ:
bỏ vỏ quả măng cụt khô (60g) vào nước (1.200 ml), có thể thêm hạt mùi (5g), hạt thìa
lìa (5g), rồi đun sôi, sắc kỹ cho cạn chừng một nữa, uống mỗi ngày 2 lần, mỗi lần 120
ml. Nếu là người lớn, đau bụng, có thể thêm thuốc phiện .
19


Khóa Luận Tốt Nghiệp


Tổng Quan Tài Liệu

Những công tác khảo cứu mới cho biết những tính chất của vỏ trái như chống
oxi hoá nhờ chất epicatechin ; ức chế hoạt động sản xuất acid của trùng Streptococcus
mutans GS-5 nhờ những flavonoid .
Vỏ quả chứa tannin có tính thu liễm ở mô nhầy và có thể giảm tiết. tác dụng thu
liễm có thể kềm được tiêu chảy. Măng cụt cũng chứa xanthone có tính chống oxy hóa và
những tác dụng khác. Những xanthone đặc biệt gồm alpha-mangostin, beta-mangostin
và gamma-mangostin. Alpha và beta-mangostin có vẻ có tác động trong phòng thí
nghiệm chống dòng tế bào ung thư bạch cầu ở người (human leukemia cell line) và vi
trùng lao Mycobacterium tuberculosis. Alpha và gamma-mangostin cũng có tính chẹn
thụ thể serotonin và histamin. Một thành phần khác là các chất dẫn xuất từ xanthone như
garcinone-B và garcinone-E. Các chất này có vẻ chống vi trùng lao trong phòng thí
nghiệm. Garcinone-E có tính độc hại tế bào chống u bướu tế bào gan .
* Một số nghiên cứu dược học (Theo Thailand’s Medicinal PLants)
• Tác dụng đè nén hệ thần kinh trung ương
Mangostin, một hợp chất loại xanthone và các chất chuyển hóa, tạo ra những
phản ứng ức chế thần kinh trung ương gây các triệu chứng như sụp mi mắt (ptosis), dịu
đau, giảm hoạt động của thần kinh vận động, tăng cường hoạt tính gây ngủ và gây mê
của pentobarbital.
a/ Bộ môn sinh học phân tử đại học dược Tohoky Nhật-bản, làm thí nghiệm
chứng minh gamma-mangostin ức chế phóng thích men prostaglandin E-2 genase và
cảm ứng biểu lộ gene COX-2 ở tế bào não chuột .
b/ Cũng đại học trên, dùng dịch chiết ethanol 100%, 70%, 40% và nước, tìm thấy
dung dịch cồn 40% ức chế phóng thích histamin qua trung gian IgE. dung dịch này cũng
ức chế tổng hợp prostaglandin E-2 (PGE-2). Phản ứng phản vệ qua da thụ động bị ức
chế đáng kể bởi dịch chiết 40%. Tác dụng chống dị ứng của dung dịch này mạnh hơn
dung dịch 1 loại cây ngấy (rubus suavissimus) thường dùng ở Nhật.
c/ Tác dụng đối kháng thụ thể histamin và serotonin: bộ môn sinh học phân tử đại
học Tohoku chứng minh dung dịch methanol vỏ măng cụt có tác dụng đối kháng chọn

lọc thụ thể H-1 và thụ thể serotonin 5-HT2A .
20


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

• Tác dụng trên hệ tim mạch
Mangostin-3, 6-di-O-glucoside tạo ra các hiệu ứng rõ rệt trên hệ tim mạch của
ếch và chó: gây kích thích cơ tim, tăng huyết áp nơi thú vật thử nghiệm. Cả hai tác dụng
này đều bị ức chế một phần bởi propranolol.
• Tác dụng chống sưng viêm
Mangostin, 1-isomangostin và mangostin triacetate có những hoạt tính chống
sưng khi dùng chích qua màng phúc mô hay khi cho uống nơi chuột bị gây phù chân
bằng carrageenan, hay bằng cách cấy cục bông gòn dưới da. Các chất này không có hiệu
ứng ổn định màng tế bào. Trong phần tác dụng lên hệ trung ương, chúng ta thấy
mangostin ức chế tổng hợp COX-2, đó cũng là 1 cơ chế chống viêm.
•

Tác dụng chống ung loét bao tử
Mangostin có hoạt tính chống ung loét khi thử trên chuột

• Hoạt tính kháng sinh
Có nhiều nghiên cứu ghi nhận khả năng kháng sinh của măng cụt. Các vi khuẩn
thử nghiệm thuộc nhóm gây kiết lỵ như Shigella dysenteria, Sh. Flexneri, Sh. Sonnei và
Sh. Boydii hoặc thuộc nhóm gây tiêu chảy như E. coli, Streptococcus faecalis, Vibrio
cholerae.
Hỗn hợp thô 5 loại xanthone trích từ vỏ măng cụt (mangostin, beta-mangostin,
gamma-mangostin, gartanin và 8-deoxygartanin) có tác dụng ức chế sự tăng trưởng của

S. aureus cả chủng bình thường lẫn chủng kháng penicillin ở nồng độ ức chế tối thiểu
MIC 7.8 mg/ml.
a/ Một nghiên cứu của bộ môn dược liệu đại học Gifu Nhật-bản dùng dịch chiết
măng cụt cho thấy tác dụng ức chế tăng trưởng S. aureus được phân đoạn (fractionated)
và 1 số thành phần chống MRSA ( S.aureus đề kháng methicillin). tác dụng chống
MRSA của alpha-mangostin tăng lên rõ-rệt khi dùng chung với vancomycin .
b/ Tác dụng chống mycobacteria của prenyl-xanthone: bộ môn hóa đại học khoa
học Srinakharinwirot ở Bangkok Thái-lan cho thấy alpha và beta-mangostin và
garcinone-B ức chế rất mạnh vi trùng lao M. tuberculosis với MIC 6.25 mcg/ml. Các
thành phần tri và tetra-oxygenated xanthone với đơn vị di-C5 hay với C5 và nhóm biến
21


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

đổi C5 cần thiết cho hoạt động kháng khuẩn cao. Thay thế vòng A và C cho thấy thay
đổi hoạt động sinh học của hợp chất.
c/ Hợp chất chống HIV_1 protease: dịch chiết ethanol cho thấy tác dụng ức chế
mạnh HIV-1 protease. Người ta tìm ra được 2 hoạt chất . Phân tích quang phổ tìm ra
mangostin (IC50= 5.12 +/- 0.41) và gamma-mangostin (IC50= 4.81 +/- 0.32 microM).
Tính chất ức chế này không cạnh tranh.
• Hoạt tính kháng nấm
Mangostin kháng được Trichophyton mentagrophytes, mycosporum gypseum và
epidermmophyton floccosum ở nồng độ 1 mg/ml nhưng không tác dụng trên Candida
albicans.
Một nghiên cứu khác của Trung tâm nghiên cứu nông nghiệp Madras Ấn-độ cho
thấy xanthone của vỏ măng cụt chống 3 loại nấm gây bệnh Fusarium oxysporum
vasinfectum, Alternaria tenuis, và Dreschlera oryzae. Thay thế vòng A và C cho thấy

thay đổi hoạt tính sinh học của hợp chất.
• Tác dụng diệt cá
Dịch chiết bằng nước vỏ măng cụt cho thấy có tác dụng diệt cá rô phi (Tilapia=
Oreochromis niloticus) ở nồng độ 1 000 ppm.
• Tác dụng chống ung thư
Rất nhiều nghiên cứu cho thấy xanthone trong vỏ măng cụt chống ung thư.
a/ Bộ môn ung thư đại học y khoa Ryukyus, Okinawa Nhật-bản cho thấy alphamangostin có tác dụng phòng ngừa tiền ung thư ở ruột già.
b/ Bộ môn vi sinh đại học Mahidol Bangkok Thái-lan thử tính chống tăng sinh
của 9 dược liệu ở dòng tế bào ung thư tuyến vú bằng dịch chiết ethanol cho thấy măng
cụt có tiềm năng chống ung thư mạnh nhất.
c/ Bộ môn sinh học phân tử đại học Tohoku Nhật-bản nghiên cứu tác dụng làm tế
bào tự hủy (apoptosis) của 8 xanthone trên u tế bào ưa crôm (pheochromocytoma) ở
chuột lớn. Trong số những xanthone này, alpha-mangostin từ vỏ măng cụt, có tác dụng
mạnh nhất với EC50= 4 microM. Alpha - mangostin tác dụng trên đường gây tự hủy của
ty lạp thể ( mitochondrial apoptotic pathway) và ức chế Ca (2+)-ATPase đáng kể.
22


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

d/ Bộ môn vi sinh đại học Mahidol Bangkok Thái-lan cũng chứng minh dịch
chiết thô methanol vỏ măng cụt tác dụng trên dòng tế bào ung thư vú. (13)
e/ Viện kỹ thuật sinh học quốc tế Gifu Nhật bản xem tác dụng của 6 xanthone từ
vỏ măng cụt lên sự tăng trưởng tế bào của dòng tế bào ung thư bạch cầu HL60 ở người.
Tất cả xanthone đều có tác dụng ức chế. alpha-mangostin ức chế hoàn toàn ở nồng độ
10 microM bằng cách cảm ứng tế bào tự hủy.
f/ Bộ môn nghiên cứu giáo dục bệnh viện cưu chiến binh Đài-bắc Đài-loan trích
và làm tinh khiết 6 xanthone từ vỏ măng cụt dùng sắc ký từng phần rồi thử tính độc hại

tế bào qua 14 dòng tế bào ung thư người.kể cả 6 dòng tế bào ung thư gan. Kết quả cho
thấy garcinone-E có tính diệt tế bào ung thư người mạnh nhất cũng như tế bào ung thư
dạ dày và phổi.
1.2. Tổng quan về bảo quản
1.2.1. Đặc điểm của rau quả và nguyên nhân gây hư hỏng rau quả
Rau quả là một loại nông sản tương đối khó bảo quản vì lượng nước trong rau
quả cao (95 %) là điều kiện tốt cho vi khuẩn hoạt động. Mặt khác, thành phần dinh
dưỡng rau quả phong phú, có chứa nhiều loại đường, đạm, muối khoáng, sinh tố, … kết
cấu tổ chức tế bào của đa số loại rau quả lại lỏng lẻo, mềm xốp, dễ bị xây xát, sứt mẻ,
bẹp, nát nên vi sinh vật dễ dàng xâm nhập.
Trong rau quả còn chứa nhiều loại men, sau khi thu hoạch trong quá trình bảo
quản nó vẫn tiếp tục tiến hành hàng loạt các quá trình sinh lý, sinh hóa, thủy phân trong
nội bộ làm tiền đề cho vi khuẩn phát triển.
Các hiện tượng biến đổi của rau quả trong quá trình bảo quản xuất phát từ hai
nguyên nhân lớn sau đây:
• Một là do những quá trình biến đổi trong nội bộ rau quả và do những nguyên
nhân của bản thân rau quả quyết định. Ảnh hưởng của loại biến hóa đó là do năng
lực bảo quản của rau quả được gọi là khả năng tự bảo quản của rau quả.
• Hai là do tác dụng của vi sinh vật mà gay nên những biến đổi trong rau quả,
những vi sinh vật từ ngoài xâm nhập vào được gọi là quá trình xâm nhiễm của vi
sinh vật.
23


Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

Trong quá trình bảo quản rau quả, bản thân chúng còn diễn ra những biến đổi vể
vật lý như sự bay hơi nước – là hiện tượng thường xuyên xảy ra làm cho rau quả bị héo,

giảm trọng lượng và giảm phẩm chất . Những biến đổi về sinh hóa cũng dẫn đến làm
giảm phẩm chất và tất cả những biến đổi đó đều làm cho tính chống chịu của rau quả đối
với sâu bệnh kém đi và sự thiệt hại tăng lên. Tóm lại, từ những mặt trên nay ta thấy có
những nguyên nhân làm cho rau quả hư hỏng như sau:
• Do vi khuẩn bên ngoài xâm nhập vào gây thối nhũn, hư hỏng rau quả.
• Do các biến hóa về hóa học trong nội tại của rau quả như các quá trình oxy hóa
khử và các quá trình sinh lý, sinh hóa do men gây ra.
• Ngoài ra còn do tác dụng vật lý cơ học làm hư hỏng rau quả như sự va chạm, làm
bẩn, dập nát, ...
1.2.2. Hô hấp và cường độ hô hấp
1.2.2.1 Hô hấp
Hô hấp là một trong những quá trình sinh lý quan trọng của cơ thể sống. Hạt và
một số sản phẩm nông nghiệp như rau quả cũng như sản phẩm chế biến, trong quá trình
bảo quản vẫn xảy ra quá trình hô hấp. Trong quá trình này, một loạt những biến đổi
trung gian của các chất sẽ xảy ra với sự tham gia hàng loạt những loại men khác nhau,
các chất dinh dưỡng trong nông sản sẽ bị phân giải để tiến hành các quá trình trao đổi
chất, nhiều chất như đường, acid hữu cơ, tinh bột, pectin và một số chất khác sẽ bị hao
phí đi, dẫn đến làm giảm khối lượngcủa khối nông sản.
Số lượng chất dinh dưỡng bị tiêu hao phụ thuộc vào thành phần hóa học của
nông sản, điều kiện và kỹ thuật bảo quản cũng như điều kiện môi trường xung quanh.
Hoạt động hô hấp của khối nông phẩm có đặc điểm đặc trưng khác hẳn hô hấp
của động vật vì trong điều kiện có oxy hay không có oxy, nông sản vẫn hô hấp được. Có
hai loại hô hấp: hiếu khí và kị khí.
a. Hô hấp kị khí
Trường hợp không có oxy để oxy hóa các chất dinh dưỡng tạo thành năng lượng
thì khối nông phẩm phải dựa vào sự tham gia của các loại men có trong bản thân chúng

24



Khóa Luận Tốt Nghiệp

Tổng Quan Tài Liệu

và một số loại vi sinh vật để tiến hành phân giải các chất dinh dưỡng tạo ra năng lượng
cần thiết.
Nói chung, quá trình này rất phức tạp, nhiều sản phẩm trung gian đượcc tao
thành. Sản phẩm cuối cùng được tạo là acid pyruvic. Tùy theo từng điều kiện biến đổi
khác nhau mà sản phẩm này có thể biến đổi tiếp theo để tạo thành CO 2 hoặc rượi
ethylic, cũng có thể là acid formic, acid acetic, acid propionic. Sự hô hấp kị khí có thể
biểu diễn bằng phương trình tổng quát sau:
C6H12O6 -> 2 C2H5OH + 2 CO2 + 28 KCal
Loại hô hấp kị khí này có thể coi là quá trình lên men. Dưới tác dụng của từng
loại men và vi sinh vật khác nhau, quá trình phân giải các chất dinh dưỡng trong nông
sản cũng khác nhau.
Dưới tác dụng của các loại men khác nhau, hecxose có thể biến đổi theo một số
hướng sau
1. Quá trình lên men giấm ( sản phẩm cuối cùng là acid acetic ) :
C6H12O6 -> 3 CH3COOH + 15 KCal
2. Quá trình lên men rượi ( sản phẩm cuối cùng là acid ethylic ) :
C6H12O6 -> 2C2H5OH + 2CO2 + 28 KCal
3. Quá trình lên men lactic ( sản phẩm cuối cùng là aic lactic ) :
C6H12O6 -> CH3CHOCOOH + 22,5 KCal
Tùy theo quá trình lên men khác nhau mà nhiệt lượng tỏa ra cũng khác nhau.
Nếu người ta so sánh nhiệt lượng giải phóng ra do hai quá trình hô hấp hiếu khí
và kị khí thì hô hấp kị khít tỏa ra nhiệt lượng ít hơn 35 lần. Như vậy, quá trình hô hấp kị
khí đối với cơ thể sống thường không có lợi. Mặt khác, nó còn tạo ra nhiều chất hữu cơ
trung gian, ảnh hưởng đến phẩm chất nông sản trong quá trình bảo quản. Tóm lại, quá
trình hô hấp kị khí là từ một phân tử hecxoza bị phân giải hình thành nên 2 phân tử acid
pyruvic (giai đoạn đầu cũa hô hấp hiếu khí). Acid pyruvic này có thể tùy theo điều kiện

mà bị biến đổi khác nhau.

25