LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Đỗ Hải Phong - người
đã trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo tận tình tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và
hoàn thành khóa luận này.
Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các thầy giáo cô giáo trong
tổ văn học Nga - văn học nước ngoài, ban chủ nhiệm khoa Ngữ văn, phòng
Quản lý sinh viên - trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã tạo mọi điều kiện
thuận lợi để tôi hoàn thành khóa luận này.

Hà Nội, ngày 22 tháng 04 năm 2015
Tác giả khóa luận

Vũ Thị Bích Hường

1


MỤC LỤC

2


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Văn học Nga với những tên tuổi vĩ đại trong nền văn học thế giới như
A.Pushkin, N.Gogol, V.Belinsky, F.Dostoievski, L.Tonstoy, M.Gorki… thực
sự là một “hiện tượng kì diệu” bởi nó không chỉ ảnh hưởng sâu sắc đến toàn
bộ nền văn hóa Nga nói riêng, mà còn vang động trong lòng triệu triệu độc
giả trên thế giới. Đó mãi mãi là nguồn cảm hứng vô tận lôi cuốn bạn đọc khơi
sâu khám phá.

Cùng với L.Tolstoy, F.Dostoievski đứng vào hàng "những người khổng
lồ" trong lịch sử tiểu thuyết thế giới. "Ngũ kinh" của ông - “Tội ác và hình phạt”,
“Chàng ngốc”, “Lũ người quỷ ám”, “Đầu xanh tuổi trẻ”, “Anh em nhà
Karamazov” có thể coi là một quần thể kiệt tác vĩ đại và độc đáo vô tiền khoáng
hậu mà “sau chúng, nhân loại đã trưởng thành thêm một bước”. Chúng chứa
đựng những khám phá to lớn nhất của nhà văn về con người, những ý tưởng sâu
sắc về lẽ sống và đường hướng hoàn thiện sự sống, những tiên đoán và cảnh báo
mà sự anh minh của chúng đã được thế hệ sau khâm phục và thừa nhận.
“Anh em nhà Karamazov” là tác phẩm vĩ đại nhất của Dostoievski, là tác
phẩm tổng kết cả cuộc đời viết văn của ông: “ở đây hội tụ tất cả những ý tưởng
chủ đạo mà nhà văn ấp ủ suốt đời và đã giãi bày một phần trong tác phẩm trước
đó, đây là sự kết tinh kinh nghiệm, sóng gió đầy đau khổ của nhà văn và vô vàn
quan sát trong thực tế, tay nghề điêu luyện sau bốn chục năm lao động văn
học”[26, 5]. Cuốn sách ấy, ghê gớm thay, cho đến hôm nay vẫn còn thôi miên cả
thế giới, một cuốn sách vĩ đại nhất, khó đọc nhất, "ác nhất, thiện nhất, ma mãnh
và thánh thần nhất". Đến với “Anh em nhà Karamazov”, chúng tôi tập trung vào
mối quan hệ giữa hai nhân vật Ivan và Smerdiakov một cách có hệ thống, những
mong mang lại cái nhìn toàn diện về hai nhân vật này.
3


2. Lịch sử vấn đề
Trong số những công trình về Dostoievski của những nhà nghiên cứu
nước ngoài đã được dịch ở Việt Nam phải kể đến công trình nghiên cứu
“Những vấn đề thi pháp Dostoievski” của M.Bakhtin lần đầu tiên đem đến
một cái nhìn mới mẻ về thế giới nghệ thuật của Dostoievski từ góc độ thi
pháp. Việc phát hiện ra tính chất đa thanh như là đặc điểm quan trọng nhất
trong sáng tác của Dostoievski có một ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Luận điểm
về tiểu thuyết đa thanh của Dostoievski được M.Bakhtin phân tích trên nhiều
khía cạnh khác nhau, từ vấn đề nhân vật, kết cấu đến ngôn từ, giọng điệu…

Trong công trình này, “ Anh em nhà Karamazov” được Bakhtin đề cập đến để
chứng minh cho một số luận điểm về tính đa thanh. Nhà nghiên cứu nhấn
mạnh “sự tự ý thức là nét ưu trội nghệ thuật nổi bật trong cấu tạo hình
tượng”[4, 39], trong đó lập trường đối thoại là lập trường cơ bản khẳng định
tính độc lập, tính tự do bên trong, tính chưa hoàn tất của nhân vật. Bakhtin
cũng nhấn mạnh hiện tượng "Cacnavan hóa" trong tác phẩm của Dostoievski
“có thể lấy đó để xác định nguyên tắc sáng tác của Dostoievski… những nét
Cacnaval ở dạng đào sâu và phức tạp hơn biểu hiện rõ nét trong ba tiểu thuyết
cuối cùng của Dostoievski, đặc biệt là trong “Anh em nhà Karamazov”… tất
cả sống trên ranh giới của những gì đối lập với mình… Carnaval hóa tạo ra
khả năng xây dựng cấu trúc để ngỏ của cuộc đối thoại lớn, cho phép chuyển
tác động tương hỗ về mặt xã hội của con người vào phạm vi tối cao của tâm
hồn và trí tuệ… Cảm quan carnaval về thế giới cho phép Dostoievski vượt
qua chủ nghĩa duy ngã cả trong đạo đức lẫn nhận thức luận… Ngoài ra,
carnaval hóa còn cho phép mở rộng những cảnh chật hẹp của đời sống riêng
tư trong những thời đại hạn chế nhất định, tạo thành những cảnh thần diệu có
tính nhân loại và mang ý nghĩa phổ quát tối cao. Chính Dostoievski đã hướng
tới điều đó trong những tác phẩm cuối cùng của ông, nhất là trong “Anh em
4


nhà Karamazov””[4, 186 - 187]. Đặc biệt, nhà nghiên cứu đề cập đến vấn đề
đối thoại của nhân vật cả đối thoại nội tâm và đối thoại trực tiếp. Trên cơ sở
đó, công trình của ông có ý nghĩa phương pháp luận quan trọng đối với đề tài
mà chúng tôi nghiên cứu.
Công trình “Dostoievski - cuộc đời và sự nghiệp” của L.Grosman đã
khái quát được toàn bộ cuộc đời và sáng tác của nhà văn. Dành một số lượng
lớn trang viết nói về “ngũ kinh” của Dostoievski, L.Grosman đánh giá cao
thành công rực rỡ của “Anh em nhà Karamazov” như “một bản hùng ca
khổng lồ… thể hiện tất cả ý tưởng thiêng liêng, thầm kín nhất của nhà

văn”[18, 267]. Đồng thời, nhà nghiên cứu đã chỉ ra chất Karamazov ngầm
chảy trong pho tiểu thuyết – sợi dây gắn kết cuộc đời các nhân vật với Fedor
Pavlovich ham nhục dục, Ivan ích kỉ, Dmitri sống bản năng, buông thả…
Tuy nhiên, nhà nghiên cứu chủ yếu quan tâm đến những tính cách riêng biệt
của từng nhân vật và chỉ dành số ít trang viết về một vài biểu hiện trong mối
quan hệ của các nhân vật trong “Anh em nhà Karamazov”.
M.Khrapchenko với bài viết “Dostoievski và di sản văn học của ông”
trong cuốn “Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn học” đã đề
cập tới những vấn đề giá trị xã hội trong sáng tác của Dostoievski, đặc biệt là
vấn đề trẻ thơ trong “Anh em nhà Karamazov”. Công trình cũng nhấn mạnh
những thuộc tính nổi bật của dòng máu Karamazov chảy trong mỗi thành viên
như một sợi dây liên kết toàn bộ nhân vật của tiểu thuyết. Những điều đó là
cơ sở cho quá trình tìm hiểu mối quan hệ giữa hai nhân vật Ivan và
Smerdiakov của chúng tôi, tuy nhiên, theo chúng tôi, nhà nghiên cứu phần
nào bị hạn chế bởi cái nhìn có phần tiêu cực về một số vấn đề trong sáng tác
của Dostoievski.
Trong công trình “Ba bậc thầy Dostoievski, Bazac, Dicken”, nhà văn,
nhà nghiên cứu S.Zweig đã chỉ ra chiều sâu tư tưởng trong sáng tác của
5


Dostoievski, theo ông: “Phải đào sâu tận cội nguồn để hiểu được những cái gì đó
thấm đượm tình anh em sâu sắc và tình nhân loại phổ biến trong con người
Nga”[39, 12]. Nhà nghiên cứu nhấn mạnh những trạng thái đối cực và đột biến
tâm lí trong tác phẩm của Dostoievski. Ông đánh giá cao “Anh em nhà
Karamazov”, một tác phẩm đã thể hiện “trình độ hoàn hảo nhất cuả Dostoievski”
[39, 28]… Đặc biệt là cách xây dựng những đối cực gay gắt giữa cái thiện và cái
ác, cao cả và thấp hèn, giữa cái “thế giới bi thảm của Dostoievski như một nhà
thương điên của những người bị bệnh thần kinh và “nhu cầu sống mãnh liệt,
nguyên sơ, gần như cây cỏ…”, ở đó “Chúa trời và con thú ở bên nhau trong

cùng một xác thịt” [39, 52]. Điều đó đặc biệt quan trọng khi tìm hiểu hai nhân
vật, bởi, Dostoievski khao khát đi tìm “con người trong con người”; nhân vật của
ông không phải là một chỉnh thể hoàn chỉnh, thống nhất.
Ở Việt Nam, Dostoievski được biết đến từ thế kỉ trước. Dostoievski
không chỉ là niềm đam mê với bạn đọc, mà còn được đông đảo học giả nghiên
cứu, đặc biệt là khi Dostoievski được đưa vào giảng dạy trong các trường Đại
học – Cao đẳng. Các bài viết về Dostoievski chủ yếu là các bài viết trong giáo
trình giảng dạy và những bài có tính chất khắc họa chân dung văn học.
Bài viết “Dostoi” của Nguyễn Tuân giới thiệu với bạn đọc Việt Nam
một số vấn đề cơ bản của tiểu thuyết Dostoievski như: quan điểm nghệ thuật,
tư tưởng và cách xây dựng nhân vật. Từ những nhận định khái quát, nhà
nghiên cứu đi vào tìm hiểu những thủ pháp nghệ thuật trong sáng tác của
Dostoievski, vấn đề “dùng luật tương phản giữa ánh sáng và bóng tối để hiện
thực con người”, về vai trò quan trọng của lời nhân vật… Đặc biệt khi đề cập
đến “Anh em nhà Karamazov”, Nguyễn Tuân đánh giá cao tác phẩm: “Anh
em nhà Karamazov” biểu hiện cái thế giới thị dục tới một mức khủng khiếp,
và nó chứng thực thiên tài tạo ác của Dostoievski về mặt dựng truyện từ kiếp
người. “Anh em nhà Karamazov” là một thiên tuyệt tác của Dostoievksi, nó
6


hoàn thành xong thì Dostoievski tắt nghỉ, nghìn sau còn ngân mãi cái dư ba
tiếng hát con thiên nga” [38, 396].
Nguyễn Kim Đính trong cuốn “Lịch sử văn học Nga” chương viết về
Dostoievski đã có những đánh giá sâu sắc, công phu về con người và tài
năng lỗi lạc của Dostoievski. Nhà nghiên cứu đã tập trung phân tích những
đặc trưng về tư tưởng và thi pháp của Dostoievski trong đó có “Anh em
nhà Karamazov”. Với “Anh em nhà Karamazov” tác giả đánh giá đây là
“bộ tiểu thuyết đồ sộ có ý nghĩa tổng kết biết bao suy tư bề bộn từng ám
ảnh suốt cả cuộc đời lao động nghệ thuật gian khổ, nhẫn nại" [12, 380], đó

là “những trang ngôn từ nghệ thuật điêu luyện trong việc khắc họa bức
tranh xã hội phức tạp nhiều màu sắc chồng chập, đan chéo nhau, đối nghịch
nhau gay gắt cũng như đặc tả những ngóc ngách tâm lí thầm kín của con
người”[12, 380]. Bài viết của ông mang đến cái nhìn bao quát về những
vấn đề tư tưởng triết lí: “Đời sống mãi mãi là niềm say mê, tư tưởng chủ
đạo quán xuyến sáng tác của Dostoievski là niềm khát vọng, niềm ước
nguyện xã hội, con người vươn tới hài hòa chân chính, đích thực , thấm
đượm tính nhân văn sâu sắc… xác lập một xã hội hài hòa, con người hài
hòa – hài hòa của Chân, Thiện, Mĩ” [12, 368; 382].
Nhà nghiên cứu Đỗ Hải Phong trong bài viết "Dostoievski" [35, 44] đã
giới thiệu những thành tựu và đóng góp to lớn của Dostoievski đối với nền
văn học Nga nói riêng và văn học thế giới nói chung. Bài viết tập trung đi sâu
vào phân tích đặc trưng thi pháp và lấy “Tội ác và hình phạt” làm đối tượng
phân tích chủ yếu. Trong bài viết "Bàn lại về vấn đề Dostoievski và tư tưởng
cách mạng dân chủ Nga những năm 1870 qua tác phẩm “Lũ người quỷ ám”,
Đỗ Hải Phong đã đưa chúng ta đến cái nhìn sâu sắc về hình tượng con người
vô thần trong xã hội với những tội ác khủng khiếp cùng với những ảo tưởng
cực đoan nhất của nó. Thuyết “con người – thượng đế” trở thành nỗi ám ảnh
7


với bạn đọc thế giới. Đó là những cơ sở quan trọng giúp chúng tôi trong quá
trình tìm hiểu về mối quan hệ giữa hai nhân vật Ivan và Smerdiakov – hai con
người không tin vào Thượng Đế, Chúa Trời.
Hiện nay Dostoievki đã được đưa vào chương trình giảng dạy ở các
trường Đại học – Cao đẳng, chúng ta càng có thêm nguồn tài liệu phong phú
để tìm hiểu về nhà văn lỗi lạc này. Các khóa luận của các học viên, sinh viên
trong nhà trường dù bước đầu nghiên cứu về Dostoievski nhưng đã góp phần
nhỏ bé vào việc tìm hiểu về ông, đặc biệt trong việc đi sâu nghiên cứu tác
phẩm “Anh em nhà Karamazov”: Nguyễn Thị Huyền (2008) – Hình tượng

nhân vật nữ trong tác phẩm “Anh em nhà Karamazov” của Dostoievski
(KLTN); Nguyễn Thị Hà Giang (2005) – Thời gian nghệ thuật trong tiểu
thuyết “Anh em nhà Karamazov” của Dostoievski (KLTN), Nguyễn Thị
Nhàn (2005) – Vấn đề trẻ thơ trong “Anh

em nhà Karamazov” của

Dostoievski (LVThS)…
Tất cả những công trình nghiên cứu đi trước đã cung cấp cho chúng tôi
những nhận xét quý báu, những khám phá mới mẻ giúp chúng tôi có những
định hướng bước đầu trong việc tìm hiểu mối quan hệ giữa hai nhân vật Ivan
và Smerdiakov trong “ Anh em nhà Karamazov”.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích của chúng tôi là làm sáng tỏ mối quan hệ của Ivan và
Smerdiakov trong “ Anh em nhà Karamazov” của Dostoievski.
Để thực hiện mục đích trên, chúng tôi đề ra những nhiệm vụ sau:
-

Tìm hiểu mối quan hệ giữa hai nhân vật trong mối quan hệ về gia đình: đi từ
hành trình tuổi thơ cho đến khi trưởng thành; “chất Karamazov” chảy trong

-

con người hai nhân vật.
Tìm hiểu mối quan hệ hai nhân vật từ góc độ tư tưởng.
Tìm hiểu kết cục bi kịch của mối quan hệ.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
8



Đối tượng nghiên cứu của khóa luận là mối quan hệ giữa Ivan và
Smerdiakov trong “Anh em nhà Karamazov” Dostoievski. Phạm vi nghiên
cứu của chúng tôi giới hạn trong tất cả những vấn đề liên quan đến mối quan
hệ này. Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sử dụng bản dịch tác phẩm
“Anh em nhà Karamazov” do Phạm Mạnh Hùng dịch và giới thiệu, NXB
Văn học, 2013.
5. Phương pháp nghiên cứu
Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi áp dụng phương pháp tiếp cận hệ
thống và thi pháp học văn bản.
Để triển khai, giải quyết vấn đề, chúng tôi sử dụng các phương pháp cụ
thể như: phương pháp khảo sát thống kê, phương pháp phân tích tổng hợp,
phương pháp so sánh đối chiếu...
6.Cấu trúc khóa luận
Ngoài Phần mở đầu và Kết luận, khóa luận gồm ba chương:
Chương 1: Quan hệ gia đình
Chương 2: Nhà tư tưởng và kẻ lợi dụng hệ tư tưởng
Chương 3: Kết cục bi kịch

9


CHƯƠNG 1:
QUAN HỆ GIA ĐÌNH
1.1. Gia đình ngẫu hợp và hành trình cuộc đời
“Ngay cả trước đây cũng thế, bao giờ tôi cũng cho rằng trên đời này
không có gì cao cả hơn hạnh phúc gia đình”[26, 6]. Tâm niệm, ẩn ức về chính
gia đình của Dostoievski in dấu ấn trong hầu hết các tác phẩm của nhà văn.
Gia đình trong sáng tác của Dostoievski không đơn giản chỉ là gia đình
mái ấm tình thương, mà đó còn là cái gia đình ô hợp của những cái ngẫu hợp
nhào nặn lên. Có thể nói, gia đình chính là bức tranh nhỏ của xã hội, là thước

phim ghi lại quá trình tan rã của nước Nga lúc bấy giờ. Tìm hiểu gia đình - tế
bào của xã hội như vậy, chính là bước đầu tiên trong quá trình tìm hiểu thực
tại xã hội
Với “Anh em nhà Karamazov”, người ta nhận ra trước tiên hình ảnh
của một gia đình ngẫu hợp trong sự tan rã với những mối quan hệ không trong
sạch, không có nền móng luân lí, đạo đức. Đây là hiện tượng nhức nhối trong
xã hội Nga và trở thành mô típ quen thuộc trong sáng tác của Dostoievski,
nhưng chỉ đến “Anh em nhà Karamazov” mới đạt tới mức quái đản, khủng
khiếp. Tác phẩm bắt đầu từ việc giới thiệu các thành viên trong gia đình và cơ
sở cho việc hình thành gia đình đó. Gia đình với một ông bố, ba người con
chính thức và một đứa con hoang, kết quả của một lần đi lại gần như cưỡng
hiếp một phụ nữ điên dại. Một thứ tình máu mủ vắng mặt sự xuất hiện của
người đàn bà, trừ Aliosha, bốn gã đàn ông kia sống với nhau trong thù hận,
tình thương yêu của người mẹ không còn, chỉ còn lại một con thú đang chăm
con theo bản năng. Nghiệp chướng mà ông bố gây ra đã trở thành hố sâu ngăn
cách cha – con hòa hợp, biến những đứa con trong gia đình thành kẻ thù của
chính mình, một ngôi nhà mà không biết ai mới thực sự là cha. Chính sự bại
10


hoại đạo đức ấy đã mở ra cho bốn đứa con những cuộc đời khác nhau. Nếu
như Aliosha trở thành kẻ lạc loài khi mang trong mình một tâm hồn trong
trắng sống giữa cái gia đình sục sôi dục vọng, Dmitri giống như cha mải miết
chạy theo tiền bạc và gái đẹp, thì Ivan và Smerdiakov lại mang đến cho người
đọc những cảm nhận hoàn toàn khác…
1.1.1. Tuổi thơ
1.1.1.1. Tuổi thơ côi cút
Nỗi ám ảnh về một người cha không chịu thừa nhận và một người mẹ
ngây dại sẽ theo Smerdiakov đến suốt cuộc đời. Trong cái gia đình ngẫu hợp
ấy, người ta đặc biệt chú ý đến Smerdiakov, bởi lẽ, sự xuất hiện của hắn càng

tăng thêm cái ô hợp, cái pha tạp.
Nếu như ba người con trai chính thức được người kể chuyện ưu ái dành
những trang văn kể trực tiếp về cuộc đời từ khi sinh ra, thì tuổi thơ của
Smerdiakov chỉ được tái hiện qua hồi tưởng rời rạc của người khác, thường
trong những lúc hắn làm người ta khó chịu.
Tất cả những đứa con của gia đình Karamazov đều qua tay chăm sóc
của Grigori, trong một số trường hợp có thể coi như ông cũng là một người
cha. Với Smerdiakov – đứa trẻ vô thừa nhận – mối quan hệ cha - con lại gần
như là chính thức.
Sinh ra trong xó nhà tắm bỏ hoang ẩm ướt, tăm tối, làm con của một
người đàn bà điên dại không bao giờ nói tiếng người, bóng tối và sự câm lặng
bủa vây tâm hồn, len lỏi vào từng ngóc ngách cơ thể Smerdiakov, biến hắn
thành một đứa trẻ quái đản và nghịch dị. Hắn được người ta rửa tội, được ban
cho một cái tên, nhưng có lẽ yếu tố di truyền cùng bóng tối khi hắn sinh ra đã
chiếm trọn lấy con người bản năng ấy. Người ta sinh ra là hướng tới ánh sáng,
Smerdiakov không thấy nhưng cũng không bao giờ ao ước: “nó thích lánh
riêng một mình, ẩn trong xó tối nhìn đời”[10, 146]. Điều đặc biệt, nó luôn ở
11


trong bóng tối nhìn ra cuộc đời ngoài ánh sáng. Với sự phân chia rạch ròi ấy,
tự nó cắt đứt tình yêu thương, tự nó đã thu mình, đã cô lập với thế giới ngoài
kia. Không giống với những tuổi thơ khác, Smerdiakov quái đản trong những
trò chơi mang lại cho nó những khoái cảm đặc biệt: “Thuở bé nó rất thích treo
cổ mèo, rồi làm lễ chôn cất hẳn hoi. Nó choàng tấm khăn trải giường lên
người làm áo thụng thầy tu, vừa hát vừa đưa đi đưa lại cái gì đó trên xác con
mèo như chao bình hương” [10, 146]. Cái ác ngay từ nhỏ đã chiếm trọn lấy
tâm hồn đứa trẻ, treo cổ mèo biến thành sở thích tiêu khiển, có lẽ nó thích
được chứng kiến cái chết – một thứ sở thích mang tính thú vật. Nhưng ta cũng
dành một chút cảm thông cho tuổi thơ ấy, nó tìm đâu ra yêu thương của cha

mẹ, anh em không công nhận nó, nó không có bạn bè. Bất ngờ, sợ hãi và
khinh miệt, Grigori đã gọi nó là con quái vật, không tin vào mắt mình hình
hài đó có phải là một con người: “Mày là người ư?”[10, 146]. Chính những
điều đó theo hắn suốt cả tuổi thơ cho tới cuộc đời sau này, ám ảnh về một đứa
trẻ sinh ra không có nguồn gốc: “mày không phải là người, mày từ hơi ẩm
nhà tắm mà nảy nòi ra, thế đấy…”[10, 146]. Tất cả những điều đó cho tới suốt
đời hắn cũng không quên.
Smerdiakov có lẽ là đứa trẻ thiệt thòi nhất trong bốn anh em, không
nhắc lại về cái nguồn gốc mà cuộc sống mặc định cho hắn cũng đủ thấy tuổi
thơ của những trận đòn, những cái tát trời giáng. Tự tạo cho mình cái cuộc
sống đầy rẫy những suy nghĩ và hành động quái đản, bản thân hắn đã tôi
luyện cái nhìn cuộc đời và con người thật khiến người ta kinh ngạc ngay cả
vợ chồng Grigogi. Đến năm mười hai tuổi, trong khi học Kinh Thánh “thằng
bé bỗng nhếch mép cười mỉa mai”, niềm tin vào chúa vĩnh viễn không bao
giờ nhen nhóm nổi trong con người này: “Chúa trời tạo ra thế giới trong ngày
đầu, còn mặt trời, mặt trăng và sao thì đến ngày thứ tư mới tạo ra. Vậy ngày
đầu tiên lấy đâu ra ánh sáng?” [10, 146]. Một thằng bé mười hai tuổi đã biết
12


giễu cợt “ngay trong ánh mắt nó đã có cái gì cao ngạo”, cười cuộc đời, và
cười cho thân phận của chính mình, Smerdiakov thu mình trong cô độc,
không giao tiếp với ai, cũng không tin một ai kể cả đó là Chúa. Để bảo vệ cho
nguyên tắc của mình, giữ nguyên vẹn cái trí óc cuồng loạn và tăm tối, hắn
dùng cơ thể chịu đựng những đòn roi “thằng bé chịu đựng, không thốt lên lấy
một lời” và rồi “lại chui vào xó nhà mấy ngày”. Cứ thế, chứng bệnh động
kinh suốt đời không tha cho hắn.
Là một đứa con vô thừa nhận nhưng tuổi thơ của hắn được ở bên người
cha nhiều nhất so với ba người anh chính thức. Fedor chẳng những không
chống đối người ta gọi phụ danh của nó là Fedorovich mà còn coi đó là

chuyện thú vị, còn đặt cho nó cái tên theo biệt hiệu của mẹ. Thằng bé cũng
dành được chút quan tâm của người cha “mỗi khi gặp ông ta bao giờ cũng cho
nó một xu; đôi khi ông ta bảo đem cho nó món đồ ngọt gì đó trên bàn ăn của
mình”[10, 147], hay chút ân huệ “không bao giờ mắng chửi”. Hai cha con
chạm mặt nhau xuất hiện một cảm giác liên quan đến khó tả, dù không thừa
nhận đứa con của người đàn bà điên dại với mình nhưng Fedor dường như và
có lẽ chấp nhận thằng bé như một thực thể tồn tại trong gia đình. Ông ta quan
tâm đến thằng bé như một sự ban ơn cao cả: “Khi biết nó mắc bệnh, ông ta
bắt đầu chăm nom nó, ông mời bác sĩ, muốn chạy chữa cho nó… Fedor
Pavlovih nghiêm cấm Grigori đánh đập thằng bé và cho phép nó lui lên nhà
với mình”[10, 147]. Ông ta sẵn sàng giao chìa khóa tủ sách cho thằng bé,
nhưng với sự ngạo mạn và những cái cười khẩy của Smerdiakov đã khiến cả
hai cha con chỉ thêm khinh bỉ nhau. Con bên cha nhưng ẩn chứa một lòng thù
hận và khinh miệt vô cùng lớn, cha bên con nhưng là sự ghẻ lạnh, coi thường.
Chưa một lần ông gọi thằng bé với cái tên của mình mà chỉ coi là một “thứ tôi
đòi”, là “thằng ngốc” sau này còn là “con lừa Balaam” là “nhà quỷ biện”.
Tiếp xúc với người cha là khoảng thời gian nuôi dưỡng trong thằng bé cái
13


thói kinh tởm cuộc đời “thằng này bỗng dưng trở nên rất lạ, tự dưng có tính
hay kinh tởm: ngồi trước đĩa súp, nó cầm thìa khuấy tìm mãi, cúi xuống nhìn
kĩ, múc một thìa giơ ra ánh sáng”; “mọi thức ăn khác đều như thế: nó dùng
đĩa giơ miếng ăn ra chỗ sáng xem xét kĩ như soi kính hiển vi, cân nhắc chán
rồi mới đưa vào mồm” [10, 147]. Thấy được đức tính mới nảy sinh, Fedor mở
ra cho thằng bé cuộc đời mới bằng cách cho Smerdiakov đi học ở Moskva.
Tuổi thơ côi cút đã đi sâu vào tiềm thức của Smerdiakov, đó là một
quãng thời gian cô đơn, lạc lõng không phải đâu xa mà trong chính gia đình
của mình. Tuổi thơ của những trận đòn roi, âm vang của những lời thóa mạ,
chửi bới gớm ghiếc khắc sâu vào tâm can con người này. Để rồi sau này nó

trở thành động cơ cho một hành động tội ác.
1.1.1.2. Tuổi thơ phiêu dạt
Ivan là một trong hai đứa trẻ của người vợ thứ hai - bà Sofia Ivanovna .
Smerdiakov sinh ra đã là một đứa trẻ bất hạnh vì nó là đứa con vô thừa nhận
của cha với người đàn bà điên dại, là đứa trẻ nảy nòi trong nhà tắm ẩm thấp
và hôi hám thì Ivan được ưu ái hơn là một đứa con chính thức. Nhưng cũng
như đứa con đầu lòng Dmitri, Ivan cũng rơi vào tình cảnh “ông bố quên hẳn
con và bỏ mặc chúng, chúng lại vào tay Grigori”[10, 24]. Lizaveta điên dại,
thì Sofia thuộc loại “con nhà mồ côi, tứ cố vô thân nguyên là con gái một viên
trợ tế ngu dốt”[10, 23]. Hình ảnh người mẹ chính là một trong những ẩn ức
khắc sâu vào tâm hồn cuộc đời mỗi đứa con. Chính điều này đã khiến cho
người cha “không nể vợ gì cả, vịn cớ nàng có lỗi và y gần như đã cứu nàng
khỏi sợi dây oan nghiệt… lợi dụng tính nhẫn nhịn và hiền lành của nàng, y
chà đạp lên những điều thông thường phải giữ gìn trong quan hệ vợ
chồng”[10, 23-24], bởi thế mà ngay từ nhỏ, Ivan đã phải chứng kiến thói dâm
ô biến ngôi nhà “thành ổ trụy lạc của người cha với những ả đàn bà mèo mả
gà đồng, sự hắt hủi mà ông ta dành cho mẹ, sự đau khổ của người mẹ và
14


khiếp sợ những cơn động kinh ghê sợ - “thường gặp ở các bà, các cô con nhà
thường dân nơi thôn ổ, gọi là bệnh “ngộ dại”[10, 24]. Sống trong một gia đình
không có tình yêu thương, tuổi thơ của Ivan sau khi mẹ mất chỉ còn lại là sự
ghẻ lạnh của người cha, để rồi sau này “chàng thậm chí không muốn thử viết
thư cho bố, có lẽ vì hãnh diện, vì khinh miệt bố”[10, 26], ẩn sâu bên trong còn
là một sự hận thù không bao giờ thôi nguôi ngoai.
Không dừng lại ở đó, tuổi thơ Ivan không đơn giản chỉ là những tháng
ngày tẻ nhạt như Smerdiakov trong căn nhà tăm tối, thằng bé “từ rất sớm, hầu
như từ thời thơ ấu (ít ra người ta cũng đồn đại như thế) thằng bé này đã tỏ ra
có khả năng phi thường, xuất chúng trong học tập”[10, 27]. Chính những điều

đó được minh chứng trong hành trình cuộc đời của Ivan, nó trở thành bàn đạp
nhưng cũng là dự báo trước một cuộc sống tự lập sắp đến, mỗi bước đi là một
lần trải nghiệm. Nhưng ở đây, chúng tôi cảm thấy nó quá sức đối với một đứa
trẻ lên sáu, lên bảy, tuổi thơ của Ivan thực sự đã khiến Ivan trưởng thành, tự
lập như ngày nay, tuy nhiên nó thật quá nặng nề, ngột ngạt đến khó thở.
Ivan mang trong mình kí ức về những trải nghiệm tuổi thơ không thể
quên, đó là ẩn ức của hành trình dịch chuyển, kiếm tìm “con người trong con
người”. Đầu tiên phải kể tới cuộc dịch chuyển tinh thần khi “ông bố quên hẳn
con và bỏ mặc chúng, chúng lại vào tay Grigori”[10, 24], quá trình sang tay
người cha mới dường như báo trước một tuổi thơ không im lặng của Ivan.
Nếu như sống mãi với Grigori thì có lẽ Ivan cũng sẽ giống như
Smerdiakov, mãi là một đứa trẻ “không được tắm rửa và quần áo bẩn
thỉu”[10, 24], ngập ngụa trong bóng tối. Nhưng may mắn hơn thế, sự cưu
mang của người bà đã nuôi dưỡng mẹ Ivan trở thành cầu nối đầu tiên giúp
Ivan thoát khỏi cuộc sống bị bỏ rơi, nói như Grigori : “Trời sẽ thưởng cho cụ
đã thương đến trẻ mồ côi”[10, 25]. Có cha, có mẹ nhưng Ivan lại biến thành
đứa trẻ mồ côi, không biết đến mặt cha mình. Chuyển dịch lần này có thể coi
15


như một cơ hội để Ivan được sống yêu thương hơn, nhưng cũng là thử thách
đối với thằng bé dấn thân vào cuộc đời phiêu dạt. Ivan sống một cuộc sống
đầy đủ về vật chất bên người bà và khi người bà này mất còn để lại cho hai
anh em một ngàn rúp cho ăn học.
Nếu tuổi thơ Ivan chỉ dừng lại ở đó thì cuộc sống đã quá ưu ái với nhà
trí thức tài năng bây giờ, lại thêm một lần dịch chuyển, người bà mất Ivan và
em trai chịu ơn sự cưu mang của người giữ thừa kế là lão Efim Petrovich. Với
những đứa trẻ khác, đó có lẽ lại tiếp tục là một sự may mắn, nhưng với Ivan,
đứa trẻ mà “ngay từ mười tuổi nó đã thấu hiểu rằng hai anh em dù sao vẫn
sống nhờ nhà người, trông vào ân huệ người ta, rằng bố của chúng là một kẻ

chỉ nhắc đến cũng đáng xấu hổ”[10, 25] thì chuyến phiêu dạt ấy càng trở thêm
nặng nề hơn bao giờ hết. Sinh ra trên đời mới còn là một đứa trẻ nhưng đã
mang ơn những ba người, với Ivan đó là điều hết sức tủi nhục, là gánh nặng
đè nén trên đôi vai chàng. Và hơn nữa, chàng là một đứa trẻ thực sự kiêu
hãnh. Nếu như Aliosha – “chàng trai của thời đại chúng ta” sống bằng tình
yêu thương với tâm hồn trong trắng, yêu thương con người mà không hề phán
xét thì người anh Ivan lại trở thành “một thiếu niên cau có, kín đáo hoàn toàn
không phải nhút nhát”[10, 25]. Tuổi thơ phiêu dạt khiến cho cuộc sống Ivan
bị dồn nén bởi những lần chịu ơn nặng nề, để rồi chính Ivan tự mình dấn thân
vào con đường của riêng mình.
Năm mười ba tuổi, Ivan đã rời khỏi gia đình Efim Petrovich để theo
học một trường trung học ở Moskva và ở trọ nơi nhà sư phạm giàu kinh
nghiệm – bạn thời thơ ấu của Efim Petrovich. Sự âm thầm giúp đỡ của Efim
Petrovich mà sau này Ivan gọi đó là do “lòng tốt sốt sắng làm việc thiện”[10,
26] khiến cho Ivan càng ý thức cao về thân phận và tự trọng của mình.
Tuổi thơ với biết bao lần dịch chuyển phiêu dạt trở thành một nỗi ám
ảnh đối với Ivan nhưng cũng giúp thằng bé sớm bắt nhịp với cuộc sống bon
16


chen, bề bộn; đó cũng là khoảng thời gian mà Ivan phải gánh trên vai gánh
nặng ân huệ nhà người. Sau này, Ivan không bao giờ quên điều đó và luôn ý
thức nó trong hành động.
Cùng chung một nguồn gốc: họ là hai đứa con của dòng họ Karamazov,
họ cùng sinh ra mà không biết mặt cha, không được một lần cha yêu thương
chăm sóc, cùng nhận được sự cưu mang của người hầu bếp Grigori. Nhưng
mỗi người trải qua một tuổi thơ khác nhau. Smerdiakov là đứa con vô thừa
nhận của người cha vô liêm sỉ với người mẹ điên dại, để rồi cái tăm tối, hẩm
hiu cứ vận lấy tuổi thơ côi cút, cay đắng, tủi nhục, nhưng nó lại là đứa trẻ
dành được thời gian bên người cha nhiều nhất. Còn Ivan, xuất phát điểm là

một đứa con chính thức, nhưng Ivan không ở trong ngôi nhà của cha mình mà
sớm bước vào những cuộc dịch chuyển phiêu dạt, không bến đỗ.
1.1.2. Trưởng thành
1.1.2.1. Một nhà trí thức
Với khả năng thiên phú, phi thường xuất chúng trong học tập cùng với
ý thức về hành trình sống nhờ nơi kẻ khác, Ivan bước vào đời dễ dàng hơn và
dày dặn kinh nghiệm hơn so với những thanh niên bấy giờ. Khó khăn còn đeo
bám cho tới lúc trở thành một chàng sinh viên đại học “vừa phải tự lo việc ăn
ở, vừa phải theo học”[10, 26], nhưng không khiến cho chàng trai trẻ rối trí mà
là điều kiện và cơ hội cho Ivan phát triển tài năng. Bằng trí tuệ và khả năng
của mình, Ivan dành chúng đúng lúc, đúng chỗ: “Mới đầu là dạy học mỗi buổi
hai mươi kopek, rồi chạy đến các tòa soạn báo với những bài viết chừng mươi
dòng về những chuyện xảy ra trên đường phố, kí tên “Người mục kích””[10,
26]. Còn ít tuổi, nhưng Ivan đã sớm xác lập cho mình một diện mạo mới phù
hợp với sự tiến bộ của xã hội “chàng trẻ tuổi cũng đã tỏ ra hơn hẳn về mặt
thực tế cũng như trí tuệ so với vô vàn sinh viên nam nữ của chúng ta ở các
thủ đô, những kẻ suốt đời túng thiếu và khốn khổ”[10, 26]. Đây là khác biệt
17


lớn nhất của Ivan so với giới trẻ lúc bấy giờ, trong đó có Raskolnikov (Tội ác
và hình phạt). Nếu như Raskolnikov chỉ quẩn quanh với cuộc sống bế tắc,
chán chường với cái nghèo, cái khổ thì Ivan lại vực mình dậy nhanh chóng
khỏi những khó khăn ấy, chàng trẻ tuổi khôn khéo và biết tận dụng cơ hội
phát triển tài năng của mình: “Đã bắt mối được với các tòa soạn, Ivan
Fedorovich không lúc nào để mất quan hệ và trong những năm cuối cùng đại
học, chàng bắt đầu ra mắt với những bài điểm sách có giá trị về những đề tài
chuyên môn khác nhau”[10, 26]. Đó là cách mà Ivan bước vào đời mà không
mất quá nhiều thời gian bởi trí tuệ sẵn có của mình, chàng được biết đến
không chỉ trong lĩnh vực chuyên ngành mà còn cả trong giới văn học. Sau này

khi nhắc đến Ivan, Petr Alecxandrovich Miusov vẫn luôn mặc định rằng:
“Hắn là đứa kiêu hãnh. Bao giờ hắn cũng có cách kiếm ra tiền…”[10, 27].
Những điều trên vẫn không đủ minh chứng khi gọi Ivan là một nhà trí
thức, bởi lẽ, đó là những công việc mà không chỉ Ivan mà một số thanh niên
trẻ có thể làm được. Gọi Ivan là một nhà trí thức cần phải cân nhắc nhân vật
này ở một tầm cao khác. Dừng lại ở “bản khảo sát một tội ác”, Raskolnhikov
mới chỉ gây được chấn động với một số nhà dự thẩm khi tội ác xảy ra và
người ta lục lại, còn Ivan khiến cho cả những người không chuyên môn cũng
phải chú ý, đó là bài báo kì dị trái ngược hoàn toàn so với bộ môn khoa học tự
nhiên, viết về vấn đề đang được bàn luận ở khắp nơi: vấn đề tòa án giáo hội.
Nội dung của bài viết này được đưa ra tranh luận trong cuộc họp mặt gia đình
lần thứ nhất ở tu viện. Đáp lại những câu hỏi chất vấn và ý kiến phản bác của
mọi người, Ivan bằng sự thông minh, tư duy logic đã trả lời một cách “hết
sức bình tĩnh”, “hồ hởi và mộc mạc”. Ivan dắt bạn đọc đi hết bất ngờ này tới
bất ngờ khác với những quan điểm và lí lẽ của riêng mình, đáng kể nhất là
giọng văn và kết luận hết sức bất ngờ. Năng lực siêu việt mang lại cho Ivan
khả năng phân tích, suy xét vấn đề một cái sắc sảo, thấu đáo đến tận cùng. Sự
18


kết hợp giữa tính logic chặt chẽ của tự nhiên cùng những lí lẽ, lập luận thuyết
phục của văn học khiến Ivan trở thành một nhà triết lí, một nhà tư tưởng xuất
sắc về mọi mặt. Phạm Vĩnh Cư trong "Dostoievski - sự nghiệp và di sản"
từng nhận xét: “Ivan là nhân vật thông minh nhất, cả nghĩ nhất trong tất cả
các nhân vật của Dostoievski, Ivan là người phát biểu những tư tưởng thâm
thúy nhất, tinh vi huyền diệu nhất trong tiểu thuyết” [10, 34].
Đặc biệt, đỉnh cao trong trí tuệ Ivan được kết tinh, hội tụ, tổng hợp
trong trường ca về Đại pháp quan tôn giáo sẽ được chúng tôi làm rõ ở chương
sau. Chỉ xin nhấn mạnh rằng, đó được đánh giá là một kiệt tác thế giới mà
khó có một tác phẩm nào có thể đánh đổ. Có nhà văn coi hệ tư tưởng này là

một cuốn sách vĩ đại, lật từng trang nặng như giấy in làm bằng đá; đến nỗi
ông phải đánh vật với nó, khóc cười, rùng rợn, căm ghét, nguyền rủa rồi lại ca
tụng nó hết lời. Người ta kinh hoàng nhận ra nó vừa là quỷ, vừa là thánh,
thậm chí là hình ảnh của Đức Chúa Jesus bị đem ra đóng đinh một lần nữa
trên nước Nga tràn ngập quân dữ của ông.
1.1.2.2. Một kẻ thực dụng
Phải khẳng định rằng, người cha Fedor quan sát tỉ mỉ cuộc sống, lối sống
của Smerdiakov, đã thấu hiểu tính cách đứa con vô thừa nhận của mình như thế
nào khi biến hắn thành đầu bếp. Cái tính kinh tởm mọi thứ đã trở thành chìa khóa
giúp hắn mở rộng tầm hiểu biết ra ngoài phạm vi căn nhà u ám, nhưng cũng là cơ
hội để hắn tích thêm vào người những cái bẩn thỉu, hôi hám của xã hội Nga đang
tan rữa, biến hắn thành một kẻ thực dụng hệt như người cha của hắn.
Dmitri sống bằng số của hồi môn mà người mẹ để lại, Aliosha đang
sống nhờ nơi người ta, trong lúc Ivan đang vật lộn với cuộc sống mưu sinh thì
Smerdiakov ngang nhiên thừa hưởng cuộc sống không cần biết đến tiền bởi
sự chu cấp của Fedor. Không còn là thằng bé bẩn thỉu của ngày nào nhưng
tính tình của nó chẳng khác trước: “Nó còn trẻ, mới hai mươi tư, tính tình
19


khó gần và rất lầm lì. Chẳng phải nó thô lậu hay có điều gì hổ thẹn, không,
trái lại nó ngạo mạn và dường như khinh miệt cả thiên hạ”[10, 146].
Hắn vẫn duy trì sự sống bằng cách chui vào bóng tối: “nó vẫn lầm lầm
lì lì như trước, bản thân Moskva không rõ vì sao rất ít làm nó hứng thú, thành
thử nó chỉ biết được đôi điều, còn mọi cái khác nó không hề biết đến”[10,
148]. Cái thói chui vào bóng tối nhìn mọi thứ ngoài ánh sáng trở thành thói
đời của hắn, càng tôi luyện thêm cho Smerdiakov kinh nghiệm nhìn thấy điểm
yếu của con người mà che dấu điểm yếu của mình. Nhưng sự thay đổi về diện
mạo của một kẻ tôi đòi là điều mà ai cũng nhận thấy và hết sức kinh ngạc:
“Nó ăn vận tươm tất, áo đuôi tôm và đồ lót sạch sẽ,ngày nào nó cũng hai lần

tự tay chải quần áo cẩn thận, còn ủng của nó là đôi ủng sang trọng bằng da bê,
nó rất thích đánh ủng bằng một loại xi đặc biệt của Anh, thành thử đôi ủng lúc
nào cũng bóng loáng như gương” [10, 148]. Hắn vận vào mình cái thói học
đòi, che giấu bản chất bằng cái bảnh bao của tầng lớp thanh niên Tây học.
Dưới danh nghĩa của một đầu bếp thượng hạng, cuộc sống của hắn có
phần thay đổi, chỉ riêng cái ám ảnh và lòng thù hận về quá khứ thì không bao
giờ mai một, trở thành vết xước khắc sâu vào suy nghĩ của kẻ thực dụng này.
Trước hết, hắn mong muốn xóa tan hình ảnh người đàn bà điên dại - mẹ của
hắn: “…tôi cho rằng thà cứ giết tôi đi trong bụng mẹ để tôi đừng có mặt trên
đời còn hơn. Ở chợ người ta nói đã đành, ngay cả mẹ cô cũng hết sức thiếu tế
nhị khi kể với tôi rằng mẹ tôi tóc rối bù bê bết từng mảng trên đầu, cao chỉ hai
a sin “có rư”… nghe mà ứa nước mắt”[10, 252]. Smerdiakov luôn tìm cách
chối bỏ quá khứ là đứa bé sinh ra trong nhà tắm, coi đó là một trong những
bước cản trở con đường phát triển của mình “tôi còn có thể thành đạt hơn nữa,
còn có thể biết nhiều hơn nữa nếu như số tôi không đen đủi từ tấm bé”[10,
252]. Những ẩn ức của tuổi thơ đã nuôi dưỡng cho hắn những ý nghĩ đáng sợ:
“không thế thì tôi đã thích đấu súng và giết chết cái thằng đã bảo tôi là kẻ hèn
mạt vì tôi là đứa con không bố của Smerdiasaia”[10, 253].
20


Trưởng thành khiến cho những suy nghĩ của hắn cũng lớn dần lên, những
cũng khác lạ hơn và ranh mãnh hơn. Hắn chỉ yêu những cái gì thiết thực, có lợi
cho bản thân, hắn quan niệm về thơ ca: “Thơ thẩn đích thị là trò dớ dẩn”[10, 252].
Hắn coi khinh tất cả mọi người “với phụ nữ hình như hắn coi khinh chẳng kém gì
đàn ông”. Smerdiakov quan niệm rằng, người ta chỉ cảm thấy hấp dẫn khi “chĩa
súng vào kẻ khác”. Hắn đầu độc cậu bé Iliusa bằng cách dạy nó nhét mảnh dao
găm vào mẩu bánh mì và ném cho một con chó đang đói bụng. Như thế đã giết
chết tâm hồn một đứa trẻ. Smerdiakov biết lợi dụng các mối quan hệ để tìm cho
mình chỗ đứng an toàn. Hắn coi Dmitri chẳng có gì hơn bất cứ một thằng hầu nào

cả về phẩm hạnh, trí tuệ cũng như sự bần cùng nhưng hắn lại biết chiều theo, nghe
lời và tỏ ra sợ hãi trước sự đe dọa của người anh cả; hắn cũng không thuộc túyp
người sống bằng yêu thương như Aliosha, thậm chí còn khinh thường; nhưng hắn
dành lại cho Ivan một thứ tình cảm đặc biệt chỉ mình hắn nhận thấy như một linh
cảm tìm được chỗ dựa cho mình.
Không biết phải gọi tên những điều mà Fedor dành riêng cho hắn là
tình cha con vô thức thừa nhận hay lòng thương hại cùng với cách sử dụng
một kẻ tôi đòi, Smerdiakov đã khôn khéo lợi dụng và tận dụng điều đó để đổi
đời và tiếp cận gia đình với tư cách là người thân cận với Fedor. Không chỉ
gần gũi với tư cách một đầu bếp, Smerdiakov dường như trở thành người lắng
nghe, là nơi gửi gắm, nhờ cậy của Fedor để rồi sau này sự tin tưởng đó biến
thành cơ hội cho một tội ác.
Hai con người với hai địa vị hoàn toàn đối lập trong xã hội, cả Ivan và
Smerdiakov đều chọn cho mình một con đường riêng, một cách sống riêng
nhưng sau cùng có một sợi dây liên kết đặc biệt khiến cho họ vướng vào
nhau, khó có thể thoát ra được.
1.2. "Chất Karamazov"
1.2.1. Khái niệm "chất Karamazov"
"Chất Karamazov" (Карамазовщина) theo đúng nghĩa của nó là tất cả
những gì “tệ hại ngấm ngầm” ăn sâu bám rễ trong dòng máu của những kẻ
21


mang họ Karamazov. Karamazov - cha với đầy đủ những sắc màu của nó chi
phối các Karamazov - con một cách toàn diện.
Chất Karamazov trở thành một loại vi rút xâm nhập vào cơ thể tất cả
các nhân vật của Dostoievski, theo đúng cái nghĩa đích thực của nó: “Tính
mãnh liệt của các khát vọng, các đam mê, đôi khi ti tiện là một trong những
nét quan trọng nhất, chung nhất cho hàng loạt nhân vật tiểu thuyết "Anh em
nhà Karamazov” [28, 475]. Nhận định của Khrapchenko thật chính xác khi

toàn bộ cuốn tiểu thuyết là cuộc kiến tạo nên những Karamazov với đủ những
thành phần, những bản chất. Mỗi nhân vật đại diện cho một thuộc tính, tiêu
biểu đó là một Karamazov cha đủ sức để thiết lập nên bốn Karamazov con
không lẫn với bất cứ ai. Dostoievski đã dựng lên “những nhân vật không
muốn và nhiều khi không không chế nổi những động cơ đen tối đang hoành
hành ở ngay trong bản thân chính mình. Những biểu lộ trắng trợn hết mức của
chúng thường xuyên gây va chạm giữa những cá nhân làm người này xa rời
kẻ khác. Cường độ của những vụ va chạm xa rời không diệt trừ được những
tính chất vốn tiêu biểu cho loại cá nhân này như cuồng loạn mù quáng, tính
ích kỉ ngoan cố trong hoài bão của mỗi cá thể” [28, 475-476].
Fedor – kẻ chuyên chế và độc đoán, khinh miệt mọi người. Ở hắn sự
giả tạo đức và đểu cáng ra mặt, tham lam và tàn bạo đều là những thuộc tính
phát triển ngang nhau. Đối với hắn trên trái đất này không có ai mà hắn không
lăng nhục. Dâm đãng bẩn thỉu là môi trường sống của hắn. Nhân vật này là dị
bản của các vị tiền bối như Valkovski, Svidrigailov… Lão là hiện thân trọn
vẹn cho tính sa đọa cùng cực của giới kiếm lợi đương thời, làm giàu bằng
những mánh khóe dơ dáy, tàn bạo. Bước vào đời với hai bàn tay trắng, “khét
tiếng là kẻ ăn bám, ngông cuồng nhất hạt”, nhưng với sự tinh khôn vô lối, lão
trở nên giàu có. Là một loại tài năng trong thủ đoạn kiếm tiền kiểu con buôn
sẵn sàng lừa lọc bằng sự thảm hại để chiếm đoạt tài sản của vợ và dùng số thủ
22


đoạn bỉ ổi để chiếm đoạt số tiền thừa kế mà vợ dành cho con trai. Là tên hề
già bông phèng cớt nhả, trơ trẽn, tự cho mình cái quyền ăn chơi sa đọa, bất
chấp mọi chuẩn mực đạo đức, chà đạp lên mọi đạo lí thông thường trong quan
hệ vợ chồng, biến căn nhà thành nơi tập trung của dâm ô, bài bạc, khiến cho
vợ lão người thì bỏ đi, người thì lên cơn điên dại rồi chết. Suốt đời săn đuổi
nhục dục, lão còn tìm thấy thứ “khoái lạc đặc biệt” với người đàn bà điên dại
để rồi tạo ra nghiệp chướng Karamazov sau này. Không chịu trả tiền cho con,

không bỏ một hào ra nuôi những đứa trẻ, nhưng lão sẵn sàng dùng tiền để
mua gái đẹp như một món đồ chơi xa xỉ. Cái bản chất bỉ ổi còn được tìm thấy
ở trong việc lão tìm ra khoái lạc của đời trong cảnh sỉ nhục: lão khoái trá khi
làm thằng hề múa vui cho bọn nhà giàu để kiếm ăn, khi vợ bỏ theo trai, thích
thú sắm vai ông chồng mọc sừng… Đây không còn là một con người mà là
con vật bệnh hoạn, độc ác, kinh tởm.
Một mình Fedor đủ sức xây dựng nên bức tranh tổng hợp về gia đình
Karamazov - nơi hội tụ đầy đủ mọi cung bậc, mọi thuộc tính, mọi bản chất tệ hại
nhất của những gì đang diễn ra trong tâm hồn người khi xã hội Nga đang tan rữa.
Đó không chỉ là chất ăn sâu, bám rễ trong những người cùng chung một dòng
máu mà nó còn lan thấm trong hầu hết các nhân vật trong tiểu thuyết “Anh em
nhà Karamazov”. Rakitin tuyên bố rằng: “Tất cả vấn đề Karamazov nhà các
người là thế này: ham nhục dục, hám lợi và điên loạn”[10, 98].
Đúng, điều đó không ai có thể phủ nhận, nhưng chính Rakitin – một
người không thuộc dòng họ này đã không nhận ra rằng, mình cũng có một
phần trong đó, chất Karamazov đang ngấm dần trong cơ thể mình. Gã chủng
sinh vụ lợi này không biết rằng, hắn cũng giống như Fedor đáng khinh kia, là
kẻ sống nhờ nơi kẻ khác, cũng tìm cách quyến rũ, cũng biết làm thơ về người
đàn bà với cái chân đau, những mong lấy được bà ta để thừa hưởng số tiền mà
bà ta có. Lại thêm một Fedor của những ngày đầu lập nghiệp. Hắn không bao
23


giờ thừa nhận mối quan hệ họ hàng với Grushenka bởi hắn luôn khinh miệt và
nguyền rủa nàng là “gái làng chơi”, nhưng hắn vẫn tìm mọi cách để moi được
những đồng tiền từ “gái làng chơi” ấy. Bán rẻ họ hàng, bán rẻ bạn bè để kiếm
lợi, hắn nhận lời Grushenka nhử Aliosha đến để lấy hai mươi nhăm rúp. Sự
nhỏ nhen ti tiện của hắn thể hiện ở việc hắn nuôi những tham vọng bất chấp
cả lương tâm vào đạo đức. Là một chủng sinh, nhưng hắn “không chịu bằng
lòng với danh phận tu viện trưởng và không dám cắt tóc đi tu”; để có tiền

thực hiện mơ ước, không ngại ngần tán tỉnh bà góa già tứ tuần. Rakitin còn
biết lợi dụng hoàn cảnh của Dmitri những mong viết được bài báo để đời, sử
dụng những thủ đoạn bỉ ổi để tác động vào Dmitri, thổi vào đó sự hoài nghi,
phá vỡ niềm tin. Trong Rakitin ta tìm thấy một phần của Fedor, của
Smerdiakov, là hiện thân của một con quỷ trong hồn người. Với hắn, thực
dụng trở thành bản chất, mang tinh thần bản năng.
Còn rất nhiều, rất nhiều nữa những nhân vật mà ta có thể tìm thấy chất
Karamazov đang nảy mầm và phát triển, nó có trong cả Katerina, Grushenka, hay
trong cả Liza… chất Karamazov trở thành thứ độc dược ngấm sâu vào tâm hồn
các nhân vật để họ có thể tự soi thấu mình trong cái độc ác, xấu xa của những
nhân vật khác, trở thành sợi dây liên kết tất cả những con người ấy với nhau.
Cái nhìn tổng quan cho chất Karamazov là những điều tệ hại nhất, mỗi
thành viên của dòng họ này đều có những nét chung giống người cha, nhưng
đều gánh một thuộc tính tiêu biểu cho riêng mình: một Fedor Paplovich ham
nhục dục, chuyên chế độc đoán và khinh miệt mọi người; một Dmitri buông
thả, sống bản năng, hồn nhiên theo thú vui vật chất; một Ivan ích kỉ, sống theo
lí trí, suy tư, triết lí; một Smerdiakov ti tiện, tôi đòi, độc ác…
Tất cả chúng ta đều cho rằng, chất Karamazov là một mối nguy hại
xâm nhập tâm hồn con người, là chất sống nuôi dưỡng phần con trong mỗi cá
nhân, là một dạng sinh vật tồn tại đang tìm cách phá hủy tình người trong xã
24


hội. Chúng tôi không phủ nhận điều đó và đã khẳng định ở trên. Chúng ta đều
nhận thấy và trong các công trình khoa học, các nhà nghiên cứu được cả thế
giới công nhận thì điều đó càng trở nên đúng đắn hơn bao giờ hết. Nhưng, có
lẽ, cái mặt tích cực của chất Karamazov là một điều mà người ta đã lỡ bỏ
quên mất. Điều mà chúng ta cần quan tâm ở đây chính là “lòng ham sống
cuồng nhiệt”.
Thành thực, trong cái xã hội Nga đang tan rữa đến mức thối nát, tìm

được một tâm hồn còn khao khát sống là một điều đáng trân trọng. Fedor
đáng khinh đến tột cùng, nhưng cái khao khát sống khiến người ta phải mơ
ước: “Ta cứ nghĩ khi ta chết không thể nào có quỷ lại dùng móc câu lôi ta đi.
Nhưng ta lại nghĩ: Móc ư? Chúng đào đâu ra móc? Làm bằng gì? Sắt ư? Thế
thì rèn móc ở đâu? Ở địa ngục có xưởng rèn chắc?”[10, 156]. Lão biến quan
niệm tôn giáo về đời sống ở thế giới bên kia thành cái cái cụ thể thô thiển nhất
để khẳng định tính phi thực tế của nó và gạt đi. Không có cả thiên đường và
địa ngục thì không phải sợ gì hết. Cứ sống như ta muốn.
Không chỉ có Fedor, nhựa sống trong Dmitri cũng vô cùng mãnh liệt,
người ta gọi anh là đứa con của tự nhiên. Đúng, anh sống theo bản năng của
mình, làm tất cả để thỏa mãn bản năng. Còn Aliosha, con người yêu thương
hết mực ấy lại trân trọng và quý mến cuộc sống biết chừng nào. Bởi cuộc
sống tồn tại trong tình yêu thương con người, trong những mầm sống của đứa
trẻ đang lớn lên, trong tình bạn, trong tình yêu.
Lòng ham sống còn được cháy mạnh mẽ trong con người Ivan mà
chúng tôi sẽ nhắc tới sau này, lòng ham sống trở thành chất keo dẻo dai giúp
những đứa con của dòng họ Karamazov vượt qua được mọi hoàn cảnh sống,
nhưng đồng thời nó còn là con dao hai lưỡi. Để toại nguyện được khát khao,
đam mê của mình mà gây ra bao nhiêu thù oán, bao nhiêu đau thương cho
mọi người và cho chính mình.
25