Câu hỏi: QUY LUẬT PHỦ ĐỊNH CỦA PHỦ ĐỊNH
DÀN Ý:
Quy luật phủ định của phủ định là một trong ba quy luật cơ bản của phép
biện chứng duy vật. Quy luật này nói lên khuynh hướng phát triển theo đường
xoáy trôn ốc của các sự vật và hiện tượng. Để hiểu rõ nội dung quy luật, trước
hết chúng ta cần nắm được khái niệm phủ định biện chứng.
I) Phủ định biện chứng:
- Thế giới vật chất vận động và phát triển không ngừng. Một dạng nào đó
của vật chất được sinh ra, tồn tại, rồi mất đi được thay thế bằng một dạng khác.
Triết học gọi sự thay thế đó là sự phủ định. Sự phủ định như thế là một yếu tố
nhất thiết phải có của quá trình vận động và phát triển. Mác nói, không có lĩnh
vực nào lại có thể có sự phát triển nếu như không phủ định những hình thức tồn
tại đã có từ trước.
- Phép biện chứng duy vật không đề cập đến sự phủ định chung mà chỉ nói đến sự phủ định
làm tiền đề, tạo điều kiện cho sự phát triển, cho cái mới ra đời thay thế cái cũ. Đó là sự phủ
định biện chứng. Phủ định biện chứng có những đặc điểm sau đây:
Tính khách quan: Những người theo quan điểm siêu hình coi phủ định là do những nguyên
nhân bên ngoài đưa lại xem sự vật và hiện tượng là những cái cô lập, tách rời nhau. Phương
pháp biện chứng khẳng định rằng, nguyên nhân của sự phủ định của cái mới ra đời thay thế
cái cũ nằm ngay trong bản thân sự vật, nó là kết quả của những mâu thuẫn được giải quyết
trong bản thân mỗi sự vật. Vì vậy, sự phủ định là có tính khách quan, là một yếu tố tất yếu của
sự phát triển.
Ví dụ: Chủ nghĩa xã hội phủ định chủ nghĩa tư bản là kết quả của việc giải quyết mâu thuẫn
cơ bản, khách quan, vốn có trong lòng xã hội tư bản; mâu thuẫn giữa tính chất xã hội hóa của
lực lượng sản xuất với tính chất chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất được
biểu hiện về mặt xã hội là mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản và giai cấp vô sản. Những định luật
và học thuyết khoa học ngày càng phát triển là kết quả của quá trình phủ định của những tri
thức đúng đắn, sâu sắc đối với những tri thức sai lầm hoặc kém sâu sắc, không đầy đủ.
Tính kế thừa: Phủ định biện chứng là kết quả của sự tự thân phát triển trên cơ sở giải quyết

những mâu thuẫn vốn có của các sự vật và hiện tượng, cho nên cái mới ra đời không thể là
một sự phủ định tuyệt đối, phủ định sạch trơn, đoạn tuyệt siêu hình đối với cái cũ, mà là một
sự phủ định có kế thừa. Cái mới ra đời trên cơ sở cái cũ, chứ không phải từ hư vô, vì vậy nó
có chọn lọc, giữ lại và cải tạo những mặt còn thích hợp của cái cũ để chuyển sang cái mới, nó
chỉ gạt bỏ ở cái cũ những mặt tiêu cực, lỗi thời, lạc hậu, gây cản trở cho sự phát triển. Thực
chất của sự phát triển là sự biến đổi, mà giai đoạn sau còn bảo tồn tất cả những gì tích cực đã
được tạo ra ở giai đoạn trước. Đó là nội dung cơ bản của sự phủ định biện chứng.
Ví dụ: Trong sinh vật, các giống loài đều phát triển theo quy luật di truyền, các thế hệ con cái
đều kế thừa các yếu tố tích cực của các thế hệ bố mẹ, học thuyết “gen” đã chứng minh điều
đó. Trong xã hội, một hình thái kinh tế - xã hội mới ra đời, nó không gạt bỏ hoàn toàn các giá
trị vật chất và tinh thần của hình thái kinh tế - xã hội trước đó. Trong lĩnh vực nhận thức cũng
vậy, triết học Mác ra đời giữa thế kỷ XIX, đã kế thừa mọi giá trị tư tưởng của quá khứ, mà
trực tiếp là các giá trị của nền triết học cổ điển Đức v.v...
- Với đặc điểm như vậy, phủ định biện chứng không chỉ là nhân tố khắc phục cái cũ, mà còn
là gắn liền cái cũ với cái mới, cái khẳng định với cái phủ định. Phủ định biện chứng trở thành
vòng khâu tất yếu của sự liên hệ và sự phát triển.
- Đối lập với quan điểm biện chứng, những người theo quan điểm siêu hình coi phủ định là sự
xóa bỏ hoàn toàn cái cũ, là chấm dứt sự liên hệ, sự vận động, sự phát triển của bản thân sự
vật. Do đó, quan điểm siêu hình không thấy được tiền đề của sự nẩy sinh ra cái mới. Mặt
khác, khi nói đến kế thừa, thì họ lại hiểu kế thừa một cách nguyên xi, không phê phán, không
cải tạo chúng hoặc lắp ghép các yếu tố của cái cũ vào cái mới một cách đơn giản, máy móc.
- Trong việc xây đựng nền văn hóa mới ở nước ta hiện nay, chúng ta trân trọng tiếp thu mọi
giá trị tiến bộ của nền văn hóa nhân loại, kế thừa có chọn lọc những di sản của nền văn hóa
dân tộc để xây dựng một “nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”.

II) Nội dung quy luật:
- Trong sự vận động vĩnh viễn của vật chất, sợi dây chuyền của những lần
phủ định biện chứng là vô tận, cái mới phủ định cái cũ nhưng rồi cái mới này lại
trở nên cũ và bị cái mới sau phủ định. Sự phát triển của sự vật thông qua những
lần phủ định như thế, tạo ra một khuynh hướng phát triển tất yếu là đi từ thấp

đến cao một cách vô tận theo đường xoáy ốc. Trong những chu kỳ của sự phát
triển, sau một số lần phủ định, sự vật dường như lặp lại cái cũ, nhưng trên cơ sở
mới cao hơn.


- Để chứng minh quy luật phủ định của phủ định một cách dễ hiểu, Ăng-ghen viết: “Hãy lấy
ví dụ một hạt thóc. Có hàng nghìn triệu hạt thóc giống nhau được xay ra, nấu chín và đem làm
rượu, rồi tiêu dùng đi. Nhưng nếu một hạt thóc như thế gặp những điều kiện bình thường đối
với nó, nếu nó rơi vào một miếng đất thích hợp, thì nhờ ảnh hưởng của sức nóng và độ ẩm,
trong mình nó sẽ xảy ra một sự biến hóa riêng, nó nẩy mầm: hạt thóc biến đi, không còn là hạt
thóc nữa, nó bị phủ định, bị thay thế bởi một cây do nó đẻ ra, đấy là sự phủ định hạt thóc.
Nhưng cuộc sống bình thường của cây này như thế nào? Nó lớn lên, ra hoa, thụ phấn và cuối
cùng sinh ra những hạt thóc mới, và khi hạt thóc đó chín thì thân cây chết đi, bản thân nó bị
phủ định. Kết quả của sự phủ định này là chúng ta lại có hạt thóc ban đầu, nhưng không phải
chỉ là một hạt thóc mà nhiều gấp mười, hai mươi, ba mươi lần”.
Ví dụ trên cho thấy qua hai lần phủ định, sự vật dường như lập lại cái cũ nhưng trên cơ sở
mới cao hơn.
- Lần thứ nhất: cây lúa phủ định hạt thóc

- Lần thứ hai: những hạt thóc mới lại phủ định cây lúa (phủ định của phủ
định).
- Như vậy là ở đây thể hiện tính chu kỳ của sự phát triển. Từ một điểm xuất phát (hạt thóc ban
đầu), trải qua một số lần phủ định (hai lần phủ định - cây lúa phủ định hạt thóc và những hạt
thóc lại phủ định cây lúa), sự vật dường như lặp lại điểm xuất phát (hạt thóc - hạt thóc),
nhưng trên cơ sở mới cao hơn (số lượng hạt thóc nhiều hơn. Số lượng đã thay đổi, chất lượng
cũng thay đổi nhưng khó nhận ra ngay). Sự phát triển dường như lặp lại như cũ nhưng trên cơ
sở mới cao hơn là đặc điểm quan trọng nhất của quy luật phủ định của phủ định.
- Quy luật phủ định của phủ định biểu hiện sự phát triển của sự vật là do mâu thuẫn bên trong
của sự vật quy định. Mỗi lần phủ định đều là kết quả của sự đấu tranh và chuyển hóa lẫn nhau
của các mặt đối lập trong bản thân sự vật, đó là sự đấu tranh giữa mặt khẳng định và mặt phủ

định. Sự phủ định lần thứ nhất làm cho sự vật cũ chuyển thành cái đối lập với mình. Phủ định
lần thứ hai, sự vật mới này lại chuyển thành cái đối lập với nó, trở lại cái ban đầu, nhưng
không giống nguyên như cũ mà trên cơ sở mới cao hơn.
- Phủ định của phủ định xuất hiện với tư cách là cái tổng hợp tất cả những yếu tố tích cực đã
được phát triển từ trước, nó có nội dung toàn diện hơn, phong phú hơn, không phiến diện như
cái khẳng định ban đầu và cái phủ định lần thứ nhất. Sự phủ định của phủ định là giai đoạn
kết thúc của một chu kỳ phát triển, đồng thời lại là điểm xuất phát của một chu kỳ phát triển
mới tiếp theo.
- Quy luật phủ định của phủ định khái quát tính tất yếu tiến lên của sự vận động của sự vật và


hiện tượng. Sự phát triển đi lên đó không diễn ra theo con đường thẳng mà theo đường xoáy
trôn ốc. Hình ảnh “đường xoáy trôn ốc” diễn tả được rõ ràng tính chất biện chứng của sự phát
triển, nói lên được tính kế thừa, tính lặp lại, tính tiến lên của sự vận động. Mỗi vòng mới của
đường xoáy trôn ốc thể hiện tính vô tận của sự phát triển từ thấp đến cao.

- Khi nghiên cứu quy luật phủ định của phủ định, chúng ta không nên hiểu
máy móc là tất cả các sự vật và hiện tượng trong thế giới vật chất đều thông qua
hai lần phủ định thì hoàn thành một chu kỳ phát triển. Có sự vật trải qua hai lần
phủ định thì hoàn thành một chu kỳ phát triển nói lên khuynh hướng tiến lên
của nó, cũng có sự vật bốn, năm lần hoặc nhiều hơn. Ví dụ: Vòng đời của giống
tằm: Trứng - tằm - nhộng - bướm - trứng. Ở đây là bốn lần phủ định.
III) Ý nghĩa phương pháp luận của quy luật phủ định của phủ định:
- Quy luật phủ định của phủ định giúp ta hiểu biết một cách đúng đắn về xu
hướng của sự phát triển. Quá trình phát triển của các sự vật và hiện tượng không
diễn ra một cách thẳng tắp; ngược lại, quá trình đó diễn ra quanh co phức tạp,
đặc biệt là trong lĩnh vực đời sống xã hội. Song, sự phát triển là khuynh hướng
chung, tất yếu của sự vận động của sự vật. Cơ sở lý luận trên đây, giúp ta có cái
nhìn biện chứng về xu thế của thời đại mà ta đang sống.
- Hiện nay, chủ nghĩa tư bản dù còn những tiềm năng lớn, một số nước tư bản có

được những bước phát triển mới về lực lượng sản xuất. Chủ nghĩa tư bản có thể
có những điều chỉnh kéo dài sự tồn tại, nhưng chủ nghĩa tư bản không thể tự giải
quyết được những mâu thuẫn nội tại trong lòng xã hội tư bản. Các nước xã hội
chủ nghĩa đang ở vào tình trạng khủng hoảng trầm trọng, nhiều nước đã bị sụp
đổ nhưng những điều đó không gắn liền với bản chất của chế độ. Không vì
những mặt yếu kém đó, không vì những thất bại tạm thời trong một số nước xã
hội chủ nghĩa mà nghi ngờ chiều hướng phát triển của xã hội loài người. Hình
thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa tất yếu sẽ phải thay thế hình thái kinh tế
- xã hội tư bản chủ nghĩa, đương nhiên sự quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ
nghĩa xã hội là một quá trình lâu dài, trải qua nhiều thế hệ, nhiều thập kỷ đấu
tranh.


- Quy luật phủ định của phủ định cũng giúp ta hiểu biết đầy đủ hơn về cái mới.
Cái mới là cái ra đời phù hợp với quy luật phát triển của sự vật. Nó luôn luôn
biểu hiện là giai đoạn cao về chất trong sự phát triển. Trong giới tự nhiên, cái
mới xuất hiện diễn ra một cách tự phát. Trong đời sống xã hội, cái mới xuất hiện
gắn liền với sự nhận thức và hoạt động có ý thức của con người. Tuy cái mới là
cái phù hợp với quy luật, là cái tất thắng, song như Lê-nin nói: “Trong lúc mới
nảy sinh thì cái cũ trong một thời gian nào đó vẫn còn cứ mạnh hơn cái mới”. Vì
vậy, một quan niệm chân chính về sự phát triển phải là một thái độ ủng hộ cái
mới, đấu tranh cho cái mới, chống lại cái cũ, lỗi thời kìm hãm sự phát triển.
- Trong cuộc sống hàng ngày chúng ta cần có thái độ ủng hộ cái mới, tạo điều
kiện để cái mới phát triển hợp quy luật, biết kế thừa có chọn lọc những yếu tố
tích cực và hợp lý cái cũ làm cho nó phù hợp với xu thế vận động và phát triển
của cái mới.