Xói mòn và các biện pháp
điều tiết?

Sự tồn tại của cuộc sống con người phụ thuộc
rất nhiều vào lớp đất trồng trọt để sản xuất ra
lương thực, thực phẩm và các nguyên liệu sản
xuất công nghiệp phục vụ cho đời sống của con
nguời.

Khái niệm về xói mòn và ý nghĩa của việc
nghiên cứu xói mòn đất
Sự tồn tại của cuộc sống con người phụ thuộc
rất nhiều vào lớp đất trồng trọt để sản xuất ra
lương thực, thực phẩm và các nguyên liệu sản
xuất công nghiệp phục vụ cho đời sống của con
nguời. Tuy nhiên sự tồn tại của lớp đất có khả
năng canh tác này lại luôn chịu những tác động
mạnh mẽ của các điều kiện tự nhiên và các hoạt
động canh tác do con người có thể làm cho
chúng bị thoái hóa và dần mất đi khả năng sản
xuất, trong đó một trong những nguyên nhân
làm cho đất bị thoái hóa mạnh nhất là do xói
mòn. Hiện tượng mất đất do xói mòn mạnh hơn
rất nhiều so với sự tạo thành đất trong quá trình
tự nhiên, một vài cm đất có thể bị mất đi chỉ
trong một vài trận mưa giông hoặc gió lốc trong
khi để có được vài cm đất đó cần phải có thời
gian hàng trăm năm, thậm chí hàng ngàn năm
mới tạo ra được. Trên thế giới hầu như không
có quốc gia nào là không chịu ảnh hưởng của
xói mòn, nhất là ảnh hưởng của xói mòn do

nước và do gió. Các nước thuộc miền nhiệt đới
ẩm do có lượng mưa, bão hàng năm lớn tập
trung theo mùa, phần lớn đất đai canh tác nằm
ở những địa hình dốc nên xói mòn do nước
mưa là nguy cơ chính tạo ra hiện tượng xói mòn
ở đây. Trong khi đó hiện tượng xói mòn do gió
lại xảy ra chủ yếu ở những vùng khô hạn và bán
khô hạn, nơi có lượng mưa thấp không duy trì
được lớp thảm thực vật thường xuyên trên bề
mặt đất. Xói mòn mạnh có thể làm mất tới 1400
tấn đất/ ha/năm, tương đương với toàn bộ tầng
canh tác dày 10cm có dung trọng 1,4 g/cm3
(Benntt 1939). Còn ở những nơi chịu ảnh hưởng
của xói mòn do gió gây ra thì lượng đất mất
cũng thường cao hơn 11,2 tấn/ ha/ năm tương
đương với lớp đất dày 0,8cm.
Bên cạnh những tác động trực tiếp đến khả
năng sản xuất do xói mòn gây ra đối với đất
canh tác, vấn đề môi trường cũng sẽ dần xuất
hiện khi những vùng đất bị xói mòn trở thành
những vùng đất trống, đồi trọc trơ sỏi đá hay
thậm chí mất đi hẳn lớp đất chỉ còn lại các đá
gốc. Các hạt đất mịn khi bị cuốn đi theo dòng
nước còn gây ra hiện tượng lắng đọng bùn ở
dưới vùng hạ lưu các lòng sông, hồ và đập thủy
điện làm ảnh hưởng đến lưu lượng dòng chảy
và có thể gây ra lũ lụt.
Có thể nhận thấy đối với thực tiễn sản xuất
nông nghiệp không có sự thoái hóa đất nào
mạnh và hiểm họa hơn xói mòn đất bởi nó liên

quan đồng thời tới các quá trình mất đất, mất
chất dinh dưỡng và nước cho cây trồng đồng
thời còn gây ra các tác động xấu đến môi
trường. Do đó việc nghiên cứu xói mòn là vô
cùng cần thiết cho mọi quốc gia, đặc biệt đối với
nước ta là một nước nằm trong vành đai nhiệt
đới với 3/4 diện tích đất tự nhiên là đồi núi,
thường xuyên phải hứng chịu các hậu quả do
xói mòn gây ra thì việc khống chế hiện tượng
xói mòn đất càng trở nên cực kỳ quan trọng để
bảo vệ độ phì nhiêu của đất và bảo vệ môi
trường sinh thái.

Các kiểu xói mòn đất chính
Xói mòn đất là quá trình làm mất lớp đất trên
mặt và phá huỷ các tầng đất bên dưới do tác
động của nước mưa, băng tuyết tan hoặc do
gió. Ðối với đất sản xuất nông nghiệp thì nước
và gió là hai tác nhân quan trọng nhất gây ra xói
mòn và các tác nhân này có mức độ ảnh hưởng
tăng giảm khác nhau theo các hoạt động của
con người đối với đất đai.
Kiểu xói mòn do nước
Kiểu xói mòn do nước gây ra do tác động của
nước chảy tràn trên bề mặt (nước mưa, băng
tuyết tan hay tưới tràn). Hiện tượng xói mòn do
nước gây ra đối với đất sản xuất nông nghiệp
thường mạnh nhất ở các bề mặt đất trống, sau
khi làm đất chuẩn bị gieo trồng. Ðể xảy ra xói
mòn, nước cần có năng lượng để tách các hạt

đất, rồi sau đó vận chuyển chúng đi. Mưa và
nước có thể tách được các hạt đất song việc
vận chuyển được chúng đi bao xa phải phụ
thuộc vào dòng chảy. Tác động của mưa gây ra
xói mòn đối với đất gồm các tác động va đập
phá vỡ, làm tách rời các hạt đất và sau đó vận
chuyển các hạt đất bị phá hủy theo các dòng
chảy tràn trên mặt đất. Dòng chảy của nước có
thể tạo ra các rãnh xói, khe xói hoặc bị bóc theo
từng lớp, người ta chia kiểu xói mòn do nước
gây ra thành các dạng:
- Xói mòn thẳng là sự xói lở đất, đá mẹ theo
những dòng chảy tập trung, ăn sâu tạo ra các
rãnh xói và mương xói.
- Xói mòn phẳng là sự rửa trôi đất một cách
tương đối đồng đều trên bề mặt do nước chảy
dàn đều, đất bị cuốn đi theo từng lớp, phiến.
Khi lớp đất trên bề mặt bị xói mòn thì rất khó
khôi phục và những thiệt hại của xói mòn có thể
ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức sản xuất của
đất. Ví dụ một phép tính đơn giản nếu đất bị xói
mòn 1cm đất thì trên 1 ha đất mất đi 100m3 đất,
tương đương 150 tấn, trong đó có 6 tấn mùn và
1,5 tấn đạm. Trong khi đó, ở vùng nhiệt đới có
những nơi xói mòn làm mất 3 cm đất mặt hàng
năm. Riêng vùng đồi núi hàng năm bình quân
mất đi khoảng 2 cm điều này làm cho đất ở đây
bị thoái hóa nhanh chóng. Trên những vùng đất
cao, dốc, mưa lớn còn tạo nên những dòng
chảy cực đại trên sườn dốc và ngoài việc bào

mòn lớp đất mặt chúng còn có khả năng tạo ra
những dòng xói hoặc rãnh xói. Có rãnh sâu 5-
6m tới tận lớp đá mẹ và làm mất đi hoàn toàn
khả năng sản xuất của đất đai.
Kiểu xói mòn do gió
Kiểu xói mòn do gió là hiện tượng xói mòn gây
ra bởi sức gió. Ðây là hiện tượng xói mòn có thể
xảy ra ở bất kì nơi nào khi có những điều kiện
thuận lợi sau đây
- Ðất khô, tơi và bị tách nhỏ đến mức độ gió có
thể cuốn đi
- Mặt đất phẳng, có ít thực vật che phủ thuận lợi
cho việc di chuyển của gió
- Diện tích đất đủ rộng và tốc độ gió đủ mạnh để
mang được các hạt đất đi
Thông thường đất cát là loại đất rất dễ bị xói
mòn do gió vì sự liên kết giữa các hạt cát là rất
nhỏ, đất lại bị khô nhanh. Ảnh hưởng của xói
mòn do gió gây ra khá phức tạp, đất bị chuyển
dịch đi có thể dưới các hình thức nhảy cóc,
trườn trên bề mặt hoặc bay lơ lửng.
Xói mòn do nước và các yếu tố ảnh hưởng
Hiện tượng xói mòn do nước xảy ra ở khắp mọi
nơi trên bề mặt trái đất, song tập trung mạnh
nhất ở những vùng khí hậu nhiệt đới ẩm nơi
thường có tổng lượng mưa hàng năm lớn, tập
trung theo mùa với cường độ cao kết hợp với
đất có địa hình cao và dốc đã tạo ra những dòng
chảy tràn lớn trên bề mặt đất. Trong nhiều vùng
đất dốc hiện tượng nước chảy tràn trên mặt

không chỉ làm mất đi một lượng nước lớn trong
mùa mưa (khoảng 50 - 60% lượng mưa hàng
năm) mà kèm theo đó là hiện tượng đất bị mất
do xói mòn mạnh và đây mới chính là thiệt hại
nghiêm trọng đối với đất canh tác hơn cả vì
chúng làm cho lớp đất mặt bị bào mòn dẫn đến
hậu quả là đất bị mất dần và thậm chí không
còn khả năng sản xuất. Khi xói mòn xảy ra,
thông thường những thành phần hạt đất nhỏ,
mịn trên cùng lớp đất mặt bị đẩy đi trước tiên và
ở lớp đất này thường tập trung độ phì nhiêu cao
nhất do vậy hàm lượng các chất dinh dưỡng bị
mất đi trong đất do xói mòn cũng rất lớn, Tuy
nhiên lượng dinh dưỡng mất đi còn phụ thuộc
vào hệ thống cây trồng trên đó, thí nghiệm của