11. 9: Hôm ấy trời “xanh một cách trầm
trọng”


.
James Nachtwey (1948) tình cờ có mặt ở New York buổi sáng ngày 11
tháng Chín và, ông không bỏ lỡ cơ hội để dấn thân vào Ground Zero
(nơi toà tháp đôi bị sập). Mười năm trước, tạp chí TIME xuất bản
những bức ảnh phi thường mà James chụp ngày hôm đấy, nhưng sau đó
thì ông không đụng đến 27 cuộn phim này nữa. Vài tuần trước, chúng
tôi có cơ hội tiếp đón Nachtwey trong văn phòng của mình; ông xem
lại những tờ in tổng hợp, nhớ về những sự kiện của ngày thứ ba đó. Và
giờ đây, James chia sẻ những bức ảnh đã được ông chọn lại từ 27 cuộn
phim, một số chưa từng được TIME xuất bản, và thậm chí còn nói
chuyện với nhà văn David Levi Strauss về bộ tác phẩm của mình.
James Nachtwey thức dậy vào buổi sáng ngày 11. 9. 2001 tại New
York; ông vừa bay về từ Pháp đêm hôm trước. Theo lời James, việc
ông có mặt tại thành phố vào lúc đó là một điều bất thường, bởi ông
thường xuyên công tác ở khắp nơi trên thế giới, thường là những
vùng/quốc gia có chiến tranh hoặc xung đột. Hôm ấy ông cầm ly cà phê
rồi ra đứng ngắm dòng sông East River và cây cầu Brooklyn tại chiếc
cửa số ở phía đông của căn hộ – nằm trên đường Water Street. Ông vẫn
nhớ rằng bầu trời lúc đó là bầu trời xanh nhất và trong nhất, chưa từng
thấy; một điều kiện thời tiết thường được các phi công gán tên “xanh
một cách trầm trọng”. Cây cầu như được chiếu sáng từ phía sau, với
ánh sáng mặt trời phản chiếu trên mặt nước. Nachtwey nhìn xuống,
thấy một vài người đang đứng trên mái nhà kế bên, nhìn về hướng tây
và chỉ tay lên trời. Ông chạy đến cửa sổ còn lại, và thấy cảnh tòa tháp
phía bắc của Trung tâm Thương mại Quốc tế đang bốc cháy. Một vài
phút sau, chiếc máy bay thứ hai đâm vào tòa tháp phía nam. Nachtwey
– nhiếp ảnh gia chiến trường vĩ đại nhất trong thời đại của chúng ta –

biết ngay đây là một hành vi khủng bố. Ông thu dọn máy ảnh, mang
theo toàn bộ phim ông có, và chạy về phía hai tòa tháp đang cháy
phừng phừng.

“Tháp Đôi”, 1971. Trong lúc xem lại kho ảnh cũ của mình, James bắt
gặp một tác phẩm ông chụp vào năm 1971 - lúc đang tự học nhiếp ảnh -
nó dự đoán một cách rùng rợn về sự kiện 11. 9 mà ông sẽ chụp sau này.

Ông đã quá quen với việc chạy đến một nơi mà tất cả mọi người (trừ
lực lượng cứu hộ) đang chạy khỏi. Ông luôn làm công việc của mình,
ghi lại những gì đang diễn ra. Nhưng lần này không giống những lần
trước đó. lần này “chiến trường” đang diễn ra ngay trong sân sau nhà
ông. “Lúc nào tôi cũng ở một quốc gia khác, và can dự vào những bi
kịch cũng như những tình huống nguy hiểm của những công dân không
thuộc nước Mỹ; đối với tôi, quay lại đất mẹ lúc nào cũng giống như là
quay về nơi trú ẩn. Nhưng giờ chiến tranh đã đến với đất nước này; tôi
cho rằng chúng ta đã trở thành một phần của thế giới vào lúc đó, theo
một cách mà ta chưa bao giờ phải nếm trải. Có thể điều này chẳng sớm
thì muộn cũng sẽ đến, nhưng nó đã đến vào 11. 9, và mọi thứ không
còn được như cũ nữa.”
Những bức ảnh Nachtwey chụp ngày hôm đó, (12 tiếng đồng hồ sau vụ
khủng bố), nằm trong số những bức ảnh mang tính biểu tượng nhất của
ngày 11. 9: tòa tháp phía nam sụp đổ đằng sau cây thánh giá của Nhà
thờ Saint Peter; những bóng người với hình dạng ma quái xuất hiện từ
đám khói; ba lính cứu hỏa làm việc bên cạnh đội trưởng – người đang
quỳ gối, để đầu trần, ngoái lại nhìn đống lửa đang quét về phía họ; và
dĩ nhiên, những bức ảnh về đống đổ nát méo mó, y như là Trung tâm
Thương mại thuộc về một thế giới khác, theo kiểu “phim trường của
một bộ phim câm về ngày tận thế”.
Vào lúc 10h29’, Nachtwey nghe được “một tiếng như tiếng thác nước

từ trên trời,” và nhìn thấy tòa tháp phía bắc đổ sập xuống ngay trên đầu.
“Tôi hiểu ngay là mình có khoảng năm giây để sống, và rằng cơ hội
sống sót của tôi cực kì mong manh. Thật ra đấy là một cảnh rất đẹp;
với khói, kim loại, và giấy bay trên nền trời xanh. Về thị giác mà nói nó
đẹp đáng kinh ngạc, một trong những thứ đẹp nhất tôi từng thấy.
Nhưng cảnh này sắp sửa giết chết tôi, không có thời gian để chụp nó
nữa.” Ông nhanh chóng thăm dò xung quanh, tia thấy một khách sạn
bên đường với cánh cửa mở (Khách sạn Millennium) rồi lao về phía đó.
Bên trong, ông nhào vào chiếc thang máy đúng lúc mọi thứ tối sầm lại.
“Không thấy một thứ gì. Rất có thể tôi đã chết rồi. Chỉ có điều, tôi đang
ho sặc sụa, thế nên tôi biết mình vẫn còn sống.” Ông gọi to xem có ai
xung quanh đang bị thương, cần được giúp đỡ không, rồi bắt đầu lần
mò về phía trước trong bóng tối. Sau một lúc, ông thấy rất nhiều điểm
sáng (hóa ra là đèn của những chiếc xe cảnh sát bị vứt lại). “Rồi tôi biết
rằng mình đang ở bên ngoài; và nhận ra: mình không bị chôn vùi dưới
đống hổ lốn”. Theo bản năng, James tiến về phía bắc và cuối cùng đi ra
tới vùng có ánh sáng mặt trời. Rồi ông quay trở lại Ground Zero.
“Thật là, ừm, nói sao nhỉ? Thật là không tin được. Mọi thứ bị phủ kín
bởi lớp bụi trắng, chưa kể những mảnh kim loại to đùng nằm xung
quanh, và các tòa nhà bị đè bẹp bên dưới. Lính cứu hỏa không làm
được gì nhiều, nhưng họ vẫn cố gắng tìm kiếm và ý ới gọi nhau. Nó đơn
giản là một đống đổ nát tan hoang. Khó tin đến nỗi, ta chỉ có thể làm
những gì ta thường làm, và cứ tiếp tục làm việc của mình. Những người
lính cứu hỏa cũng như cảnh sát đã có mặt ở đó, làm việc một cách
chuyên nghiệp. Họ hiểu rằng mình đã mất rất nhiều đồng đội, nhưng
vẫn đang cố kìm chế nỗi buồn. Tôi nhớ lại việc mình đã theo đuổi nghể
nhiếp ảnh như thế nào, và điều đó quan trọng ra sao. Chụp ảnh là cái
duy nhất tôi có thể làm. Một nhiệm vụ đơn giản của tôi”.
Điều khiến ngày 11. 9 khác biệt so với những nơi James từng xông pha
chụp ảnh trong suốt 30 năm qua là: ông không thấy thi thể người chết.

“Việc không nhìn thấy xác làm tim bạn thót lên tận họng, bạn hiểu
được sự mất mát phải lớn như thế nào. Không có ai để cứu, không có
ai để chữa. Các nạn nhân đều ở dưới đống đổ hổ lốn, và tất cả đã
chết.”
James dành toàn bộ thời gian còn lại trong ngày hôm đấy ở Ground
Zero, làm việc của mình. Ông mang theo 28 cuộn phim, nhưng đã cho
một đồng nghiệp một cuộn phim quý giá của mình. Mười năm trước,
James chưa chuyển sang máy ảnh kỹ thuật số, thế nên ông có 27 tờ in
tổng hợp từ ngày 11. 9. Mười bốn trong số những hình ảnh của ông trên
Time.com có 2 triệu lượt xem vào ngày đầu tiên.

Những bức ảnh dưới đây đều được chụp vào ngày 11. 9 và được mô tả
bằng chính từ ngữ của James: “Trong đầu tôi, tất cả đều diễn ra như
một thước phim quay chậm. Mọi thứ như bồng bềnh trôi. Khi làm việc,
tôi nghĩ mình có tất cả thời gian trên đời để chụp ảnh, nhưng đến giây
cuối cùng tôi hiểu rằng mình sắp bị kéo ra khỏi trạng thái này”.

Vào ngày 21. 8. 2011, James nhìn lại những tờ in từ vụ khủng bố, và
một dòng thác kí ức trào ra. “Tôi ngạc nhiên vì tôi vẫn nhớ cái cảm
giác kinh khủng của ngày ấy. Tôi nhận ra mình đã chôn vùi nó, muốn
giữ nó nằm sâu ở đấy. Chắc hẳn có nhiều lý do, nhưng chúng hầu hết
là không có liên hệ gì với nhau, và có lẽ sẽ mãi như thế. Tầm cỡ của vụ
khủng bố, sự khó tin, sự kinh hoàng, sự tuyệt vọng, sự điên rồ, sự độc
ác, và sự thật là vụ khủng bố đã thành công; cách mà nó đã thay đổi
thế giới đem lại một cảm giác mất mát khó chịu; bởi vì nhiếp ảnh là
một dạng kí ức, một hiển thị vật chất của ký ức, nên một số kí ức muốn
được đem đi giấu; còn tôi thì lại đang mở chúng ra.”
James có một niềm tin bất di bất dịch vào sức mạnh của hình ảnh, và
vào giá trị xã hội của việc giúp mọi người nhìn thấy những gì đã xảy ra.
“Giá trị của thông tin đã giúp tôi cầm cự. Mọi người cần được biết và

họ cần phải hiểu sự việc theo cách nhân bản nhất có thể. Nhiếp ảnh là
một ngôn ngữ, dĩ nhiên là với những hạn chế và những điểm mạnh,
nhưng đấy là công cụ của tôi, thế nên tôi phải cố sử dụng chúng cho
tốt. Tôi muốn các bức ảnh của mình thật mạnh mẽ và có sức hùng biện,
muốn lay động những con người bình thường một cách sâu sắc nhất.
Bởi vì tôi đang trưng bày những hình ảnh của mình cho một số đông
khán giả, nên tôi phải có niềm tin rằng con người quan tâm đến mọi
thứ. Bản chất của con người là rộng lượng, và nếu có cách để bày tỏ sự
rộng lượng này, họ sẽ làm thế. Khi một chuyện gì đó tày trời xảy ra, họ
sẽ muốn thay đổi. Tôi nghĩ đấy là điều cơ bản của giao tiếp. Ý thức
cộng đồng là một động lực giúp thay đổi, nhưng nó phải được kết hợp
với ý thức chính trị.”
“Trong trường hợp vụ 11. 9, nó là một thảm họa là quá rõ ràng –
không cần tôi phải chứng minh điều đấy. Tất cả những gì tôi có thể làm
là ghi lại nó bằng hết khả năng của mình. Tôi nghĩ nhiều lúc, ảnh của
tôi có thể thực sự thay đổi đầu óc mọi người, và thúc đẩy quá trình suy
nghĩ theo một hướng nhất định. Nhưng trong trường hợp này mọi thứ
tiến triển dù có hay không có tôi. Đáng tiếc, chính quyền Bush đã dùng
những hình ảnh vụ 11. 9 – bao gồm những tác phẩm của tôi – để biện
hộ và kêu gọi một cuộc xâm lược khó hiểu vào Irắc, một đất nước hoàn
toàn không có chút liên quan gì đến vụ tấn công này. Thế là mọi thứ đã
bị lạm dụng theo đủ mọi kiểu. Nhưng sự căm giận về vụ khủng bố tôi
vẫn cảm thấy rõ. Đây là cuộc tấn công vào đất nước tôi, thành phố tôi,
nơi tôi sống.”


Quá nhiều lính cứu hỏa đã chết. Tôi nghĩ bức ảnh này ghi nhận những
mất mát cũng như vinh danh họ. Sự hy sinh của họ là cực kì lớn lao, và
sẽ mãi mãi được ghi công.


“Một điều không thể tin được vừa xảy ra, và nó sắp trở nên tồi tệ hơn
nhiều.”

“Cảm giác sốc bao trùm. Những người lính cứu hỏa tự hoạt động theo
bản năng nghề nghiệp, và làm những gì họ phải làm, để đối diện với
nỗi tuyệt vọng.”

“Hàng nghìn người đã chết, nhưng không thấy xác họ đâu. Sự thật
khủng khiếp dần thấm thía, rằng tất cả những người có mặt bên trong
đã bị chôn vùi dưới hàng nghìn tấn thép và bê tông. Ai cũng hiểu
nhưng không ai nói ra điều này – đã quá muộn rồi.”

Việc một chiếc xe bị chổng ngược lên trời trông đã kỳ rồi, nhưng quan
trọng là vẻ mặt của người lính cứu hỏa. Mắt anh ta có viền đen kịt, và
anh ta có một cái nhìn xa xăm đến hàng nghìn thước.

“Tôi đang đứng ngay dưới tòa tháp phía bắc khi nó sụp. Việc tôi sống
sót gần như là một điều kì diệu. Tôi ở trong một đám mây bụi khói
khổng lồ, bị ngạt thở và không nhìn thấy gì. Tôi tiếp tục tiến lên và
cuối cùng nhìn thấy ánh sáng phát ra từ đằng xa.”

“Hàng tấn giấy bay trong không khí khi hai tòa tháp đổ. Một số bay vào
các cửa sổ bị vỡ tại những tòa nhà bên cạnh.”

“Những phương thức thông thường để đối phó với tình trạng khẩn cấp
đã hoàn toàn vô dụng. Ngay cả khi thiết bị bị phá hủy, những người
lính cứu hỏa vẫn tiếp tục làm việc. Điều này không phải là một hành
động trong tuyệt vọng. Đó là một hành động dũng cảm và cao thượng.”

“Điều không tưởng đã xảy ra, và mọi nỗ lực đều có vẻ vô ích so với

mức độ thảm khốc của sự việc. Tôi không chắc là lính cứu hỏa có còn
chỗ nào để nối vòi chữa lửa không.”

“Người lính cứu hỏa chỉ có thể tiếp tục tến lên phía trước, và cố gắng
không đầu hàng.”

“Lính cứu hỏa làm một công việc đòi hỏi họ phải đặt mạng sống của
mình lên bàn cân. Ngày hôm đó, sự dũng cảm và lòng tận tụy của họ đã
bị thử thách, và họ phải trả một cái giá khổng lồ.”

“Trông như cảnh dựng tại trường quay của một bộ phim khoa học giả
tưởng về ngày tận thế.”

“Một nhóm lính cứu hỏa đã dựng một ngọn cờ giữa đống đổ nát. Đấy là
một hành vi thách thức, không chấp nhận đầu hàng, và tỏ lòng kính
trọng với những người đồng đội đã ngã xuống".

“Ngay cả khi mặt trời đang lặn, lính cứu hỏa vẫn tiếp tục lùng sục trong
đống đổ nát khổng lồ. Đến lúc đó, tôi tin chắc họ đã nhận ra rằng cơ hội
tìm thấy người sống sót là rất ít, nhưng nếu họ có thể tìm thấy dù chỉ
một người, họ vẫn sẽ cố gắng hết sức lực của mình.”

“Qua năm tháng, công việc của tôi đã được tiếp nhiên liệu bởi sự tức
giận đối với những bất công và thảm họa, nhưng lúc nào cũng ở một
nước khác. Giờ nó đã xảy ra ở chính đất nước tôi, thành phố của tôi, và
cảm giác tức giận lần này có thêm tính cá nhân hơn các lần trước kia.”