HỘI HỌA NHẬT BẢN HÔM
NAY
Trong thời đại nào chúng ta
có thể tìm thấy cội nguồn
của một bức họa Nhật Bản?
Liệu có đáng nghĩ đến vấn
đề cách biểu hiện của Nhật
Bản là cái gì không? Trong
th
ế giới hiện đại chúng ta có
thể chia sẻ thông tin tức
thời bất kể chúng ta đang sống ở đâu. Vì thế, tôi nghĩ sống ở nước nào
là điều không quan trọng lắm. Hội họa hiện đại Nhật Bản sở dĩ tồn tại
được là nhờ đã biết cách sử dụng lối biểu hiện phương Tây kết hợp với
sự phồn vinh của thời hiện đại. Bằng con đường ấy các nền văn hóa
hòa trộn với nhau vượt qua các đại dương, và những cách thể hiện mới
sẽ sinh ra.
Tôi là hội viên Liên đoàn Nghệ sĩ Nhật Bản và hội viên hội Mỹ thuật
Chủ thể Nhật Bản. Ngoài ra tôi còn là một giảng viên mỹ thuật tại
trường cao học. Hôm nay tôi hân hạnh được trình bày với các bạn về
hiện trạng hội họa tại Nhật Bản.
1) Các dòng tranh ở Nhật
Tôi bắt đầu bằng truyền thống và phong cách thể hiện. ở Nhật Bản
ngày nay người ta coi có hai dòng tranh chính là hội họa truyền thống
Nh
ật Bản, gọi là Nihon-ga, và hội họa Âu-Tây, gọi là You-ga. Các
trường đại học mỹ thuật cũng có hai khoa là khoa Nihon-ga và khoa
You-ga.
Hội họa Âu -Tây là phong cách phổ biến nhất tại Nhật. Hội họa Âu-
Tây
được du nhập vào Nhật Bản qua hai kênh: 1) qua các họa sĩ Nhật học ở

Paris hoặc những nơi khác tại châu Âu vào thời Minh Trị (1868 -
1912), 2) qua Antonio Fontanes (1818 - 1882), họa sĩ trường phái
Barbizon, người châu Âu đầu tiên tới dạy hội họa tại Nhật tại trường
mỹ thuật công nghiệp (Kobu Bijutsu Gakko). Vì thế có thể nói rằng
You-ga của Nhật có xuất xứ từ Pháp. Và cũng vì thế, ở Nhật các họa sĩ
lớn tuổi thường có một tình cảm đặc biệt đối với Paris. Khi người Nhật
nói “hội họa” đa số ngầm hiểu rằng đó là “hội họa Âu-Tây” (You-ga),
vì người Nhật rất ít khi dùng từ “You-ga”. Tại hầu hết các trường học
của Nhật Bản, học sinh được học các kiến thức cơ bản về hội họa hàn
lâm phương Tây thuần túy, như luật viễn cận, cách thể hiện không gian
bằng ánh sáng và bóng tối. Các kỳ thi vào đại học mỹ thuật đều bắt
buộc phải có bài thi hình họa theo phong cách hàn lâm phương Tây.
Về định nghĩa mà nói thì từ “Nihon-ga” dường như đối lập với hội họa
theo phong cách Âu - Tây. Vì thế, người Nhật dùng từ này để chỉ “hội
h
ọa truyền thống Nhật Bản”. Hội họa truyền thống Nhật Bản nói chung
kế thừa tính bản sắc trong phần hội họa nặng tính dân tộc. Tuy nhiên
Nihon
-ga hiện đại là một phong cách riêng sinh ra vào thời Minh Trị,
và được hoàn thiện sau đó. Nền tảng của Nihon-ga là chủ nghĩa hiện
thực phương Tây, luật viễn cận, sáng và tối. Tuy người Nhật từ lâu đã
có cách nhìn riêng về bố cục động, rất khó tìm thấy dấu vết của những
phong cách đó trong hội họa hiện đại Nhật Bản. Trong lịch sử nghệ
thuật Nhật Bản, hoa, chim, phong cảnh, mặt trăng là những đề tài
truyền thống biểu hiện cách nhìn của người Nhật về thế giới. Ngày nay
các họa sĩ trẻ theo dòng tranh truyền thống (Nihon-ga) rất hiếm khi vẽ
những đề tài đó. Chúng tôi gọi những bức tranh được vẽ bằng màu làm
từ các hạt màu có kích thước và hình thù giống nhau là “tranh Nhật”.
Còn các tranh khác đơn thuần là “tranh”. Kỹ thuật chế tạo ra các hạt
màu đặc biệt (của màu nước và mực in khắc gỗ) có kích thước và hình

dạng giống nhau gọi là enogu. Các hạt màu này có tên là iwa-enogu.
Màu làm từ các hạt cùng kích thước và hình dạng trông rực rỡ hơn.
Chú thích của người dịch).
Dòng tranh thứ ba thường được gọi là “hội họa đương đại”. Trong số
các đại diện sáng giá cho hội họa đương đại Nhật Bản đầu tiên phải kể
đến Yoshitomo Nara (47 tuổi) và Takashi Murakami (44 tuổi). Cả hai
đều tốt nghiệp đại học nghệ thuật và âm nhạc Tokyo. Nara tốt nghiệp
khoa hội họa Âu - Tây (sơn dầu). Murakami tốt nghiệp khoa hội họa
Nh
ật Bản. Nara và Murakami là hai người khởi xướng trào lưu s
ử dụng
văn hóa phổ cập trong các truyện tranh manga, phim hoạt hình chiếu
trên TV, và nâng lên thành một hình thức nghệ thuật. Murakami sử
dụng nhân vật Astro Boy từ phim hoạt hình và các nhân vật của
Disney. Ngày nay ta có thể thấy các bức tranh loại đó xuất hiện trong
các sách giáo khoa về mỹ thuật cấp cao học. Makoto Aida (41 tuổi)
cũng chia sẻ quan điểm của Nara và Murakami, nhưng tranh của anh ta
có vẻ khiêu dâm hơn, và chứa đựng nhiều tình tiết đảo lộn thời gian và
trật tự. Vì thế các nhà giáo dục không mặn mà gì với các tác phẩm của
Aida. Đối với Nara và Murakami cũng vậy. Tuy nhiên có nhiều c
huyên
gia cho rằng những nghệ sĩ như Nara, Murakami, và Aida là những
người khởi đầu cho một nền hội họa Nhật Bản mới. Tôi cho rằng cách
biểu hiện gắn với phim hoạt hình và sách manga của họ tượng trưng
cho xã hội Nhật Bản hiện đại, cũng tương tự như pop-art ở Mỹ đã ra
đời và được cổ vũ trong xã hội tiêu thụ.
2) Cuộc sống của các họa sĩ ở Nhật
Thống kê toàn quốc phân loại nghệ sĩ tạo hình thành nhà điêu kh
ắc, họa
sĩ, và nghệ nhân. Theo thống kê năm 2000 toàn nước Nhật có khoảng

38,000 nghệ sĩ như vậy. Con số này được ước tính sẽ vào khoảng
40,000 vào năm 2010. Đây là con số những nghệ sĩ chỉ hành nghề này
trong thời điểm diễn ra thống kê. Số họa sĩ kiếm sống bằng một nghề
khác, như chúng tôi chẳng hạn, thực tế đông hơn nhiều. Theo một
người bạn của tôi là chủ một gallery tranh, số họa sĩ sống được chỉ
bằng bán tranh của mình tại Nhật không tới 100 người. Có thể nói rằng
họa sĩ rất khó sống tại Nhật. Thêm vào đó cư dân nghệ thuật phần lớn
tập trung tại Tokyo và các vùng phụ cận.
Từ thời Minh Trị xuất hiện một loại hình triển lãm gọi là triển l
ãm công
cộng (Kobou-Ten). Loại hình này nay đã trở thành truyền thống (tương
tự như triển lãm mỹ thuật toàn quốc ở Việt Nam. Chú thích của người
dịch). Trước đây các triển lãm loại này thường chỉ có sự tham gia của
các họa sĩ được đào tạo từ các trường, viện hàn lâm mỹ thuật. Vì thế
hầu hết các họa sĩ chuyên nghiệp là thành viên của các hội mỹ thuật
này. Tình hình ngày hôm nay đã đổi khác. Mỗi hội mỹ thuật thường
kêu gọi tất cả mọi người tham gia, và triển lãm gồm tranh của các tác
giả là hội viên cũng như chưa là hội viên, những tác phẩm đư
ợc các hội
viên duyệt chọn. Có 50 hội mỹ thuật thường xuyên triển lãm tại Bảo
tàng mỹ thuật trung ương Tokyo, trong đó các triển lãm định kỳ mỗi
năm một lần thường có trên 240 - 250 tác ph
ẩm. Trong năm 2003 có tất
cả 1,860,000 nghệ sĩ tham gia triển lãm định kỳ như vậy theo đủ các
chuyên ngành như tranh Nhật, tranh Tây, điêu khắc, nghệ thuật công
nghiệp, v.v. trên một diện tích 10,488 m2. Thêm vào đó, sang năm
Viện bảo tàng quốc gia mới được xây dựng sẽ giành cho các triển lãm
công cộng một diện tích tới 14,000 m2. Tuy nhiên thế vẫn chưa đáp
ứng được nhu cầu tăng gấp 2.5 lần về diện tích triển lãm. Trong khi
điều kiện xã hội khó khăn cho họa sĩ thì vẫn không có gì thay đổi. Xã

hội Nhật Bản hiện đại hoạt động dựa trên nguyên tắc cạnh tranh kịch
liệt. Giá trị kinh tế được đề cao. Xã hội lãnh đạm với những hoạt động
nghệ thuật ì ạch, kém hiệu quả. Còn các viện mỹ thuật như bảo tàng thì
bị bắt buộc phải theo các hình thức hoạt động có thể kiếm lời. Trong
chương trình học, một số môn học như âm nhạc, mỹ thuật bị giảm bớt
giờ, thay thế bằng một số môn mà người ta cho là thực tế hơn. Rất
nhiều người Nhật cho rằng nghệ thuật là quan trọng cho cuộc đời,
nhưng vô tích sự trong việc kiếm lời.
3) Kết luận
Nhà nư
ớc Nhật Bản chỉ chú trọng cổ vũ và ủng hộ dòng tranh truyền
thống của Nhật bởi lẽ nếu Nhà nước không hỗ trợ dòng tranh truyền
thống thì nó sẽ bị tuyệt chủng! Nhà nước muốn tay nghề về mỹ thuật -
mỹ nghệ truyền thống được duy trì và truyền lại cho các thế hệ sau.
Trong xã hội Nhật Bản hiện đại những người hoạt động nghệ thuật như
các họa sĩ, nhạc sĩ, diễn viên nhà hát, trừ một số ít, nói chung rất khó
sống. Cuộc sống quá khắc nghiệt ở đây. Nói chung thu nhập của các
nghệ sĩ thấp. Nghệ sĩ chúng tôi là những người nghèo.
Trong thời đại nào chúng ta có thể tìm thấy cội nguồn của một bức họa
Nh
ật Bản? Liệu có đáng nghĩ đến vấn đề cách biểu hiện của Nhật Bản
là cái gì không? Trong thế giới hiện đại chúng ta có thể chia sẻ thông
tin tức thời bất kể chúng ta đang sống ở đâu. Vì thế, tôi nghĩ sống ở
nước nào là điều không quan trọng lắm. Hội họa hiện đại Nhật Bản sở
dĩ tồn tại được là nhờ đã biết cách sử dụng lối biểu hiện phương Tây
kết hợp với sự phồn vinh của thời hiện đại. Bằng con đường ấy các nền
văn hóa hòa trộn với nhau vượt qua các đại dương, và những cách thể
hiện mới sẽ sinh ra. Tôi nghĩ rằng chúng ta phát triển lên nhờ trao đổi
văn hóa của chúng ta với nhau. Tôi hy vọng chuyến đi thăm đất nước
các bạn sẽ đưa đến những biểu hiện mới tiếp theo của tôi.

Để kết luận, tôi nhớ khi tôi là học sinh cao học là lúc chiến tranh Việt
Nam kết thúc. Tôi biết rằng máy bay B52 đã c
ất cánh từ căn cứ quân sự
của Mỹ đóng tại Nhật Bản để ném bom đất nước các bạn. Tôi cảm thấy
có lỗi khi nhìn thấy những hình ảnh về chiến tranh Việt Nam phát trên
TV. Đối với tôi, được đến thăm đất nước các bạn trong hòa bình thật
giống như một giấc mơ. Tôi cám ơn Hội Mỹ thuật Việt Nam đã giúp
chúng tôi tổ chức cuộc triển lãm này. Xin cảm ơn tất cả các bạn.
(Nguyễn Đình Đăng dịch)