THỦ TÌM MỘT NIÊN ĐẠI TƯƠNG
ĐỐI VÀ CHỦ NHÂN QUẦN THỂ
CHẠM KHẮC ĐÁ CỔ SAPA

Sự kiện lịch sử - văn hoá quần thể chạm khắc đá cổ Sapa một khi được
chọn làm đề tài nghiên cứu, đều phải đạt được các yêu cầu như đã nêu,
rằng quần thể đá chạm khắc cổ Sapa (đã có địa chỉ nơi chốn rõ) xuất
hiện vào thời gian nào (chưa được xác định) và mọi thuộc tính và bản
chất cũng như các thể hiện của nó đã và đang được giới nghiên cứu tìm
hiểu đã gần một thế kỷ nay.
Thử tìm kiếm một niên đại tương đối
1. Mỗi một sự kiện lịch sử - văn hoá nói chung đều được xẩy ra trong
một thời gian và không gian nhất định, không thể nhầm lẫn với các sự
kiện lịch sử văn hoá khác; Do đó khi nghiên cứu một sư kiện lịch sử -
văn hoá nào đó cần phải: xuất phát từ thời gian và địa điểm mà sự kiện
đó xảy ra để giải phẫu toàn bộ sự kiện đó; Hoặc là mọi tìm hiểu về sự
kiện đó để thử xác định thời gian và nơi chốn xẩy ra sự kiện. Quy cho
đến cùng, mọi nghiên cứu các sự kiện lịch sử - văn hoá trên phạm vi
toàn thế giới cho đến nay đều nhằm vào hai yêu cầu vừa nêu, để phân
biệt rõ cái gì là cái gì? và nó xảy ra ở đâu và bao giờ?
Sự kiện lịch sử - văn hoá quần thể chạm khắc đá cổ Sapa một khi được
chọn làm đề tài nghiên cứu, đều phải đạt được các yêu cầu như đã nêu,
rằng quần thể đá chạm khắc cổ Sapa (đã có địa chỉ nơi chốn rõ) xuất
hiện vào thời gian nào (chưa được xác định) và mọi thuộc tính và bản
chất cũng như các thể hiện của nó đã và đang được giới nghiên cứu tìm
hiểu đã gần một thế kỷ nay.
Với quần thể chạm khắc đá cổ Sapa, mọi nghiên cứu theo tôi, quy cho
đến cùng là nhằm tìm về thời gian xuất hiện của nó, nếu không xác
định được thời gian, dù là tương đối thì mọi nghiên cứu coi nh
ư chưa đi
đến đích cuối cùng bởi vì s

ự kiện chạm khắc đá cổ Sapa đang trôi trong
thời gian vô tận của lịch sử, cũng vì vậy chủ nhân của nó cũng là nan
giải.
Vậy mà cả hai nội dung: thời đại và chủ nhân của quần thể chạm khắc
đá cổ Sapa chưa được đặt trọng tâm trong hội thảo khoa học này, tôi
thông cảm với cách đặt vấn đề của quý cơ quan chủ trì, xin được bổ
sung thêm vào chương trình hội thảo thêm một nội dung thiết yếu là
thời gian, dù thời gian và chủ nhân của chạm khắc đá cổ Sapa thuộc
vào các vấn đề của lịch sử, song từ góc độ của mỹ thuật, mọi nghiên
cứu cũng đều hướng về cội nguồn và thời gian đích thực của quần thể
chạm khắc đá cổ Sapa. Bởi vì quy cho cùng thì những giá trị của chạm
khắc đá cổ là của ai và có từ bao giờ?
2. Những nghiên cứu về quần thể chạm khắc đá cổ Sapa: Cho đến nay,
mới chú ý khảo tả thực trạng của chạm khắc đá, vấn đề niên đại và chủ
nhân chưa được quan tâm, kể từ V.Goloubev (năm 1925), P.Levi (năm
1936) và các nhà nghiên cứu đương đại Việt Nam, chưa có ai trình bày
lập luận cho niên đ
ại của chạm khắc đá cổ Sapa. Năm 1990, tại hội thảo
khoa học kỷ niệm 500 năm Bản đồ Hồng Đức (1490 - 1990) lần đầu
tiên chúng tôi đề xuất niên đại (cả niên đại tương đối - niên đại tuyệt
đối) cho quần thể chạm khắc đá cổ Sapa, trên cơ sở những thông tin m
à
chúng tôi nắm bắt và xử lý được (xem Bùi Thiết: Lịch sử nghiên cứu
quần thể chạm khắc đá cổ Sapa, trong: Cảm nhận về Văn Hoá. Nhà
xuất bản VH thông tin - 2000; trang 226-245). Thật ra những trình bày
niên đại của quần thể chạm khắc đá cổ Sapa, chỉ mới dừng lại ở niên
đại văn hoá Hán chưa tràn xuống và có mặt khắp trên nửa phía Bắc của
Việt Nam.
3. Các lớp văn hoá trên quần thể chạm khắc đá cổ Sapa có khá nhiều,
ước chừng có dăm bảy lớp từ xa xưa nhất cho đến trước thời cận đại

(tức thuộc thời trung đại) như niên hiệu Hoàng Trị thứ 3 (1490) thời
Minh có dấu khắc trên đá cổ Sapa đi chăng nữa, cũng không vì thế mà
xác định đây là niên đại của quần thể chạm khắc đá cổ Sapa. Hãy bóc
các lớp văn hoá muộn hay văn hoá ăn theo ra khỏi tầng văn hoá đích
thực, mới có thể cho phép xác định cho quần thể chạm khắc đá cổ một
niên đại cần tìm kiếm!
Với trình độ hiện nay, nếu chỉ dựa vào hiện trạng hay các biểu hiện tr
ên
mặt hàng trăm hòn đá có dấu vết chạm khắc ở Sapa, khó cho phép
chúng ta nghiên cứu xác định niên đại của nó, buộc phải tìm những
thông tin nằm ngoài quần thể đá, hay những thông tin bao trùm c
ả quần
thể đá lẫn những trạng huống sinh thái - sinh học - xã hội - văn hoá -
kinh tế làm hình thành nội dung chạm khắc trên quần thể đá cổ đó,
may ra mới có hiệu quả, chí ít thì cũng là những giả thiết cộng tác nên
chăng!
4. Chúng ta biết, vùng Sapa nằm về tả ngạn Sông Hồng, mà lưu vực
Sông Hồng chạy dài hơn 600km từ thượng nguồn thuộc tỉnh Vân Nam
- Trung Quốc, về đến đồng bằng Bắc Bộ Việt Nam, là một khu vực
phát triển từ rất sớm, dân cư có từ thời nguyên thuỷ, chừng 4000 -
3000
năm trước đã bước vào ngưỡng của xã hội văn minh, đặc biệt nổi lên
hai nền văn hoá cổ đại, đó là văn hoá cổ điển ở Vân Nam và văn hoá
Đông Sơn ở Bắc Bộ Việt Nam, hai nền văn hoá đó có mối quan hệ với
nhau và độc lập với các nền văn hoá của người Hán ở Trung Nguyên.
Nằm trong cùng lưu vực Sông Hồng, lại kẹp giữa văn hoá Điền và văn
hoá Đông Sơn, những chạm khắc biểu hiện trên đá c
ổ Sapa mách cho ta
những thông tin mà cả văn hoá Điền và văn hoá Đông Sơn là các sưu
tập hiện vật đủ loại bằng đồ đồng thì ở quần thể chạm khắc đá cổ

Sapa, là những ghi chép bằng đường nét, có người gọi đó là những bản
đồ địa hình cổ, có người mạnh dạn hơn thì cho rằng đó là hệ thống chữ
viết ghi hình (Pictograme).
Chữ viết là đặc trưng của xã hội văn minh cổ đại, nếu các biểu hiện
chạm khắc trên đá cổ Sapa thuộc hệ thống chữ viết sơ khai ấy, thì
chúng ta có lý do để nói rằng những gì có ở trên đá chạm khắc Sapa
thuộc về văn minh cổ đại - chứ không còn trong phạm trù của xã hội
nguyên thuỷ nữa!
Trên phạm vi lãnh thổ nước ta, chế độ nguyên thuỷ giải thể vào kho
ảng
4000 - 3000 năm trước, thay vào đó là xã hội văn minh cổ đại. Nhưng
khoảng 2000 năm về trước Văn hoá Hán chưa có ảnh hưởng xuống
Việt Nam, Văn hoá của ta là thuần Việt. Và quần thể chạm khắc đá cổ
Sapa cũng nằm trong hoàn cảnh đó, có nghĩa l
à chưa có bóng dáng Văn
hoá Hán, đặc biệt là chữ Hán chưa được thể hiện trong những lớp văn
hoá sớm nhất của quần thể chạm khắc đá cổ Sapa.
5. Dù còn phải thảo luận thêm, và chắc chắn cần phải làm sáng t
ỏ nhiều
hơn nữa về niên đại, đến đây chúng tôi có thể nêu ra giả thiết rằng,
quần thể chạm khắc đá cổ Sapa đư
ợc sáng tạo ra trong khoảng thời gian
từ sau khi giải thể xã hội nguyên thuỷ, cho đến khi hình thành nền văn
minh cổ đại trong phạm vi lưu vực Sông Hồng, đó là khoảng thời gian
tồn tại trước khi Văn hoá Hán ở Trung Nguyên tràn qua Miền Tây và
tràn xuống lãnh thổ Việt Nam; nếu được phép sang ngang, đó là
khoảng thời gian tương đối kéo dài từ 3000 đến 2000 năm trước.
CHủ NHÂN QUầN THể CHạM KHắC Đá Cổ SA PA - NGƯƠI Là Ai?

1. Hết thảy mọi sáng tạo mà nhân loại để lại đều có chủ đích thực của

nó, đều được xác định họ thuộc vào thời đại lịch sử và có danh tính h
ẳn
hoi, không có bất kỳ một sáng tạo lịch sử nào là vô chủ và b
ất định thời
gian, chỉ có điều là làm sao nhận biết được cái đó là của ai? lại rất cần
đến khoa nghiên cứu chuyên, nhiều chuyên ngành, may ra mới có thể
cho phép khẳng định chủ nhân của cái đó.
Quần thể chạm khắc đá cổ Sa Pa vốn có chủ nhân của nó đó là một
khẳng định; Nhưng chủ nhân đó là ai lại là vấn đề vô cùng khó khăn, v
ì
mọi dấu vết hiện hữu trên đó chưa cho phép hậu thế xác nhận được chủ
nhân đó là ai? Cũng có thể chúng ta chưa giải mã được căn cước mà
người xưa để lại. Nhiệm vụ của các giới nghiên cứu là làm sao tìm ra
chủ nhân đích thực đã sáng tạo nên quần thể chạm khắc đá cổ Sa Pa
này.
Xin nhắc lại, quần thể chạm kh
ắc đá cổ Sa Pa, phân bổ trong một phạm
vi không gian chừng 10 km, nằm về phía đông nam thị trấn Sa Pa từ 6
km đến 12 km, hình như có ai đó đòi thay tên gọi quần thể chạm khắc
đá cổ Sa Pa bằng quần thể chạm khắc đá cổ Hầu Thào hay Lao Chải gì
đó (Hầu Thào và Lao Chải là 2 xã của huyện Sa Pa, nơi phân bổ của
quần thể đá chạm khắc cổ). Thiết nghĩ không nên có thay đổi gì n
ữa, cứ
theo cách gọi cũ là quần thể chạm khắc đá cổ Sa Pa là được rồi!
Vị trí là khá chính xác; còn niên đại chúng tôi đề xuất, là từ 3000-2000
năm trước đây, đó là khoảng thời gian thuộc thiên niên kỷ I tr. CN, là
thời gian mà lịch sử Việt Nam bước vào xã hội văn minh cổ đại, sau
khi đã chia tay một cách đầy bịn rịn, với xã hội nguyên thủy. Nếu
khoảng niên đại tương đối này có lý của nó, xin hãy lần tìm chủ nhân
đang còn dấu mặt ẩn danh này, sau khi họ đã tưng bừng sáng tạo nên

hàng trăm dấu tích trên chừng ấy hòn đá và tảng đá.
2. Căn cứ duy nhất để chúng tôi lần tìm v
ề chủ nhân của quần thể chạm
khắc đá cổ Sa Pa, là những hình khắc trên đó, những hình khắc ấy bao
chứa những nội dung gì? hay nói cách khác là những thông điệp trên
chạm khắc đá cổ Sa Pa mà chúng ta nhận biết. Hầu như toàn bộ các
hình chạm khắc trên quần thể đá Sa Pa, phản ánh về những cái gì đó
thuộc về hoạt động nông nghiệp, chẳng hạn đó là sơ đồ về một hệ
thống tưới nước, chẳng hạn đó là những công cụ chế biến nông sản nh
ư
cối xay? Nhìn chung và đại loại là như vậy, khi ngắm nhìn các bức
chạm khắc đá tại hiện trường, nhiều người nghĩ đến phải chăng đó là
bản đồ địa chính cổ, người ta đánh dấu khu vực canh tác trong phạm vi
một sườn đồi với các chân ruộng bậc thang tất rõ ràng, tránh sự nhầm
lẫn và xâm chiếm, của các chủ ruộng khác.
Cũng tù các bức chạm khắc đó, làm cho chúng tôi nghĩ đến nông
nghiệp mà chủ nhân của quần thể chạm khắc đá cổ Sa Pa đạt đến là
nông nghiệp ruộng nương ven theo sườn đồi núi, hay là nông nghiệp
chân ruộng bậc thang. Canh tác ruộng nương ven đồi không cần hệ
thống tưới tiêu như ruộng nước, các loại cây thích hợp với ruộng n
ương
là các loại cây đầu tiên của nghề nông, mà hiện nay vẫn được phát
triển, dù rằng chúng được can thiệp quá nhiều của kỹ thuật hiện đại.
Xem xét một cách lô gíc lịch sử, thì khi con người rời khỏi hang động
và rừng rậm, họ xuống cư trú ở vùng đồi núi; nền nông nghiệp khởi
nguồn từ khu vực ven đồi này, họ biết thuần dưỡng và trồng tỉa những
cây sống khan (tự nó lấy nước trong lòng đất và lợi dụng mưa để phát
triển một cách có hiệu quả.
Lịch sử văn minh cổ đại ở nước ta, bắt đầu vào khoảng từ 3000 năm
trước, ứng với thời đại các Vua Hùng, và ngược lên Hùng Vương chút

ít. Thời đại Hùng Vương, nền kinh tế chủ yếu là nông nghiệp và chăn
nuôi, nhưng nông nghiệp thời Hùng Vương vẫn là nông nghiệp sườn
đồi, khu vực trung tâm, Hùng Vương và nước Văn Lang là Phú Thọ, là
địa bàn trung du đồi núi, chủ yếu là sườn đồi là ruộng nương; tuy rằng
nông nghiệp ruộng nước đã hình thành, nhưng đó là ruộng nước ở các
thung lũng nhỏ và hẹp giữa các ngọn đồi, nơi đó có nh
ững con suối nhỏ
cung cấp nước cho các chân ruộng.
Các hình chạm trên quần thể đá cổ Sa Pa dường như không phản ánh
kinh tế chăn nuôi, và càng không phản ánh hoạt động của săn bắt
nguyên thuỷ, hoàn toàn thiếu vắng những gì có liên quan đ
ến hoạt động
săn bắt nguyên thuỷ, khác với chạm trổ đầu người và đầu bò ở trên
vách hang Đồng Nội (huyện Lạc Thuỷ, Hoà Bình) của cư dân văn hoá
Nguyên thuỷ Hoà Bình.
Như vậy có thể nêu giả thiết rằng nhóm dân cư là chủ nhân của quần
thể chạm khắc đá cổ Sa Pa, là cư dân thuộc thời đại văn minh, họ đã
thoát ra khỏi cuộc sống nguyên thuỷ, bước vào chế độ xã hội mà kinh
tế chủ yếu là nông nghiệp (và chăn nuôi) ruộng nương men theo sườn
đồi núi.
3. Chủ nhân của quần thể chạm khắc đá cổ Sa Pa thuộc tộc người nào?
Chúng ta biết rằng vào khoảng thời gian đó (từ 3000-2000 năm trước)
dường như chưa có di dân ồ ạt từ miền Bắc xuống, các nhóm cư dân
bản địa vẫn tự mình làm chủ địa bàn sinh sống từ xa xưa để lại. Nền
văn hóa Điền, nền văn hoá Đông Sơn vẫn có địa bàn riêng, chưa xâm
phạm đến địa vực này, vẫn tạo cho khu vực này bộ mặt văn hoá đặc th
ù
của mình, chưa chịu ảnh hưởng của văn hoá Điền của văn hoá Đông
Sơn mà càng chưa có chút bóng dáng nào của văn hoá Hán sau này.
Cư dân bản địa sau khi thoát khỏi xã hội nguyên thuỷ, tiến vào xã hội

văn minh trên toàn bộ phạm vi lãnh thổ Việt Nam, được xác định là cư
dân Việt Cổ. Vậy thì cư dân sáng tạo nên quần thể chạm khắc đá cổ Sa
Pa chắc chắn thuộc về người Việt Cổ. Nhưng người Việt Cổ là một
khái niệm tương đối bởi vì Vi
ệt Cổ cũng có nhiều nhóm, với những bản
sắc riêng, nên việc tìm đặc trưng nhóm Việt Cổ là chủ nhân của quần
thể chạm khắc đá cổ Sa Pa, đang đặt ra cho chúng ta những tìm kiếm t
ư
liệu và nghiên cứu mới vô cùng phức tạp và khó khăn.
Hy vọng rằng với giả định vừa nêu, cho phép chúng ta tin rằng, người
Việt Cổ từ xa xưa đã làm nên nhiều điều kỳ diệu, trong đó có những
dấu ấn đầy ấn tượng, trên quần thể đá cổ Sa Pa mà chúng ta đang gắng
công tìm kiếm này.
Bùi Thiết