Lịch sử nghên cứu và phát triển cây mít
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (6.44 MB, 204 trang )
D B .0 0 3 6 4 6
0ng (Chu bien), PGS.TS. Nguyen Thj Ngoc Hue
'NG LAM
CH Stf
i m
HIENCttUVAPHATTRIENCAYMil
(A rto c a rp u s h e te r o p h y llu s Lam.)
NHA XU AT BAN NONG NGHIEP
PHAM HUNG CI/0NG - NGUYEN THj NGOC HU|
L ie h su r n g h ie n
c u n
v a p h a t tr ie n
CAY MIT
( A r to c a r p u s h e t e r o p h y l l u s l m . )
NHA XU AT BAN NONG NGHIEP
HA NOI - 2019
Danh muc tiT viet tat
ADN
Axit deoxyribonucleic
AFLP
Oa hinh do dai nhan bin chon loc
DBSCL
Dong bSng song CCfu Long
GA3
Axit gibberellic
IAA
Indole acetic acid
IBA
Indole butyric acid
NAA
Napthalene acetic acid
NPK
Loai phan khoang chufa Dam, Lan, Kali
PCR
PhSn Crng khuech dai gen
PTNT
Phat trien nong thon
RAPD
Phan tich ADN da hinh dude nhan bcin ngau nhien
RFLP
Oa hinh do dai doan c^t han che
UTFANET
Mang ludi chau A ve cay an qui nhiet ddi chua dude khai thac
sOdung
Pham Hung Citong
Lich suf nghien ciiu va phat trien cay mit (Artocarpus heterophyllus Lam.) / Pham Hung
Cirong (ch.b.), Nguyen Thi Ngoc Hue. - H .: Nong nghiep, 2019. - 200tr.; 21cm
ISBN 9786046030904
1. Ky thuat trong trot 2. Mft
634.38-dc23
NNM0022p-CIP
2
M y c LU C
M k n e t t rift tat.........................
2
iftltfA ........................................................................................ 6
■ll&D........................................................................................ 7
te f tg 1. PHANLOAI, NGUONGOCVAPHANBO......................................10
L I. Phan loai hoc..................
1.1.1. Ho Dau tarn (Moraceae)..........................
10
10
1.1.2. Chi Mit Artocarpus...................................................12
1.1.3. Cac loai thuoc chi Mft co qua an durqc..................... 13
1.1.4. Cac loai khac thuoc chi Mit co qua an duqc............ 26
l i t . Nguon goc, phan bo va lich sir phat triln cua cay
Mit.....................................................................................27
t e l 2. DACDIEMSINHHOCVAG1ATRI Slf DUNG.............................. 32
2.1. Bac diem thuc vat va sinh san a cay Mit...................... ..32
2J2. Khi hau va dac diem sinh thai cua cay Mit................... 41
2 3 . Sur dung cay Mit trong van hoa dan gian....................... 43
2.4. Tinh hinh phat trien cay Mit tren the gioi......................61
teMB 3. DITBUYENCAYMITVACAI TIENGIONG...................................65
3.1. Te bao hoc.........................................................................65
3 ^ . Nghien cuu ve da dang di truyen......................................65
3
3.3. Tap doan gen Mi't............................................................72
3.4. Giong Mi't pho bien.........................................................77
3.5. Chon tao giong m oi.........................................................86
3.6. Bao ton nguon gen Mi't....................................................91
Cta
4.2. Mit trong dan le trong vuan nha.....................................99
4.3. Cac phuong phap nhan gi6ng...........................
99
4.3.1. Gieo hat true tiep: Nay mam hat, trong cay con......99
4.3.2. Nhan vo tinh........................................................... 104
4.4. Trong va cham soc Mit giai doan kien thiet co ban
va kinh doanh................................................................ 134
4.4.1. Mat do khoang each................................................ 134
4.4.2. Thai gian trong........................................................136
4.4.3. Cham soc (Phan bon; Lam co va che phu; Cat tia va
tao tan; Thu phan bo sung)............................................... 136
4.4.4. Trong xen duai ta n ................................................. 144
4.4.5. Tuai tieu................................................................. 145
4.4.6. Phong tru sau benh..................................................146
4.5. Nong lam ket hap ........................................................... 155
ChMBg 5. m HMCH, xtf LY SAU THU HOACH VA CHE BIEN
SAN PHAM........................................................................ 158
5.1. Chin sinh ly va chin thu hoach......................................158
4
5 2 . Thu hoach........................................................................ 161
53. Xu ly va bao quan Mit sau thu hoach............................ 162
5.4. Che bien cac mon an tvr Mit............................................ 166
* Banh la Mit..................................................................... 168
* Banh bao Mit (hay con goi la mon Mit hap).................. 171
* Mit hong......................................................................... 171
* Com ghe M it.................................................................. 172
* Canh Mit......................................................................... 172
* Mit tron........................................................................... 173
* Nhut Mit......................................................................... 173
* Mit len men nrgru: Cach che bien................................... 174
* Cac san pham banh, keo, mut tu qua Mit chin............... 175
* Mit say kho..................................................................... 175
m am
* KET LI)AN \ \ HUONG NGH1EN Cllu T1EP................................. 176
W H ilk a f f lk h a o ......................................................................... 187
LiJITl/A
Mit (Artocarpus heterophyllus Lam.,), cay go trung binh hp Dau
tarn (Moraceae), co ngudn goc phat sinh a An Dp, mpc a rung
thudng xanh dm, dupe di thyre den trong a ede nude Dong Nam A tie
lau ddi, trong do co Viet Nam. MU la cay ua sang va ua dm vita phdi,
thick hop vdi dat thoat nude, dat feralit vimg trung du. Tuy nhien
hien nay MU co the dupe trong trpt tai tat ca ede vimg sinh thai dia
ly cua Viet Nam.
MU la cay luu nien co tiem nang to Idn ve mat cung cap chat bot
va cac chat dinh du&ng cho con ngudi. Tirxua, gia dinh nao co “nha
ngoi, cay mit ” deu la cac gia dinh giau co, hope kha gia. Ngay nay,
rat nhieu ho gia dinh d cac vimg dong bang va trung du deu trong
mit, vua la mot each lam kinh te, mang lai mot ngudn thu nhap dang
he, vita lam dep cho canh tri vudn tupc, xom thon.
Nhung nghien cuu gan day khang dinh vai trd va gia tri cua MU,
tuy nhien cay Mlt chua dupe khai thac va phat trien het lai the tiem
nang d nude ta va no dupe xep trong nhom cay chua dupe quan tarn
khai thac sir dung.
Cuon sack nay tap hop nhirng thong tin ve ket qua nghien cuu va
sir dung loai cay tiem nang nay, nham bo sung vao he thong thong tin
lien quan den ngudn gen cay MU. Chung toi mong rang, cuon sach se
la tai lieu tham khao tot cho cac doi tupng doc gia, gop phan thuc
day nghien cuu va phat trien cay MU d Viet Nam. Bien soan Ian dau
khang tranh khoi thieu sot, nhom tac gia rat mong nhan dupe su
dong gop cua quy doc gia de chung toi bo sung, hieu dinh trong Ian
xudt bansaiL
TM nhom tac gia
TS. Pham Hung Cmmg
6
M doA u
Cay Mit co ten khoa hoc la Artocarpus heterophyllus
Lam., mot cay da dung quan trong d vung nhiet ddi va can
Mbict ddi, dac biet d Nam A va Dong Nam A. Co the noi, cdy
Mit la thanh phan quan trong trong sinh ke cua nong dan tai
Maeu vung sinh thai dia ly tren the gidi - noi ma he thong canh
Ificcay luang thuc va cay an qua la nguon cung cap luomg thuc
cftmh va cac san pham thiet yeu, cung nhu dong gop cho sinh
h i cua ngudi ngheo.
Mit la loai cay an qua thuoc chi Mit hay chi Chay, danh
fM p khoa hoc la Artocarpus, duoc cho la co nguon goc phat
a a h d An Do va Bangladesh. Chi Mit thuoc ho Dau tarn
(Moraceae), gom khoang 60 loai cay than go phan bo trong khu
Ijpc Dong Nam A va cac dao thuoc Thai Binh Duong. Ten goi
pho biln cua cac loai la Mit, Chay hay Sa ke. Mot vai
lorn trong chi Mit co qua an duoc va duoc trong kha pho bien,
M u Mit {Artocarpus heterophyllus), Sa ke {Artocarpus altilis),
WtL to nu {Artocarpus integer) va Marang {Artocarpus
mdoratissimus). Chi Mit co quan he gan va kho phan biet vdi
d n Sung {Ficus) gom cac loai nhu da, sanh, si, sung, de.
Mot so loai cua chi Mit Artocarpus qua an duoc co gia tri
kmh te va gia tri su dung cao nhu Sa ke Artocarpus altilis
(Parkins.) Fosb., duoc trong rong rai de san xuat bot d cac dao
Thai Binh Duong va la nguyen lieu dung de nau nudng theo
7
nhieu each tao nen cac mon an rat da dang. Qua Mft cung nhu
qua cua loai Mit to nu Artocarpus integer (Thunb.) Merr. dugc
an tuori va dugc thuan hoa, dang co vai tro quan trong vdi cac
cong dong dia phuorng d Malaysia, Indonesia va Viet Nam.
Hai loai khac dugc thuan hoa la loai A. odoratissimus
Blanco noi tieng a Borneo, cac dang hoang da cua chung d
Indonesia va Malaysia dugc chon lgc va trong lay qua d
Philippines. Loai A. rigidus Blume tir quan dao Malesian (bao
gom Malaysia, Indonesia va keo dai den Papua New Guinea) la
mot loai trong trgt pho bien quan trong khac khong ro nguon
goc. Ngoai ra con co mot loat cac loai Artocarpus spp. hoang
da co qua an tuod dugc thu thap nhu A. lakoocha Roxb. phan bo
chu yeu trong pham vi ban dao An Bo va Nepal.
Mit dugc trong a An Do tir thai co dai, sau do dugc cac
thuong gia A Rap dua den ba bien Bong Phi, va ngay nay Mit
da lan rong khap cac vung nhiet dai. Nguai ta cho rang Mit co
nguon goc a khu vuc Tay Ghats cua An Bo, nhung van de no
co dang hoang da hay khong van con gay tranh cai. Mot so y
kien cho rang co cac vat lieu hoang da co quan he vai Mit a
quan dao Andaman, mot so khac lai cho rang Mit co nguon goc
tir Malaysia.
Hien nay cay Mit dugc trong pho bien a cac viing nhiet dai
nhu: An Bo, Bangladesh, Nepal, Sri Lanka, Campuchia, Viet
Nam, Thai Lan, Malaysia, Indonesia, Philippines. Cay Mit cung
dugc tim thAy tren khap chau Phi (nhu a Cameroon, Uganda,
Tanzania, Madagascar, va Mauritius), cung nhu a nhieu nude
nhiet dai Nam va Trung My nhu Brazil, Jamaica, Nam Florida.
Qua Mit va cac san pham tir Mit la mot mat hang thuc pham pho
bien tren khap cac chau luc khi giao thuong quoc te ngay cang
md rong. Tuy nhien van hoa am thuc tir qua Mit va cac san
r
8
r
r
r
phim tir Mi't phong phu nhat d Nam A va Dong Nam A. Mit la
loai qua mang tinh bieu tuong quoc gia cua Bangladesh. CJ Viet
Nam duoi trieu dai phong kien Nha Nguyen (1802 - 1945) cay
MR tap e cham hinh noi tren Cao dinh, mot trong 9 cai dinh la
bin vat bieu tuong cho su giau dep, thong nhat cua dat nude va
■oc mo trieu dai mai vung ben.
Viec xac dinh cac giong Mit khac nhau hien van con la van
M chinh anh hucmg den phat trien san xuat Mit tren the gioi.
Fluoiig phap xac dinh va phan biet nguon gen dua vao dac
A£m hinh thai hoc, phan tich isozyme va ADN. Tuy nhien,
A ku nhung du lieu chung minh vung xuat xu chinh xac cua
Mit lam anh hudng den nghien cuu phan loai khong day du
lis n nay. Gan day, mot so ket qua nghien cuu sinh hoc phan tu
9k cung cap nhimg goi y quan trong ve kha nang mot so loai
i n gia dong gop vao von gen so cap va thu cap cua Mit. Tuy
nghien cuu moi d budc so bo vi pham vi nghien cuu chi
Anpc thuc hien d Nhat Ban, Thai Lan va Hoa Ky vdi mot so
Mqng han che mau nguon gen tham gia trong phan tich.
Mit la mot loai co tiem nang su dung ngay cang rong rai
h m do Mit la nguon cung doi dao ve dinh duong va calo, dong
fto i Mit co tiem nang lam tang thu nhap cho ngudi dan khi
'9 f/c trong trong vudn nha va he thong nong lam ket hop. Mit
dfcm lai hieu qua kinh te cao tai mot so vung nong nghiep va da
chung minh co gia tri khi duqc pho bien va phat trien rong rai d
cac noi khac nhau tren the gidi.
Chinh vi vay, he thong hoa du lieu ve nghien cuu va phat
Inen cay Mit trong thdi gian qua la vo cung can thiet, gop phan
due day san xuat Mit trd thanh mot trong nhung cay an qua
dunh trong cac he thong san xuat nong nghiep va tieu thu nong
s a n tren the gidi.
9
1.
b<
5
C h ifcrn g
ph
An
l o a• i w
, ngu
6 n g 6c v A p h A n
1.1. Phan loai hpc
Cay Mft (Artocarpus heterophyllus Lam.) thuoc chi
Artocarpus la mot thanh vien cua ho Dau tam (Moraceae) cung
voi cac chi Ficus, Morus va Maclurapomifera thuoc bo Gai
(Urticales) con goi la bo Tam ma, la mot bo trong lop thuc vat
hai la mam trong he thong Cronquyst ve phan loai nhom thuc
vat co hoa.
1.1.1. Ho Dau tam (Moraceae)
Ho Dau t3m co danh phap khoa hoc Moraceae, la mot ho
trong so cac thuc vat co hoa, trong he thong Cronquyst dugc xep
vao bo Gai (Urticales). Cac nghien cuu di truyen hoc ve he thong
phat sinh loai gSn day da coi bo nay la phan bo cua bo Hoa hong
(Rosales). Ho nay la mot ho 1cm bao gom 5 tong: Artocarpeae,
Moreae, Dorstenieae, Ficeae va Castilleae, co 67 chi va khoang
1.000 - 1.500 loai cay pho bien rong rai a cac khu vuc nhiet ddi
va can nhiet doi, nhung ft pho bien a cac vung on doi. Cl Viet
Nam co khoang 10 chi voi hon 160 loai, trong do phan Ion la cac
loai cay thuoc tong Ficeae, va rat kho phan biet chung voi nhau.
Hau het cac thanh vien trong ho nay la cay than go va cay bui
nhiet doi nhung cung co mot vai cay than leo hoac than thao, tdt
ca deu co nhua mu. Trong ho nay, nhieu loai co re moc tir canh,
cam xuong dat nhu cac loai trong chi Ficus. Mot s6 loai dugc
10
biet den nhieu nhu Da (Ficus bengalensis), Be (Ficus religiosa),
Va (Ficus auriculata), Dau tdm (Morus alba), Dau do (Morus
rubra) hay Mit (Artocarpus spp.).
Ho Dau tam bao gom mot so loai co gia tri kinh te quan
trong. O vung nhiet dai chau A, cac loai Broussonetia dugc
trong lam bot giay va lay soi libe. Loai Artocarpus thunus
Reinw. (va cac loai Artocarpus spp. khac) dugc sir dung a
dia phuang de lay sgi lam day thimg va giay. Tuy nhien, a
nhfl-ng vung on doi am ap va vung nhiet dai, cac thanh vien
khac cua Moraceae nhu loai Sung (Ficus racemosa) thuoc
chi Ficus co qua dugc su dung lam thuc an cho con nguai va
gia sue. Loai Maehura on dai a BSc My (mot thanh vien cua
Moraceae) cung cap cac loai qua co vi chua nhu cam. C) chau
Au va chau A cac loai Morus cho qua dau va nguon thuc an
nuoi tam.
A
f
y
Cac chi thuoc ho Moraceae co la dan moc each, co cac la
kern boc lay choi va rung sam, khi rung de lai vet seo tren than
luc chung rai ra, co nhi due thang va noan gan dinh bau nhuy
deu thuoc ve phan ho Artocarpoideae bao gom chi Artocarpus.
Su hgp nhat cua cac qua rieng le de tao ra mot qua tu dugc nhin
thay khong chi a phan ho Artocarpoideae ma con thay a mot so
chi thuoc cac phan ho khac cua Moraceae.
Hoa dan tinh cung cay hay khac cay, hgp thanh cum hoa
sim, bong duoi soc, hay hinh dau nam tren mot true chung loi
(nhu mit, dau tam) hay lorn boc lay hoa a ben trong nhu
sung, ngai. Bao hoa co 2 - 4 manh, so nhi bang so manh bao
hoa va moc doi dien vai bao hoa. Bo nhuy gom 2 la noan ma
mot la thuong sam tieu giam, bau 1 buong chua mot noan
dao hay cong, bau noan thugng, doi khi la ha. Qua phuc do
11
nhieu qua don di'nh lai vai nhau. Hat phan Ion co noi nhu,
doi khi khong co.
1.1.2. Chi Mit Artocarpus
Chi Mit danh phap khoa hoc la Artocarpus, tir nay co
nguon goc tir tieng Hy Lap artos = banh mi va carpose = qua.
Chi nay chua khoang 50 - 60 loai, phan bo tren khap khu vuc
An Do, Malaysia, Nam Trung Quoc va Viet Nam. Tat ca cac
loai thuoc chi Mit co hoa don tinh cung cay, con goi la don tinh
dong chu, cac hoa due hinh gia duoi soc va hoa cai hinh dau.
Tat ca cac qua don tao nen qua phuc con goi la qua t\i, cac qua
be hay qua that dugc bao quanh bai thit qua chung mot de hoa
tao nen thit qua.
Chi Mit thuong dugc chia thanh hai chi phu: Artocarpus va
Pseudojaca. Chi phu Artocarpus co la sap xep theo kieu xodn
oc vai la kem om lay choi, trong khi chi phu Pseudojaca co la
xep so le va la kem a ben. Ngoai ra, cac dac diem cua qua tu
cung khac nhau. Qua tu cua Artocarpus thuong co hinh elip
hoac hinh tru, va cac phan doan bao hoa hau nhu tu do va luon
luon nhu the tai cac dinh cua chung. Ngugc lai, cac qua tu cua
Pseudojaca dong deu hon va co dang hinh cau meo hoac hai
thuy; cac phan doan bao hoa thuong chi dugc gan a goc hoac
dgc theo phan Ion chieu dai.
Jarrett (1959a) phan chia chi Artocarpus thanh hai phan chi
chu yeu dua tren cac dac diem cua hoa, phoi va thanh mot so
loai chu yeu dua tren cac sgi long don le, khac biet, sieu nho
tren cac la. Chung la Artocarpus va Duricarpus. Phan
Duricarpus co the dai dien cho mot nhanh cua Artocarpus hoac
mot dong tien hoa doc lap trong chi.
12
Lorn Artocarpus heterophyllus thuoc phan chi Artocarpus
va trong nhom co hoa ch6i nach moc tir than Cauliflori (Barrau,
1976). Nhom Cauliflori duqc phan biet boi cac cum hoa kieu
sup la hoac co cum hoa tir canh ramiflorous. Ciim hoa cua A.
heterophyllus co hinh khuyen co ban duqc hinh thanh bdi sir
mo rong cua dinh cuong hoa thanh mot go noi hep. Nhom nay
cung bao gom Mit to nu A. integer.
Theo Pham Hoang Ho (1993) a Viet Nam co 15 loai va
loai phu thuoc chi Artocarpus gom Mit: A. heterophyllus Lam.;
Mit to nu: A. integer (Thunb.) Merr.; Sa ke: A. altilis (Park.)
Fosberg; Mit Lowi: A. lowii King.; Mit nai: A. rigidus Bl.
subsp. rigidus; Mit nai (Da sop): A. rigidus Bl. subsp.
asperulus (Gagn.) Jarr.; Mit nai la nhon (Mit rung): A.
melinoxylus Gagn; Chay la bo de: A. styracifolius Pierre; Loai
A. borneensis Merr. subsp. griffthil (Kurz.) Jarr.; Mit nhung: A.
gomezianus Wall, ex Trecul., A. lakoocha Roxb., Chay la bong:
A. nitidus Trecul. subsp. lignanensis (Merr.) Jarr.; Chay cue
phuang: A. petelotii Gagn.; Chay Bac bo: A. tonkinensis Chev.
ex Gagn. Ngoai ra con co loai Mit den A. nigrifilius C.Y.Wu bo
sung vao danh luc cac loai thuoc chi Mit co a Viet Nam (Le
Thi Tu Anh, 2012). Theo Vo Van Chi (2002), co 11 loai va
phan loai thuoc chi Mit tai Viet Nam.
1.1.3. Cac loai thuoc chi Mit co qua an durffc
Chi Mit co 11 loai co qua an duqc (Edible fruit) (APAARI,
2012), trong so 9 loai trong trot chi co 2 loai trong trot quan
trong do la Mit va Sa ke. Trong phan nay chi trinh bay mot so
loai trong trot va hoang da co qua an duac.
(1) Mit
Ten loai thuc vat hoac khoa hoc cua Mit la Artocarpus
heterophyllus Lam. duqc cong bo dau tien bai Lamarck. Cac
13
ten dong danh cua loai nay bao gom: A. philippinensis Lam.,
A.maxiija Blanco, Soccus arboreus major Rumph.,
Polyphema jaca Lour., A. brasiliensis Gomez (Haq, 2006;
Soepadmo, 1992). Tuy nhien, co mot so nhim lan lien quan
den danh phap phan loai vi cac ten dong danh khac nhau
dugc dat cho loai nay nhu A.integrifolius Auct., A.
integrifolia L.f., A. vintegra (Thunb.) Merr., A. jaca va
Rademachia integra Thunb. da dugc sir dung nhu la ten ggi
dong danh cua Mlt, nhung thuc ti la ding danh cua loai Mit
to nu A. integer (Thunb.) Merr.
• Thuanhoa
Mit khong thay dudi dang hoang dai mac du mot s6
nha nghien curu cho rang cac dang hoang dai co thi tim thiy
a quan dao Andaman. Mlt dugc cho la b it ngudn tir nhung
canh rung mua thuong xanh d Tay Ghats cua An Do nim
trong khoang do cao tu 400 din 1200 m so voi muc nuoc
biin. Vi$c thuin hoa dien ra trong qua khu xa xoi va Mit
dugc trong trgt lan rong khip Nam A va Dong Nam A cho
den thoi ky chi do thuoc dia, khi do no tiip tuc dugc gioi
thieu sang nhung nod khac.
Su thu phan cheo tu nhien va tinh due chin trade cua cay
Mit cho thay co su bien dong ldn ve kieu gen. Tuy nhien, theo
thdi gian, mot loat cac giong da dugc xac dinh va chung xep
vao hai nhom: Nhom (i) nhung loai qua co thit mim, thuong co
vi chua din vi ngot vdi mui thorn manh; va nhom (ii) nhung
loai co thit qua chac, thuong gion, ngot den hoi chua va mui
thorn nhe horn.
14
Hinh 1. H'rnh th£i canh, la, hoa va q u i Mft (A heterophyllus)
• Dac diem than
Cay thuong xanh, than go kich co tir trung binh den rat to,
cao 10 - 20 m, doi khi dat toi 30 m, voi mot re coc dai va re bao
xung quanh day dac. R§ bao quanh hinh non khi cay con nho
hoac phat trien trong didu kien bong ram va dat dircmg kinh
3,5 - 6,7 m sau nam nam; than cay trcr nen tron va hoi bat can
doi khi gia tu6i. Than cay thucmg co dircmg kinh khoang
80 - 100 - 120 cm nhimg co the Ion horn nhieu a nhung cay gia.
Vo cay day it nurt, mau xam sam, co vay mau nau xam hoac
xam den. Cac canh nhanh ra tir vi tri thap tren than cay voi goc
tir 30 - 90°. Canh non co long va co vlt vong cua la kem.
• Dac diem la
La don, moc each, phien la day hinh trai xoan rong, hinh
thuon, trung nguac hoac elip; la tren cac canh truong thanh co
15
xu hudng hinh trung ngugc nhieu han va la tren cac nhanh choi
non thudng thuon dai va hep hem. Chieu dai la bien dong tir
7 - 25 cm va rong tir 3 - 12 cm, cudng la dai 1 - 2,5 cm. Phien
la dai nhu da, khong long, cung rap va mau xanh dam sang phia
mat tren va mau xanh nhat mat ben dudi, luc dau 1dm chdm
nhumg nhln d mat dudi. Gan la xep hinh long chim thudng co
khoang 5 - 1 2 cap gan; gan giua va gan chinh co mau trang
xanh den vang nhat. Goc la co hinh nem hoac tu va d toan bo la
nhung d cay non hinh dang la khong theo quy luat ma thudng
xe 3 thuy. Cac phien la phang, nhan hoac vdi cac canh la hudng
len. Dinh la tu, tron hoac co dau ngan. Tir diem rong nhat, la thon
ddn den cuong la. Cudng la co mau xanh dam, dai tir 1 - 5 cm va
co ranh d mat doi dien cua cudng.
La dugc moc xen ke tren canh ngang nhung co xu hudng
xoan 6c tren cac nhanh tang dan vdi kieu sap xep la 2/5. Co
hien dien cac la kem ldn hinh trung dinh thanh mo om canh,
dai khoang 4 - 8 cm va rong 1 - 3 cm, rang sdm de lai seo nhin
ro tren.
*
r
\
•»
?
,
• Cumhoavahoa
Mit la loai co hoa due va hoa cai cimg moc tren mot cay
goi la don tinh dong chu, cac cum hoa due va hoa cai dugc sinh
ra rieng biet tren cac nach la, tren than cay hoac tren cac canh
gia. Trong mot so trudng hgp, chung cung co the dugc sinh ra
tren cac phan than ngam trong dat, tao ra nhQmg qua nho len
khoi mat dat. Nhung hoa rieng le dugc sinh ra tren mot true
thuon dai va tap trung sat nhau thanh mot cum hoa hinh dudi
soc, con dugc goi la mot bong hoac dau.
Mot so lugng ldn hoa dugc sinh ra tren mot true hinh chuy.
Cum hoa cai dugc sinh ra tren be cuong trong khi cac hoa due
16
i
r
>
r
vira co the sinh ra tren be cuong cung nhu tren choi cuoi. Hoa
due co cuong ngdn hoac khong co cuong neu sinh ra a choi
cuoi. Cac choi cuoi co ducmg kinh khoang 0,4 cm moc ra tir 7
den 8 la va chi sinh ra cac hoa dire moc cr cuoi choi. Mot hoa
due dugc hinh thanh tren mot choi cuoi trong moi mua hoa.
Co 3 loai choi mang hoa, mot loai khong mang qua vi no
chi co hoa due, hai loai co thS cho qua gom: chi co hoa cai, ca
hoa cai va hoa due. Cac choi hoa due thuong xuat hien tren
canh hoac than vao dau mua hoa. Chung xuat hien va co cau
tao giong nhu cac bup loc co mau vang xanh, nhung sau do
chung phat trien thanh la hoac cac nhanh ben. Nhung choi hoa
due nay map hom so vai cac choi cuoi, ducmg kinh khoang 0,72
cm. Chung cung chua it la hem va tao ra nhieu hoa due (khoang
ba hoa tren moi choi cum hoa b moi mua). Hoa due bat dau nhu
ra vao tuan thu tu sau khi ch6i hoa xuat hien, hoa due na truac
hoa cai tir 3 - 5 ngay. Choi cuong hoa cai map, khoe hem nhieu
so vai nhung choi cuong hoa due hoac ca hoa due va cai.
Cac hoa due moc thanh bong duoi soc. Cum hoa due dai,
gom nhieu hoa, co long to mem, bao hoa hinh ong gom 2 canh
dinh nhau a dinh. Cum hoa due cung vai choi va la nguyen
thuy dugc bao boc bai cac la kem. Khi choi phat trien Ion hem,
cac la kem ma ra de lg choi, mot la moi va chuy hoa. Khi xuat
hien, hoa due dai 3 - 3,5 cm va rong 1,5 cm sau do no tang kich
thuac, co hinh chuy thuon dai va dat chieu dai 5 - 10 cm va
chieu rong 2 - 3 cm. Cum hoa due khong co la bac.
Cum hoa due bao phu day dac la nhirng bong hoa due nho.
Moi bong hoa dugc sinh ra tren mot cuong vai mot vong thit
mau xanh la cay a dinh. Hoa due co the bat due hoac huu due.
Hoa due ylf/duc 'exLmot Hduihhuy tiac va hoa due huu due co
17
hinh 6ng va hai thuy. Mot bong hoa due chua mot chi nhi dai (1
- 2 mm) va b6n bao phan. Chung dugc bao boc trong mot bao
hoa hinh ong dai cung nhu da mau xanh la cay tho ra khoi ong
bao hoa tren bd mat cua cum hoa. Nhi ddu tien xuat hien
khoang 4 - 6 ngay sau khi na va toan bo be mat cua cum hoa
dugc bao phu vdi nhung bao phan mau vang nhung khong bi
bong ra. Cac gai hoa due chuyen dan sang mau den sau khi no,
do s\r phat trien cua nam moc va rung ra sau khoang mot tuSn.
Cum hoa cai hinh bau due moc ngay tren than cay hoac cac
canh gia. Cum hoa cai dai 4 - 15 cm va thuemg moc each xa
cum hoa due va a vi tri thap hon cac cum hoa due. Tuy nhien
quan sat thay khi cay co do tuoi gia thi cum hoa cai co xu
hirdng moc a vi tri cao hon tren cac canh gia. Hoa cai co xu
huong thien ve hinh tru hoac thuon hon hoa due, co xuat hien
la bac, day la dac dilm de nhan biet khac voi cum hoa due. Cac
hoa cai nho, mau hoi xanh luc moc thanh cac cum hoa ngan,
nhieu thit tren mot de hoa 16i, bau nhuy thugng. Sau khi thu
phan chung phat trien thanh qua tu con ggi la qua phuc co kich
thuoc rat Ion, gom nhieu qua bl con goi la qua that hgp thanh.
Hoa cai co hinh 6ng bao gom cac doan tu do khi con non
nhung hgp nhat a diem giua; bao hoa vay quanh mot noan sao
bi nen chat de voi dau cu6i dugc chen cheo boi mot nhuy hinh
chuy. Cac dau nhuy kha sac nhon va tro nen tu khi qua truong
thanh. Voi nhuy tho ra sau 4 - 6 ngay sau khi cac mo bao cum
hoa mo ra. Cac hoa cai xuat hien long to tai cac voi nhuy trong
vong 4 den 6 ngay tiep theo. Kha nang tiep nhan pMn cua voi
nhuy trong khoang 28 -36 gia.
Cac cum hoa cai mge dan le hoac theo cap tren ch6i cudng
hoa, hoac moc ra khoi than cay hoac cac canh nhanh Ion. Cum
18
hoa cai c6 cuong map hon so vai cum hoa due va thuemg co
vong thit d gdc. Hoa due dugc sinh ra a diu chot choi la va tren
cac choi cuong hoa moc ra tir cac canh cap 1 va 2. Khi con non,
cac hoa dugc bao boc trong nhung la mo day, dai va rung sdm.
• Dae diem qua
Qua Mit la mpt qua tu 1dm, con ggi la qua phuc mau vang
dai 30 - 100 cm va duomg kinh 25 - 50 cm, hinh tru tron den
hinh qua le treo tren mot cuong ben chac. Be mat qua co nhieu
gai nho hinh chop nho ra, day chinh la cac dinh cua qua that
nam ben trong qua phutc. Trir lop vo gai, phan con lai cua qua
Mit hau nhu an dugc. Qua phuc gom nhieu qua that, qua that
khong phat trien tao thanh xo mit, qua that phat trien tao thanh
mui Mit. Mui Mit co phan thit mem, la thanh phan chinh de an
tir qua mit. Cac bao hoa cua timg qua that rieng le phat trien
thanh cac mui va bao quanh cac hat, moi thit mui va mot hat la
mot qua rieng le. Thit mui co mau vang trang hoac vang va
vang nhat.
True qua la true cua hoa cai truomg thanh phat trien thanh
va co hinh chuy, vom. True cumg chac va co cau tao nac. True
nay chua cac nhu mo rong thuon dai va cac thanh phan mach
cung nhu nhieu chat dan xuat nhua mu lam cho phan nay cua
qua khong an dugc. Phan tu do thap horn cua be hoa la phan thit
qua duy nhat va co the an dugc. Phan hgp nhat or giira va vung
tu do phia tren cua hoa cai tao nen vo qua, sau nay tao thanh
cac dinh hinh non cua vo va dieu nay co the phan biet giua
long, lop ha bi cung, mo nen thanh day, cac thanh pMn mach,
vo xo va tao nhua mu lam cho cac vung hinh non cua qua cung
chac va bao ve qua.
r
\
r
**
r
f
^
19
Trong mui Mit da so co hat va doi khi khong co do hat bi
thoai hoa. Hat rdn chSe, co mau sap, hinh bau due, hinh thuon
hoac thuon dai hinh elip. Moi hat co kich thuac 2 - 4 x 1 - 2 cm
va khoi lugng 2,5 - 14 g voi mot lop vo da. Thong thucmg m6i
qua tu co tir 100 din 500 hat.
Vo ngoai hat mong, cung, dai, giong nhu giay da va nhan
nheo khi kho. Phia trong vo hat la mang mong co mau nau. Hat
day a ron hat, ndm cung voi lo noan a d&u xa hoac gan dau luai
cua hat. Co 2 la mam (tu diep) khong bang nhau, voi mot la
mam chi bang khoang mot nua kich thuac cua la kia. Noi nhu
neu co thi cung rat nho. Phoi co mot re mam nho noi a be ngoai
(thuy ca ban cua la mam nho han chua duac phat trien).
(2) Sa ke
Danh phap khoa hoc cua Sa ke la Artocarpus altilis (Park.)
Fosberg, cay than go co hoa trong ho, ban dia cua ban dao
Malaysia va cac dao mien Tay Thai Binh Duong, nhung hien
nay da duqc trong rong khap cac khu vuc nhiet dai, trong do co
mien Nam Viet Nam. Qua Sa ke co mui va vi nhu banh mi nen
con dugc goi la cay banh mi. Sa ke la cay go co the cao tdi
20 m. Co cac la to va day ban xe thuy sau hinh long chim. Tat
ca cac phan cua cay deu co chua nhua mu, mot loai nhua cay
co mau trang sua, dugc nguai ta dung vao viec trat khe hd cua
tau thuyen. Sa ke la loai cay co hoa dan tinh cung goc, vai cac
hoa due va hoa cai mge tren cung mot cay. Cac hoa due ra dau
tien va sau do mot khoang thdi gian ngdn la cac hoa cai, mge
thanh cum hoa dang dau, chi co kha nang dugc thu phan sau do
3 ngay. Dong vat thu phan la cac loai dai an qua. Qua gia, phuc
hgp phat trien len tir bao hoa phinh ra tir 1.500 - 2.000 hoa. Qua
20
hinh trung, kich co to bang qua biroi chum co be mat tho rap va
m6i qua tren thuc chat la t6 hop cua nhieu qua be, m6i qua be
dirge bao quanh bang bao hoa day cui thit va phat trien tren de
hoa day cui thit. Mot vai giong Sa ke trong trot da qua chon loc
co qua khong hat.
Sa ke la cay luong thuc pho biin tai nhieu quoc gia nhiet
ddi. No dugc pho bien ra xa ngoai que huemg ban dia nho cac
thuy thu Polynesia, nhung ngucri da chuyen cho cac goc ghep,
canh giam di khap cac dao tren dai ducmg. Sa ke chua nhieu
tinh bot, co the che bien nhieu each nhu quay, nudng, chien,
luoc. Khi dugc che bien, no co mui vi giong nhu khoai tay hay
tuomg tu nhu banh mi moi nuong. Go Sa ke co kha nang
chong moi va cac loai mgt nen hay dugc su dung de lam cac
loai ca no, loi go dugc dung lam giay. Sa ke cung dugc sir
dung trong y hoc dan gian tren cac dao a Thai Binh Duong de
chua benh.
Sa ke la mot trong nhung loai cay luong thuc co san lugng
cao, vbi mot cay co the ra tren 200 qua moi mua, nang suat
tiem nang 1 6 - 3 2 tan/ha. San lugng co su dao dong gifta cac
khu vuc kho va am, tai Nam Thai Binh Duong la 50 - 150 qua
moi nam, san lugng o Nam An Do thong thucmg la 150 - 200
qua moi nam nhung tai Tay An Do la 25 qua mot cay moi nam.
(3) Mit to nu
Co ten khoa hgc la Artocarpus integer (Thunb.) Merr. Ten
dong danh: A. champeden (Lour.) Stokes. Ngoai ra, co hai tir
dong nghia khac khong dugc cong nhan: A. integrifolia L.f. va
A. polyphema Pers. Mit to nu thuong thay moc hoang da o
Malaysia va Indonesia, dac biet la 6 Borneo va Sumatra, noi no
21
bj han che a cac khu rimg nguyen sinh va thu cap d nhung khu
mua kho ro ret. Mot so nghien cuu da dugc thuc hien de
phan loai cac dang hoang dai trong cac khu rung mua nhiet ddi
vung thap nguyen sinh va thu sinh nhu la phan loai var.
silvestris nhung dieu nay chua dugc cong nhan. Loai Mit nay
cung pho biln d Dong Nam A va dugc trong d Viet Nam, Thai
Lan, Myanmar, Malaysia va Indonesia. No cung dugc trong a
Uc va chau My.
vjic co
Mlt to nu la mot cay thuong xanh va co klch thude cay
tucmg tu nhu Mlt. Chung khac nhau bai la, canh, choi va cuong
co long Ion mau nau (len den 3 mm), mac du mot so lorn hoang
dai nhan. La nho hem la Mlt va hep dot ngot phla cuong la va
co chop nhon. Cac la kem co klch thuoc Ion 5 - 25 x 2,5 - 12
cm. Cac gan la cong ve phla trude.
Cac cum hoa due va cai rieng le sinh ra d nach la, tren than
cay hoac tren canh cay. Cum hoa due hinh tru, dai 3 - 5,5 cm va
rong 1 cm, va co mau trang vang. Cum hoa cai cung tuong tu
nhung co khac so vdi hoa due, dau nho nhu sgi chi. Qua Mlt to
nu: co mau tir vang din cam va klch thude nho hon Mlt, hinh
dang trung dai, klch thude chieu dai khoang 22 den 50 cm, be
ngang khoang 10 den 17 cm, khoi lugng tvr 1 den 6 kg nhung
thong thuong dudi 2 kg. Mui Mlt to nu mau xanh, vang hoac
cam, ben trong co hot ldn. Mui vi Mlt t6 nu rat manh, gidng
mui Mlt udt pha vdi mui Sau rieng. Vo Mlt day, deo vdi gai
dep, tiet dien hinh luc giac, tuong tu vo Mlt udt. Go dugc su
dung cho thuoc nhuom mau vang va vo cay cho tanin.
(4) Chay Bac bo
Co ten khoa hoc la Artocarpus tonkinensis Chev. ex
Gagnep., con goi la Chay vo tla. Cay than go ldn, cao den 15m,
22
than nhan, moc thang, phan canh nhieu. Canh la non co long
nhung, sau nhan, vo mau xam. La moc so le, xep thanh hai hang,
phidn co hinh trai xoan hay bau due, dai 7 - 15 cm, rong 3 - 7
a n , dau nhon, goc tron, gan noi r5, mat dudi co long ngSn mau
hung. Cum hoa moc dorn doc a nach la. Qua tu gan tron, cuong
•
\
\
\
ngan mau vang, thit mem, mau hong, vi chua. Hat to, chua nhieu
thua. dinh. Chay la lorn cay cua mien Bac Viet Nam, phan bo tu
Ha Giang, Bac Giang vao Thanh Hoa, Nghe An. Cay moc hoang
dai nhung do tap tuc an triu bang vo cay, vo re Chay nen nguoi
dan or mi8n nui nhu Ha Bic, Ha Giang, Tuyen Quang, Thanh
Hoa... da trong cay Chay de lay vo, la va qua.
Cay Chay ra hoa thang 3 - 5, co qua thang 6 - 9 . Cay moc
trong rung nguyen sinh, ua sang va am. Thuong gap d ven
rung, chan nui hay ven song suoi.
Chay co the dugc trong quanh nam, thich hop nhat la vao
dSu mua mua. Cay chuong dat feralit, dat sung ti'ch, co tang dat
sau day, nhieu mun va thoat nuac t6t. Cay rdt de trong, de
cham soc, it sau benh. Chay thich hop vdi khi hau nong am
nhiet ddi, ua sang, ua am.
Cac nha nghien cuu da phat hien cay Chay co chua mot
ham luong Ion cac flavonoid - mot hoat chat co hoat tinh sinh
hoc manh. Nhom nghien cuu da tien hanh chiet tach va phan
lap dugc 4 hoat chat la: Maesopsin, Alphitonin, Kaempferol,
Artonkin (Nguyen Bang Dung, 2005). Bay la bon hoat chat
hiem tim thay trong tu nhien, dugc cho la thanh phan chinh co
tac dung uc che mien dich.
Qua Chay chin co the dung an song, nau canh chua, co the
phoi kho cat danh de nau canh. Theo kinh nghiem dan gian,
23
dung qua Chay de chua phoi nong, ho ra mau, tho huyet, chay
mau mui, dau hong, hoac da day thieu toan, kem an. Dung 5 - 7
qua Chay an hoac ep lay nude uong. Neu khong co qua Chay
tucri thi dung 30 - 60g qua Chay kho hay re Chay sac uong. Rl
dung 2n vdi trau cau, thuemg duac dung chua te thap, dau lung
moi g6i va chua rong kinh, bach ddi, con dung lam chac rang.
Lieu dung 20 - 40g dang thuoc sic uong. Go Chay xiu nen it
duac su dung.
(5) Mit nai (Da sop)
Mlt nai co ten khoa hoc la Artocc&pus rigidus Blume subsp.
asperulus (Gagn.) Jarr. Ten dong danh A. dimorphophylla Miq.
Loai cay cao tdi 35 m vdi tan la mau xanh dam, day dac vdi
mot so canh nhanh ldn hudng len tren. Than cay to va vo cay
co mau nau xam va san sui. Artocarpus rigidus phan bo trong
rung vung thap d An Do, Myanmar, Malaysia, Campuchia. O
Indonesia vung Sumatra, Kalimantan va Java, Mit nai duac
trong trong vudn nha. Mit nai xuat hien d vung Ba Na - Da
Nang, Kon Turn, Khanh Hoa, Tay Ninh, Dong Nai cua Viet
Nam (Pham Hoang Ho, 1993). Cay moc tu nhien rai rac trong
rung thudng xanh.
La Mit nai to han la Mit vdi 11- 15 cap gan. Phien la co
hinh trung ngugc, hinh elip, dau tu hoac hoi nhon, thu hep ve
phia goc, mau xanh dam sang bong, cung va chac. Phien la dai
4 - 9 cm va cuong la co long ngan d mat duoi nhung mat tren
cua chung (tru gan giua) nhan nhui.
Dau hoa due co hinh bau due det, mau ong anh va mau vang.
24
