










BỆNH HỌC THỰC HÀNH - LIỆT NỬA NGƯỜI









BỆNH HỌC THỰC HÀNH
IỆT NỬA NGƯỜI
BÁN THÂN BẤT TOẠI - HIÉMIPLÉGIE - HEMIPIEGY
Đại Cương
Sách ‘Tự điển Điều Trị Học Thực Hành’ định nghĩa: Liệt nửa người là
khi mất hoặc giảm vận động ở một hoặc nhiều dây thần kinh sọ não, một tay,
một chân.
Đa số bịnh này là do di chứng của tai biến mạch máu não gây ra.
Theo báo cáo của “Hiệp Hội Tim” của Mỹ năm 1977 ở Mỹ có đến 1,6

triệu người bị bịnh này. Và hằng năm có khoảng 500.000 trường hợp mới
bịnh, phần lớn xẩy ra sau 55 tuổi.
YHCT xếp vào loại Thiên khô, Đại duyệt (Nội Kinh), Bán thân bất
toại, Trúng phong, Thốt trúng, Loại trúng, Não huyết quản Ý ngoại (Kim
Quỹ Yếu Lược - Châm Cứu Học Thượng Hải), Thân hoán (Châm Cứu Đại
Thành). Phong phì, Phong ý (Trung Y Học Khái Luận).
Sách ‘Y Kinh Tố Hồi Tập’ ghi: “Có người thình lình ngã ra cứng đờ,
hoặc một nửa người bị liệt không cử động được, hoặc tay chân không co lại
được, hoặc hôn mê không biết gì, hoặc chết hoặc không chết, thông thường
gọi đó là Trúng Phong mà trong các sách cũng nhận là Trúng Phong mà
chữa”.
Phân Loại
- YHHĐ dựa vào thể trạng bịnh, chia làm 2 thể:
1- Liệt cứng với tăng trương lực cơ.
2- Liệt mềm với giảm trương lực cơ.
- YHCT dựa vào vùng bịnh và thể bịnh chia ra làm 4 loại:
1- Phong trúng kinh lạc (chỉ liệt 1/2 người, không có hôn mê)
2- Phong trúng tạng phủ (liệt kèm hôn mê)
3- Hôn mê kiểu co cứng là chứng Bế (thực chứng)
4- Hôn mê, liệt mềm, trụy mạch là chúng Thoát (hư chứng).
Nguyên Nhân
1- Theo YHHĐ (sách Triệu Chứng Học Nội khoa)
a) Nơi người lớn tuổi:
1- Chảy máu não do tăng huyết áp.
2- Nhũn não vì động mạch bị tắc.
. Trong bịnh xơ cứng động mạch.
. Hoặc do cục máu phát sinh tại chỗ hoặc từ xa đưa đến như trong
trường hợp van 2 lá.
b) Nơi người trẻ.
1- Các bịnh tim.

. Hẹp van 2 lá
. Viêm màng trong tim cấp, loét sùi hoặc bán cấp ác tính.
2- Viêm động mạch do giang mai.
3- Do nhuyễn não hoặc xuất huyết não, do Ha tăng.
c) Nơi trẻ nhỏ.
1- Động mạch bị viêm do virút.
2- Màng não hoặc não bị viêm (do vi rut, vi khuẩn hoặc lao).
3- Biến chứng não của bịnh tai giữa viêm, xương chũn tai viêm.
d) Chung cho cả 3 loại.
1- U não.
2- Áp xe não.
Nguyên nhân theo YHCT
- Thiên ‘Điều Kinh Luận’ (Tố Vấn 62) ghi: “Khí và huyết cùng đi lên
thì gây ra chứng Đại Quyết”.
- Thiên ‘Thích Tiết Chân Tà’ (Linh Khu 75) ghi: “Hư tà xâm nhập
vào nửa người đi vào sâu, trú ở phần Vinh vệ, Vinh vệ yếu thì chân khí bị
mấy, chỉ còn lại tà khí, gây nên chứng Thiên khô”.
- Sách Kim Quỹ Yếu Lược, mục ‘Trúng Phong’ ghi: “Kinh mạch hư
không, phong tà thừa cơ xâm nhập”.
- Đời nhà Nguyên, Thanh các tác giả của:
. Sách ‘Hà Gian Lục Thư’ cho là tâm hỏa quá vượng.
. Sách ‘Đông Viên Thập Thư’ cho là Chính khí hư.
. Sách ‘Đan Khê Tâm Pháp’ chủ trương do Thấp, Đờm và Nhiệt gây
ra. Các tài liệu trên đều cho rằng nguyên nhân gây nên trúng phong do yếu
tố bên trong (nội tại)
Sau này sách giáo khoa triển khai thêm:
- Theo sách NKHT, Hải, trúng phong, thường do:
1- Tình chí bị tổn thương, sinh hoạt mất bình thường, âm dương trong
người bị rối loạn, đặc biệt thận âm suy yếu không chuyển lên tim được. Tâm
hỏa vượng lên, can không được nuôi dưỡng, can hỏa bốc lên trên, sau cùng

can hỏa bạo phát, máu bị dồn lên gây ra bịnh này.
2- Ăn uống khống điều độ, lao lực quá sức, tỳ không kiện vận được
làm thấp đình trệ lại sinh đờm, đờm uất hóa nhiệt, can phong cùng đởm quấy
nhiễu bên trên, che kín thanh khiếu, nhập vào kinh lạc mà phát bịnh đột ngột.
3- Do cơ thể vốn đã bị âm hư dương vượng, đờm trịch quá thịnh lại
thêm ngoại cảm phong tà thức đẩy nội phong gây ra bịnh.
Như vậy Phong (Can phong), Hỏa (tâm hỏa, can hỏa) đàm (thấp đởm)
phong đàm, Khí (khí hư, khí nghịch), Huyết (huyết ứ) ảnh hưởng lẫn nhau
gây ra chứng Trúng Phong.
Theo sách NKHT.Đô, 2 yếu tố chính gây ra chứng Trúng Phong:
1- Can phong nội động và liên hệ cả với Thận, Tâm và Tỳ nhưng Can
là chính.
2- Khí hư huyết ứ.
- Sách “Châm Cứu Học Giảng nghĩa” giải thích:
Nguyên nhân pháp sinh chứng Trúng phong chủ yếu do Âm Dương
Tạng Phủ của người ta bị mất quân bình mà lại hay lo buồn tức giận, hoặc
uống rượu, lao lực, phòng sự làm cho phong dương bùng lên, tâm hỏa
vượng lên, khí huyết cùng đi lên, đởm trọc, vít lấy các khiếu, lạc, làm cho
công năng của tạng phủ hoặc huyết bị mất gây thành chứng thoát
- Theo sách :Châm cứu Học VN nguyên nhân gây ra trúng phong liệt
nửa người thường do:
. Nhân tố bên ngoài (hư tà tặc phong) tác động đột ngột vào kinh lạc,
tạng phủ.
. Nhân tố bên trong: Hỏa thịnh (do thận thủy suy kém, tâm hỏa bốc
lên, bịnh liên hệ với tâm-thận). Phong dương (do thận âm hư can dương
vượng, gây ra nội phong-bịnh liên hệ với can-thận) Đờm nhiệt (do thấp sinh
đờm, đờm uất trệ sinh nhiệt, nhiệt thịnh sinh phong - bịnh thuốc tỳ vị).
Chủ yếu là do âm dương mất quân bình, thận âm hư, can dương
vượng, đờ, tắc tâm khiếu gây ra.
Triệu Chứng

a- Theo YHHĐ
Việc đầu tiên là phải phát hiện (xác định) được bên liệt.
1- Quan sát kỹ mặt người bịnh sẽ thấy:
+ Nếu liệt trung ương:
. Nếp nhăn mắt, mũi, má, mép rất rõ ở bên lành, rất mờ ở bên bịnh.
. Miệng, nhân trung lệch sang bên lành.
. Khi thở, má bên liệt phập phồng theo nhịp thở, như người hút thuốc
lá.
. Dấu hiệu Pierre Marie Poix: khi ấn mạnh 2 ngón tay ở góc hàm, chỉ
thấy miệng, má bên lành cử động.
+ Nếu liệt Ngoại biên.
. Liệt giống như trên nhưng nếp nhăn trán bên liệt cũng mờ.
. Thêm dấu hiệu Charles Bell: Khi muốn nhắm, mắt không kín, tròng
đen đưa lên. Nếu bảo người bịnh:
. Há và mím chặt miệng: khi quan sát nếp nhăn ở trán và mắt, thấy
bên lành rõ và nhiều nấp nhăn, bên liệt ít và mờ hơn.
Người bệnh ăn cơm sẽ thấy cơm chảy qua bên liệt do 2 môi khép
không kín.
Riêng lưỡi thường không liệt, nhưng khi thè lưỡi ra ta có cảm tưởng là
lưỡi bị lệch về phía liệt vì miệng méo về bên lành.
Liệt 1 chân 1 tay.
. Quan sát lúc lâu sẽ thấy 1 bên tay, chân người bịnh không cử động.
Nếu kích thích chi bên liệt, không thấu phản ứng.
. Trương lực cơ tay và chân bên liệt giảm.
. Nếu nâng hai tay lên khỏi mặt giường rồi bỏ rơi xuống sẽ thấy bên
liệt rơi ngay xuống đất 1 cách nặng nề như không có sức chống đỡ. Đối với
chân cũng vậy: chân liệt rơi xuống trước và nặng nề.
. Phản xạ gân giảm xo với bên lành (có khi mất hẳn) nhưng 2-3 tuần
sau lại bắt đầu tăng hơn bình thường.
. Phản xạ da bìu mất ở bên liệt.

. Dấu hiệu Babinski thường có.
. Thường toàn bộ các cơ ở cho trên (bên liệt) bị liệt đều và nặng hơn
chi dưới - Nếu bịnh nhẹ có thể thấy chỉ có các cơ ở đầu cuối chi bị liệt rõ,
cẳng tay ở tư thế úp sấp, các cơ gấp bị liệt nhẹ hơn các cơ duỗi.
- Ở chi dưới, hiện tượng liệt ở bàn chân và cảng chân nặng hơn ờ đui
(vì vậy đủ bị liệt nửa người khá nặng, người bịnh vẫn có thể cử động (ít ơ
khớp háng, khớp gối có thể co lại ít nhiều, nhưng ít khi có thể co duỗi ra
được, vì các cơ mặt trước đùi bị liệt nặng hơn các cơ ở mặt sau), bàn chân
thường duỗi thẳng như chân ngựa. Đến giai đoạn liệt nửa thân cứng sẽ xuất
hiện các dấu hiệu:
- Trương lực cơ tăng biểu hiện là khi làm các động tác thụ động phía
bên liệt sẽ thấy khó khăn vì sức giáng cự mạnh, cho trên thường ở tư thế
khớp khuỷu gấp 900, cẳng tay úp sấp, bàn tay nắm lại và ngón cái bị 4 ngón
kia cho lấp. Các cơ ở chi dưới co cứng nhiều nhất, vì vậy bàn chân duỗi
thẳng kiểu chân ngựa. Trái lại các cơ ở cổ và thân (thành bụng), vùng thắt
lưng vẫn mềm hoặc co cứng không đáng kể vì đó là các cơ giữ vai trò giữ
tư thế cho cơ thể.
- Phản xạ gân xương tăng.
- Nếu người bịnh còn đi được thì dáng đi đặc biệt như kiểu “Vát tép”.
Khi đi toàn bộ chi dưới nhấc lên cứng đờ, không gấp khớp gối, bàn chân
duỗi thẳng và vẽ 1 vòng cung rồi lại đặc xuống nặng nề, ta có cảm tưởng
chân rơi bịch xuống đất.
Chi trên thường bị nặng hơn chi duối vì vậy dù có đi được, tay bên liệt
không dùng làm gì được, cứ thõng xuống.
- Dấu hiệu đồng động: xuất hiện khi người bịnh làm các động tác theo
ý muốn hoặc theo phản xạ.
- Đồng đông toàn bộ: tất cả các cơ bên liệt co cứng khi người bịnh
làm 1 động tác gắng sức.
- Đồng đồng đối xứng: chi bên liệt có khuynh hướng bắt chước động
tác cửa chi bên lành.

- Đồng động phối hợp: khi có 1 khối cơ theo ý muốn thì các khối cơ
khác trong chi đó cũng co cứng.
Có thể gặp các dấu hiệu sau:
- Dấu hiệu gấp đùi và thân phối hợp: người bịnh đang nằm ngửa trên
giường khi cố gắng ngồi dậy sẽ co khớp háng bên liệt lại.
- Dấu hiệu các cơ khép: Người bịnh nằm ngửa, thầy thuốc giữa lấy đùi
bên lành và bảo người bịnh cố khép đùi vào, lúc ấy sẽ thấy các cơ khép bên
liệt co cứng hơn lên.
- Bảo người bịnh co đầu gối bên liệt lại thì đồng thời bàn chân sẽ ngửa
lên phía cẳng chân ngay.
- Trong khi đang nằm ngửa, nếu người bịnh giơ chân lành lên thì gót
chân bên liệt sẽ tỳ rất mạnh xuống giường.
- Khi người bệnh giờ cao tay bên liệt, các ngón tay từ trước vẫn nằm
lại lúc đó lại duỗi ra.
* Bên nửa người bịnh liệt có rối loạn dinh dưỡng và vận mạch: mu
bàn tay có thể phù nề nặng nề mềm, bàn tay và bàn chân có thể tím và lạnh
hơn bên lành. Da khô và dễ bong vẩy, các móng dễ gẫy, biến dạng. Huyết áp
ở các chi bên liệt có thể thấp hơn, bên lành.
b- Theo YHCT
Dựa vào biện chứng bịnh, YHCT chia làm 2 loại:
Trúng phong kinh lạc (loại nhẹ) và Phong trúng tạng phủ (loại nặng).
1- Phong Trúng Kinh Lạc
Can Thận Aâm Hư, Phong Đờm Ngăn Trở (T Đô), Quấy Nhiễu (T.
Hải).
- Chứng: thường bị đau đầu, chóng mặt, tai ù, mắt mờ, ngủ ít, hay mơ,
tự nhiên thấy lưỡi bị cứng, không nói được, mắt lệch, miệng mép, nửa người
liệt, lưỡi hồng, rêu lưỡi đỏ, nhờn, hoặc vàng, mạch Huyền Hoạt Huyền Tế
mà Sác (T. Hải), huyền hoạt (T, Đô).
- Biện chứng: do Can Thận âm hư, Can dương bốc lên, âm dương
không quân bình, huyết tràn lên, khí bị nghịch, gây nên chứng trên thực dưới

hư, vì vậy đầu đau, chóng mặt, tai ù, mắt mờ, ngủ ít, hay mơ. Can dương bốc
lên làm cho Can phong bị động, phong hợp với dàm quấy nhiễu bên trên,
phong đàm chạy vào kinh lạc, vì vậy lưỡi tự nhiên cứng không nói được,
mắt xếch, miệng méo, nửa người bị liệt, lưỡi đỏ, mạch Huyền Hoạt hoặc
Huyền Tế mà Sác. Xét về mạch thì Huyền chủ về Can phong, hoạt chủ đờm
thấp, Huyền Tế mà Sác là Can Thận âm hư mà sinh nội nhiệt, nhiệt động
Can phong, lưỡi đỏ là âm hư, rêu lưỡi nhờn là có cả đờm thấp.
- Điều trị:
* NKHT. Hải: Dưỡng âm, nuôi dưỡng, trấn can tức phong, dùng bài
Trấn Can Tức Phong (Trung Tham Tây Lục): Ngưu tất 40g, Giả thạch
(sống) 40g, Long cốt (sống) 20g, Mẫu lệ (sống) 40g, Quy bản 20g
Bạch thược (sống) 20g, Mạch nha (sống) 8g, Xuyên luyện tử 8g,
Thiên môn 20g, Huyền sâm 20g, Thanh hao 8g, Cam thảo 6g. Thêm Cau
đằng, Cúc hoa - sắc uống, ngày 1 thang.
Bài này dùng lượng lớn Ngưu tất, Đại giả thạch để dẫn huyết đi xuống,
bình giáng khí nghịch; Long cốt, Mẫu lệ, Quy bản, Thược dược để tiểm
dương, nhiếp âm, trấn Can, tức phong; Huyền sâm, Thiên môn để tư âm
giáng hoả; Thanh hao, Mạch nha (dùng sống) để lý khí; Xuyên luyện tử để
sơ Can lý khí; Cam thảo hoãn cấp, hoà trung, là các thuốc hỗ trợ để tiết Can,
điều Can, hoãn Can, giúp cho Can được bình giáng; Câu đằng, Cúc hoa tức
phong, thanh nhiệt.
* NKHT. Đô: Tư âm, tiểu dương,hóa đàm thông kết. Dùng bài Thiên
Ma Câu Đằng Ẩm (Tạp Bịnh Chứng Trị Tân Nghĩa): Thiên ma 8g, Câu đằng
16g, Đỗ trọng 16g, Ngưu tất 12g, Tang ký sinh 12g, ích mẫu 12g, Dạ giao
đằng 20g, Thạch quyết minh 20g, Hoàng cầm 12g, Sơn chi 12g, Phục thần
12g, Sắc uống.
(Thiên ma, Câu đằng, Thạch quyết minh bình Can dương, tức Can
phong; Sơn chi, Hoàng cầm tiết Can hỏa; Tang ký sinh, Đỗ trọng, Ngưu tất
bổ Thận âm, dưỡng Can huyết, thông lạc; Dạ giao đằng, Phục thần dưỡng
huyết an thần.

Sách Thiên Gia Diệu Phương dùng bài Khổ Tân Hàm Giáng Thang:
Thạch cao 40g, Hoạt thạch 68g, Hàn thủy thạch 40g, Tử thạch 40g, Mẫu lệ
40g, Thạch quyết minh 40g, Linh dương giác 6g, Câu đằng 20g, Bối mẫu
12g, Tân bì 20g Thảo quyết minh 24g, Tật lê 24g. Sau khi sắc cho thêm
20ml Trúc lịch, 10ml gừng, quấy đều, uống với 4g Chí bảo đơn.
hoặc Trấn Can Ích Aâm Thang: Thạch cao 40g, Thạch quyết minh
40g, Đại cáp phấn 40g, Đởm thảo 12g, Chi tử nhân 12g, Thiên trúc hoàng
12g, Xương bồ 12g, Tuyển phúc hoa 12g, Đại giả thạch 12g, Tri mẫu 12g,
Hoàng bá 12g, Ngưu tất 12g, Uất kim 12g, Trúc nhự 16g, Hoạt thạch 16g,
Tử thạch 16g, Sắc uống chung với 1 hoàn An Cung Ngưu Hoàng Hoàn và
Linh dương (bột) 0,6, Tô giác (bột) 0,6g.
hoặc dùng Hy Thiêm Chí Dương Thang: Hy thiêm thảo (cửu chế) 68g,
Hoàng kỳ 20g, Nam tinh 12g, Bạch phụ tử 12g, Xuyên phụ phiến 12g,
Xuyên khung 6g, Hồng hoa 6g, Tế tân 2,8g, Phòng phong 12g, Ngưu tất 12g,
Tô mộc 12g, Cương tằm 6g. Sắc uống.
2- Mạch Lạc Hư Trống, Phong Tà Xâm Nhập (T. Hải).
- Chúng: Đột nhiên mắt lệch, miệng méo, da tê bì, nói ngọng, miệng
chảy dãi, liệt nửa người, sợ rét, sốt, tay chân co lại, các khốp xương đau
nhức, rêu lưỡi trắng, mạch huyền tê hoặc phù sác.
- Biện chứng: Do chính khí hư yếu, mạch lạc hư, trống, việc phòng vệ
bên ngoài không chặt, phong tà nhập vào mạch lạc, khí huyết bị ngưng trệ
làm cho miệng ráo, mắt xếch, sợ rét, sốt, tay chân co, khớp xương đau, mạch
phù là phong tà xâm nhập.
- Điều trị: khứ phong, thông lạc, hoạt huyết, hòa vinh dùng Khiên
Chính Tán (Dương thị Gia tàng).
Bạch phụ tử, Cương tằm, Toàn yết, lượng bằng nhau. Tán bột, thêm
Kinh giới, Phòng phong, Bạch chỉ, Hồng hoa. Mỗi lần dùng 4g với rượu
nóng.
(Bạch phụ tử tán phong tà ở vùng đầu mặt, Cương tầm khứ phong
đàm. Toàn yết tức phong trấn kinh, 2 vị này hợp lại có tác dụng sưu phong,

thông lạc. Bạch chỉ để tán phong, khử tà, Hồng hoa hoạt huyết hóa ứ).
hoặc dùng bài Tần Cửu Thang Gia Giảm (Bảo mệnh Tập): Tần cửu,
Khương hoạt, Phòng phong, Bạch chỉ, Đương quy, Xích thược, Xuyên
khung, Bạch phụ tử, Toàn yết, Tế tân.
Sắc uống, bã thuốc có thể cho vào túi vải, đắp nóng, chỗ đau.
Dùng tần cửu, Khương hoạt, Phòng phong, Bạch chỉ để giải biểu tán
phong, Phụ tử, Toàn yết khư phong đảm, thông kinh lạc, Xích thược, Xuyên
khung dưỡng huyết, Tế tân khư phong.
+ Khí Hư, Huyết Ưù: Liệt nửa người, mắt lệch, miệng méo, nói khó
khăn, chảy nước miếng, tiểu nhiều hoặc tiểu không tự chủ, rêu lưỡi trắng
nhạt, mạch sáp.
- Biện chứng: Do chính khí không đủ mà huyết mạch bị ngăn trở gây
ra đau nhức, kinh mạch không thông gây ra liệt nửa người, mắt lệch, miệng
méo, nói khó, chảy nước miếng, tiểu không tự chủ, đều do khí hư không
kềm hãm được. Mạch sáp là biểu hiện huyết ứ.
- Điều trị: Ích khí không kết, hoạt huyết, hóa ứ, dùng bài.
Bổ Dưỡng Hoàn Ngũ Thang (Y Lâm Cải Thác): Hoàng kỳ 40-160g,
Quy vĩ 8g, Xích thược 6g, Địa long 4g, Xuyên khung 4g, Đào nhân 4g,
Hồng hoa 4g. Sắc uống.
Dùng Hoàng kỳ (sống) với lượng nhiều thì lực chuyên mà tính tẩu, đại
bổ nguyên khí, đưa thuốc đi tới toàn thân trị chứng liệt, hợp với Quy vĩ,
Xích thược, Địa long, Xuyên khung, Đào nhân, Hồng hoa là các vị thuốc
hoạt huyết, khứ ứ.
- Sách TGD Phương dùng bài Bổ Dương Hoàn Vũ Thang Gia Vị:
Hoàng kỳ 40g, Xích thược 16g, Xuyên khung 8g, Qui vĩ 12g, Địa long 12g,
Đào nhân 12g, Hồng hoa 12g, Bạch phụ tử 12g, Cương tằm 20g, Toàn yết
15 con, sắc uống.
hoặc Bổ Dương Hoàn Ngũ Thang Gia Giảm: Hoàng kỳ 40g, Quy vĩ
20g, Xuyên khung 12g, Xích thược 16g, Hồng hoa 8g, Đào nhân 8g, Địa
long 12g, Tang ký sinh 40g, Kê huyết đằng 28g, Đan sâm 20g, Ngô công 1

con, Tiêu tra 20g, Uống khoảng 10-20g thang, cho thêm Mã tiền tử chế vào.
Nếu dùng Mã tiền tử sớm, hiệu quả sẽ không tốt.
TRÚNG PHONG TẠNG PHỦ
Biểu hiện chủ yếu là thình lình hôn mê. Trên lâm sàng chia làm 2 loại:
Bế chứng và Thoát chứng.
Bế Chứng
- Thình lình hôn mê, răng cắn chặt, miệng mím không mở, 2 tay nắm
chặt chân tay co giật, đại tiểu tiện bí. Tuy nhiên dựa vào có nóng sốt hay
không mà chia ra? loại. Dương bố và Aâm bố.
a- Dương bế.
- Chứng: triệu chứng ở trên, thêm mặt đó, người nóng, thở mạnh,
miệng hôi, bứt rứt không yên, rêu lưỡi vàng, mạch huyền hoạt mà sác.
- Biện chứng: Cam dương vượng, dương thăng phong động, khí huyết
đi ngược lên, hợp với đờm và hỏa, che mất thanh khiếu vì vậy gây ra hôn mê.
Dương bố là tà của phong hỏa đàm nhiệt bốc lên cho thanh khiếu nhưng bị
bố lại ở bên trong cho nên mặt đỏ, người nóng, thở mạnh, miệng hôi, đại tiểu
tiện bí, rêu lưỡi vàng, mạch sác.
- Điều trị:
* NKHT. Hải: Khai khiếu thanh Can, tức phong, dùng thuốc cay, mát
dùng bài CHÍ BẢO ĐƠN, cậy miệng cho uống hoặc thổi vào mũi để khai
khiếu rồi dùng bài Linh Dương Giác thang gia giảm để thanh can tức phong,
nuôi âm giữ dương.
Chí Bảo Đon (Hòa Tể Cục Phương): Nhân sâm 40g, Chu sa 40g, Tê
giác 40g, Hổ phách 40g, Nam tinh (chế) 20g, Thiên trúc hoàng 40g, Băng
phiến 40g, Hùng hoàng 40g, Ngưu hoàng 20g, Đại mại 40g, Xạ hương 4g
Linh Dương Giác Thang (Y Thuần Thặng Nghĩa): Ling dương giác 6g,
Quy bản 24g, Đại gia thạch 18g, Thạch quyết minh 24g, Bạch thược 4g, Sài
hồ 4g, Bạc hà 4g, Hồng táo 10 trái, Hạ khô thảo 4g
Cúc hoa 6g, Đan bì 4g, Thuyền thoái 4g, Sắc uống
Linh dương giác, Cúc hoa, Hạ khô thảo để thanh can tức phong, Bạch

thược, Quy bản để dưỡng âm. Đan bì lương huyết thanh nhiệt. Đại giả thạch
để giữ dương. Sài hồ sơ can. Bạc hà khu phong, Thuyền thoái thông khiếu.
* NKHT Đô: Bình can, khai khiếu, xử dụng thuốc mát, dùng Chí Bảo
Đon (như trên), sau đó cho uống bài.
Linh Giác Câu Đằng Thang (Thông Tục Thương Hàn Luận): Linh
giác phiến 6g (nấu trước), Xuyên bối (bỏ lõi) 12g, Song câu đằng 8g (nấu
sau), Cúc hoa 8g, Phục thần 8g, Bạch thược 8g, Tang diệp 6g, Sinh địa 16g,
Cam thảo 2g, thêm Trúc nhự 16- sắc uống.
Linh dương giác, Câu đằng thanh nhiệt, lương can, tức phong, chỉ
kinh. Tang diệp. Cúc hoa hỗ trợ tác dụng thanh nhiệt, tức phong, Bạch thược,
Sinh địa dưỡng âm, tăng dịch để bình can. Bối mẫu, Trúc nhự để thanh nhiệt,
hóa đờm (do nhiệt nung đốt tân dịch hóa thành đàm), Phục thần để bình tâm,
an thần, Cam thảo điều hòa các vị thuốc.
b. Âm bố.
- Chứng: Thình lình hôn mê, răng cắn chặt, miệng mím không mở, 2
tay nắm chặt, tay chân lạnh, đại tiểu tiện bí, chân tay co giật, mặt môi tím,
đờm dãi khò khè, rêu lưỡi trắng, mạch trầm hoạt.
- Biện chứng: Aâm bố là thấp đàm thịnh, phong và thấp đờm bốc lên
che lấp thanh khiếu gây ra nội bố, làm cho mặt nhạt, môi tái, tay chân lạnh,
hôn mê, mạch trầm hoạt.
- Điều trị:
* NKHT Hải: Tân ôn khai khiếu, trừ đàm tức phong, dùng bài Tô Hợp
Hương Hoàn mài ra với nước nóng cho uống gấp hoặc thổi vào mũi để khai
khiếu, sau đó dùng bài Địch Đàm Thang
Tô Hợp Hương Hoàn (Hòa Tễ Cục Phương): Chu sa 40g, Mộc hương
40g, Kha tử nhục 40g, Tê giác 40g, Băng phiến 20g, Hương phụ 40g, Xạ
hương 30g, Tỳ bạt 40g, Trầm hương 40g, Đàn hương 40g, Đinh hương 40g.
Trừ băng phiến và Xạ hương, các vị kia tán bột trộn đều, thêm Băng phiến
và Xạ hương vào, rồi cho dầu Tô hợp hương 40g và mật ong hơi âm ấm,
quấy đều làm thành viên, mỗi viên 4 g. Ngày dùng 1 viên, chia 2 lần, uống

hoặc thổi vào mũi.
Địch Đàm Thang (Kỳ Hiệu Lương Phương): Nam tinh (chế gừng) 4g,
Bán hạ (tẩy nước sôi 7 lần) 4g, Phục linh (bỏ vỏ) 8g, Thạch xương bồ 2,8g,
Nhân sâm 4g, Chỉ thực 8g, Quất hồng 6g, Trúc nhự 2,8g, Cam thảo 2g,
Thêm gừng 5 lát, sắc uống.
Bán hạ, Trúc nhự, Phục linh trừ đàm hỏa thấp, Xương bồ, Nam tinh
khai khiếu, lợi đàm. Chỉ thực giáng khí, hòa t rung. Thêm Thiên ma, Câu
đằng để bình can tức phong.
- Sách NKHT Đô: Bình can khai bế, tức phong hóa đàm. Dùng bài Tô
hợp Hương Hoàn và Dịch đàm thang giống trên.
b. Thoát chứng.
- Chứng: tự nhiên hôn mê, mắt nhắm, miệng há (mở) mũi thở rất nhẹ,
tay duỗi chân tay lạnh, mồ hôi nhiều, đại tiểu tiện không tự chử, lưỡi rụt,
mạch vi hoặc nhược (T. Hải), mạch tế nhược (T.đô).
- Biện chứng: Can khí thoát nên mắt nhắm, tỳ khí thoát nên miệng há,
tay chân duỗi, Tâm khí thoát nên mắt nhắm, tỳ khí thoát nên miệng há, tay
chân duỗi, Tâm khí thoát nên xuất mồ hôi, lưỡi rụt mạch tế. Phe khí thoát thì
hơi thở nhẹ yếu, thận khí thoát thì tiêu tiểu không tự chủ, tay chân lạnh.
- Điều trị:
* Sách NKHT Hải: phù chính, cố thoát, ích khí, hải dương cấp dùng
bài Sâm phụ thang để hồi dương cứu nghịch. Sau khi hồi dương nếu người
bịnh mặt đỏ, chân lạnh, bứt rứt không yên, mạch nhược hoặc thình lình
mạch mạnh lên là do chân âm hư tổn, dương không có chỗ dựa vì vậy hư
dương trổi lên muốn thoát. Nên dùng bài Địa hoàng Aâm tử gia vị để bổ
dưỡng âm, ôn bổ thận dương để hồi dương cố thoát.
Sâm Phụ Thang (Theo Y Đắc Hiệu): Nhân sâm 16g, Phụ tử (chế) 8-
12g, (bịnh nặng có thể dùng liều gấp đôi).
Nhân sâm đại bổ nguyên khí, Phụ tử ôn tráng chân dương. 2 vị ghép
với nhau làm hưng phấn dương (Ích khí, cố thoát).
Địa Hoàng âm Tử (Tuyên Minh Luận): Địa hoàng 40g, Ba kích 12g,

Thạch hộc 12g, Bạch linh 12g, Sơn thủy 12g, Mạch môn 12g, Viễn chí 8g,
Ngũ vị tử 4g, Phụ tử (nướng) 8g, Nhục thung dung 8g, Xương bồ 8g, Nhục
quế 4g.
Địa hoàng, Ba kích, Sơn thủy, Nhục thung dung, để đại bổ thận, tinh
không đủ, hợp với Phụ tử, Nhục quế để dẫn hỏa quy nguyên, dùng Ngũ vị tử
để liêm Aâm, cố thoát. Vì trúng phong làm lưỡi cứng, nói khó hoặc cấm
khẩu thường do môi lưỡi bị khô táo mà học có đàm, vì vậy dùng mạch môn,
Thạch hộc để dưỡng dịch, sinh tân và hạn chế bớt tính cương táo của Phụ tử
và Nhục quế, lại dùng Xương bồ, Viễn chí, Phục linh để thông tâm khí mà
thanh thần chí, hóa đàm trọc để khai phế.
CHÂM CỨU TRỊ LIỆT NỬA NGƯỜI (Trúng Phong).
- CCHT. Hải:
* Chứng Bế: Nếu nặng phải khai khiếu, tiết nhiệt, giáng khí. Châm
kích thích tương đối mạch các huyệt Nhân trung, Kiên tĩnh, Dũng tuyển, Lao
cung, Phong trì, Nội quan, Hợp cốc.
* Chứng thoát: hồi dương cố thoát, nếu nhẹ thì sơ thông kinh khí, hoạt
huyết, khứ phong. Châm nhẹ các huyệt Nhân trung, Kiên tĩnh, Dũng tuyển,
Lao cung, Phong trì, Nội quan, Hợp cốc.
. Nếu dương khí muốn thoát, dùng Ngải (viên lớn) cứu tại h. Khí hải,
Quan nguyên, Túc tam lý.
. Nếu miệng nhạt, mặt đỏ, vật vã, tiểu đỏ, đại tiện bí mạch hồng sác là
hỏa vượng thêm Đại lăng, Hành gian, Thiên xu, Thượng cự hư.
. Nếu chân tay lạnh ra mồ hôi, mạch vi muốn tuyệt là nguyên khí
muoớn thoát có thể cứu thêm Chiên trung, Thận du, Mệnh môn.
. Nếu đầu đau nhiều, choáng váng chân tay co quắp là Can phong nội
động, thêm Thái xung, Dương lăng tuyển.
Nếu đàm nhiều, ngực bụng đầu, phiền, tay chân nặng, rêu lưỡi đầy
nhớt, mạch huyền hoạt là đàm thịnh, thêm Thiền độc, Phong long, Nội quan.
ĐIỀU TRỊ DI CHỨNG