32 I

NGUYEN TH| THANH XUYtH
VAN H 6 A - LjCH S(J - D|A LV - M 6 | TRaeiNG

NGHI LE CAU SCTC KHOE CUA NGl/dl HRE
JM THdN HA Bdi, XA LONG Hl|P, HUYEN MINH LONCTJNH QUANG NGAI
N G U Y £ N T H I THANH XUYEN'
Tom tat: Thuc hdnh nghi le giU vi tri quan trgng trong hggt dgng thudng ngdy cua ngudi Hri
Nghi le cdu sdc khde Id thUc hdnh ton gido the hien moi tuong quan giUa hggt dgng ton giao w)
nhu cdu bdo ve sUc khoe cita ngUdi Hre. Thdng qua nghi Ii cdu sdc khde nhdm tdi hien tien tfinh
thuc hdnh nghi le cung vdi sutham gia cua cdc doi tuong khdc nhau trong gia dinh vd cgng dong.
Ndi dung cua bdi viet gom hai phdn chinh, do Id thi'gidi quan ton gido vdthuc hdnh nghi le. Thdng
tin dugc thu thdp tUqud tnnh quan sdt tham gia cdc nghi le cdu sUc khde tgi cdc gia dmh d thon
Hd Bdi, xdLong Hiep (huyen Minh Long, tinh Qudng Ngdi) cung vdi phdng vdn cdc doi tugng cung
cdp thdng tin.
Tifkhda: nghi le, nghi le cdu sUc khde, the gidi quan tdn gido, ddn tgc Hri.
Abstract: The practice of rituals holds an important position in the daily activities of the
Hre. The ritual for health is the religious practice that displays the correlation between religious
activities and demands on health protection of Hre people. The health ceremony re-enacts its ritual
implementation process along with the participation of the various members of the family anil
community. The content ofthe article consists of two main parts, which is the religious world and
the practice ofthe ritual. Data was collected from observation process conducted within rituals for
health and from interviewing survey respondents in the Ha Boi village. Long Hiep commune (Minh
Long District, Quang Ngai province).
Keywords: rituals, health rituals, religious world, the Hre.
Ngay nhdn bai: 15/6/2018

Bat van de
gudi Hre cutru tai xa Long Hiep, Long

N

Mai, Long Son, Long Mdn va Thanh
An cua thi tran Minh Long.Tai xa Long
T i ^ ^ " ' u ^ = * ' , " ' " ' ^ ' ' " ^ ''°'=°''° *°"9 '^^" '°^ r ^ h ^ °' TM"? ^'^"^'°''
• ' 3^" '™"9
tam th tran Minh Long. Sinh ke chinh riia
nnirM H r a i i . i l
-. '^^ ^ " " " ^ ^ <="'"" <:"a
ngUOi Hre la san xuat ndng nqhieo naoai ra
cdn cd hoa. ddng di lam i n xa v ' k i
sin vat rcrng (Phdng van sau ein bd UBND
xa Long Hiep, Minh Long, Quing Ngai 2018)
'
• Vien Klioa hoc xa hoi vimg Tnmg Bo
Email:

Ngdy duyet etang:

20/8/2018

NgLig, Hre da dugc cIc hgc gil trong
va ngoai nudc quan tam nghien ciJu til ra't
sdm. Td cuoi the ki 19 den dau the ki 20,
mdt so nha nghien ciJu nhu Henri Maitre,
ME.Durand da tie'n hinh khao sat d vCing
Trudng Son - Tly Nguyen, trong dd co mo
,• • u j . f
..
, , . , , .

t a v e n h o m c u d l n d m e n n u phaTlytinh
D- i, r,. u . „ ,
.
' l " ' ^ ' " ' l ' ' ^ ^ t l ^ , 9 * ' - ^ 9 ° ^ ' ; ^ ' ^^uye"
' ' " T- " " ' " ' " ^ . " " " " " " ""''"''
"
''
" " ^ " ' ' ^ ' ™° '^ "^ " 9 " * ' " ' ^ ' " "
cac khia canh nhu Ijch sCr tdc ngudi, phong
' " ' ' '^P puln, sinh ke, he thdng chinh tri va
t o n g i i o tin nguong. Nhijfng nghien cilu ve


Tap chi Khoa hgc xa hoi mien Trung, So 4 (54) - 2018

ngUdi Hre van tiep tuc xuat hien rai rac vao
giiia the ki 20 eho den hien nay trong cac
bai viet cua mot so tac gi^ nhu Ngoc Anh
(1959), Luu Hung (1980,1981,1983), Nguyen
Xuan Hong (2000), Nguyen Thj Thanh Xuyen
(2016)... Tdn giao tin ngudng cua ngudi
Hre la van de it dUOc quan tam va chi thinh
thoSng xuat hien trong mot sd nghien cUu
nhUng van chi ra tam quan trpng cua thUc
hanh tdn giao trong xa hpi truyen thong. Vi
vay, van de dat ra la trong boi eanh hien nay,
the gidi quan va thuc hanh tdn giao co dien
mao nhu the nao? Thdng qua nghi le cung
cau sUc khde, bai viet nay muon tai hien thuc
hanh thd cung bang mieu thuat dan tdc hpc

trong mdt nghien cUu trudng hpp tai thdn
Ha Bdi, xa Long Hiep (huyen Minh Long, tinh
Quang Ngai). Muc dich cua bai viet nham
lam rd each thUc thuc hanh thd cung va tU
do kham pha moi quan he giUa thUc hanh
nghi l l va van de sUe kh6e. NgUdi Hre sCr
dung nghi le nhu mdt loai cdng eu giau tinh
bieu tupng de the hien mong muon ed sUc
khde tdt va moi dieu an lanh. Khao sat ve
ngUdi Hre tai mot sd huy&n cua tinh Qu^ng
Ngai va Binh Djnh cho thay, ngUdi Hre da hpi
nhap vao ddi sdng xa hpi hien dai nhu kham
chCTa benh, uong thuoc tU tram y te va mua
bao hiem y te; khuyen khich con cai theo hpc
tai trUdng cong lap, doi mdi ky thuat trong
lua... Du vay, hp van duy tri he thong bieu
tupng cua the gidi quan va nghi le thdng qua
Cling cau sUe khde. Bai viet nay cung dat ra
van de ve viec nhin nhan the gidi quan tdn
giao va thUc hanh nghi le nhu mdt he thong
bieu tupng, tai do, cac hanh vi nghi le t h i
hien moi quan he hai hda giUa con ngUdi
vdi thien nhien va giUa con ngUdi vdi the
gidi than linh tUong trUng. Trong sU thay doi
manh me cua ddi sdng hidn dai, thUc hanh
nghi le cau sUc khde tiep tuc lUu giU gia tn
ket ndi trong gia dinh, tinh lien ket cdng
dong va gin giU khdng gian sinh hoat van
hda, van nghe truyen thong.


I 33
DCr lieu va thdng tin thu thap dUpc thUc
hien thdng qua quan sat tham gia va phong
van sau. Quan sat tham gia dupe tien hanh
trong cac nghi le cung cau sUc khde cua mot
sd gia dinh tai thdn Ha Bdi, xa Long Hiep.
Ngoai viee quan sat tham gia, nghien cUu nay
cdn sddung phdng van sau di kham pha cae
dien giai van hda cua cdng dong (gia lang,
thay cung, cae thanh vien trong gia dinh).
1 . The gidi quan tdn giao cua ngUcri Hre
7.1. Quan niem ve cdc tdng thegi&
The gidi thdn linh: NgUdi Hre quan niem
the gidi gom ba cdi: trdi, con ngUdi va ma.
Than linh tdn tai trong ca ba the gidi, gdm
cd than linh tot va xau. Quan niem than tinh
dupe hinh thanh tUqua trinh bieu tUpng hda
eae hien tUpng va thUc the eua tu nhien trd
thanh than nui, than rUng, than nUdc, than
Trdi, than sam set. Vdi ngUdi Hre, than Trdi,
than sam set la hai vj than quan trpng nhat
doi vdi nhu'ng ngudi lam nghe trong lua.Than
Trdi va than sam set tupng trUng cho the lUc
cd quyen ban phat mua va tiep nhan Idi cau
xin cua con ngUdi.Th^n nui va than sdng la
nhUng biiu tupng thieng cCia ca dan lang cU
tru trong mot pham vi nhat djnh. NgUdi Hre
cho rang hai vj than quan trpng nhat anh
hudng true tiep tdi cupc song dan lang, do
la than nui, tUpng trUng cho vi than eai quan

cua mdt don vj cU tru nhat dinh, tai do lay
ngudn nudcva ngon nui lam ranh rdi, cu t h i
la than nui Mong Ga, tpa lac d hudng Ddng,
day la noi cd rUng ram che chd vdi dja the
caova ngudn nude doi dao; than nui Ba Rinh
tpa lae d hudng Tay Nam, cung la noi khdi
nguon cua ddng nUde chay xuong rudng
ddng cua dan lang. Vi vay, ngUdi Hre tdn
thd than nui Mong Ga va than nui Ba Rinh vi
hai vj than nay lien quan den dong chay cua
nude, noi xuat phat cua nguon nude cd vai
trd quan trpng ddi vdi hoat ddng trdng trpt.
Quan niem tin ngudng cua ngudi Hre hinh
thanh tU sUcan thiet cua nhu cau cudc sdng,


34

NGUYEN THI THANH XUYEN

t i r d d h g da bleu t u g n g hda nhUng n g g n nui,
d d n g sdng tao nen t i n h t h i e n g , de cuoi cCing
di den sU t d n t h d va b i o ve n g g n nui d d n g
sdng do, t r d thanh quy tac ufng xOf vdi m d i
t r u d n g t u nhien ciia mdi ngUdi;
The gidi cda ma quy: Theo q u a n niem cua

ngudi Hre, trong vu tru cd mgt ngi chdn
rieng danh cho ma quy, nhUng khdng phii
la mgt the gidi tUdng dUdng vdi the gidi cOa

con ngudi va cIc vj than. Ma cd the sdng
trong the gidi con ngUdi, ma sdng d ngoai
nghia dja (ngudi da chet) va cic ma xau cd
hai, cd the ton tai xung quanh noi sdng ciia
con ngudi. Chinh vi vay khi gia dinh cung sijfc
khde deu lam le vat de cung cic loai ma nay
nhu mdt cich dieu dinh de trinh ma tim hai;
The gidi con ngudi: The gidi con ngudi
(trung gidi) II trung gian giGa hai the gidi
cdn lai, cac than linh v l ma quy di lai giCfa
the gidi cua hg va xuat hien tai trung gidi. d
the gidi con ngifdi chi duy nhat cd mgt ngudi
du kha nang lien ket vdi the gidi than linh la
pajou, mdt thay cung cua lang hoac cua gia
dmh. Ngudi Hre quan niem giCfa the gidi con
ngudi va than linh can cd mgt ngUdi trung
gian lam thdng ngdn de chuyen t i i Idi cau
xin cua hg, thay cung dugc chgn lua de lam
la ngudi trung gian, ket ndi giCfa hai the gidi.
Thay cung trUc tiep dang le vat, doc cic bai
cung (ta-jeo) va gili Idi clu xin den t h i n linh.
Trong mdt lang ngudi Hre, thudng cd tCr 1
hoac 2 thay cung. Ngoai nghi thCfc ding le
vat ngudi thuc hien le cung cIn phai biet
dgc cac bli ta-jeo (de mdi ggi va chuyen t i i
Idi cau xin den than linh.
Vdi cudc sdng tiem an nhieu nguy co va
rui ro benh tat, thdi tiet dien bien philc tap,
thudng xuyen thieu ddi va khan hiem luong
thuc, thuc pham, ngudi Hre da hinh tugng

hda mo udc va nhufng dieu tot dep thdng qua
bleu tugng cua cic vj than v l nhOng dieu xau
xa, nguy hai den cugc song con ngudi thdng
qua hinh Inh cua ma quy. NhU vay, the gidi

than linh va ma quy tugng trung cho hai mat
tdt dep va xau xa trong cugc sdng cua ngudi
Hre. Day thuc chat la cich thufc he thdng hoa
va phin chia the gidi thdng qua bleu tugng,
the hien khi nang ufng xuf hai hoa vdi moi
trudng tu nhien va t i m linh cCia ngudi Hre.
1.2. Quan niem ve le vgt dung hien sinh
trong nghiin
Vdi ngudi Hre, cac ddng vat nudi nhu
triu, Ign, ga, chd the hien gia tri cDa tai sin
va tich trCi. NhOfng con vat nay cung dugc s£l
dung trong cac le hien te vdi muc dich thS
hien mufc do quan trgng va can thiet cua moi
loai nghi le khic nhau.Thdng thudng, ngifM
Hre te trIu trong nhOfng djp quan trgng nhu
cau mUa, cau sOfc khde hoac khi gia dinh co
ngudi chet thi viec te trau mdi c i lang la mgt
nghia vu bat budc, ke c i vdi gia dinh ngheo.
Con vat quan trgng thuf hai ddi vdi nghi le
hien te la Ign. Lgn cung dugc suf dung trong
nghi 1^ cau sufc khde, cung edm mdi, cung
cudi nam. Tuong tU, ga v l chd cung thudng
dugc sCrdung trong cic le nghi lien quan den
trdng trgt, cau sufc khde. Rieng chd it dugc sCf
dung hgn, chu yeu dung cho le cau sufc kh6e.

NgUdi Hre quan niem g i i trj kinh te (the hien
qua g i i tri quy ddi bang tien) cua g l va cho
thap hon so vdi Ign, do dd chi trong nhOng
nghi le quan trgng, hg mdi hien te Ign.
NhCfng gia dinh giau cd thudng sd hClu
nhieu con trau, trong dd, trIu nii sinh d^
giup tang sd lugng dan trau qua moi nam.
Khi con trIu n i i nay dugc khoing 7 - 8 tuoi
v i da de dugc vai Ida, liic nay gia trj tren thi
trudng cua con trIu n i l khdng bang nhijfng
con khic, ngudi Hre ggi la trau gia vdi gia trj
kinh te thap. Neu kinh te gia dinh kha gil, hp
se te con trIu gia nay cho than linh de cau
sufc khde va cau mCia.Thdng thudng, vdi mot
gia dinh, le te trIu cau sufc khde va cau miia
chi xly ra khoing 7 - 8 nam/lln theo chu k>
ddi sdng cua con trau nil. NgUdi Hre rat duy
ly trong viec te trau, hg khdng te trau kh6c


Tap chi Khoa hoc xa hoi mien Trung, 56 4 (54) - 2018

hoac trau non, trau dUc vi nhUng con trau
nay cd gia tri kinh te cao hoac dung 6i gay
gidng. Tuy nhien, khi gia dinh cd ngudi chet,
theo tuc le cu, phai te trau mdi ca lang. Luc
nay, ngudi Hre phiii nhd thay cung xem bdi
gid ga de chpn trau. Neu gid ga chi ve con
trau nai gia, hpsete con trau nay.Tuy nhien,
neu gid ga chi ve con trau due khde thi bat

bude hp phai te eon trau 6uc. NgUdi Hre quan
niem, moi ngdn chan ga deu tUpng trung
cho mot vj than, khi gid ga ehi ve hUdng con
trau nao dd trong chudng, cd nghTa la than
linh da chi djnh chpn lUa con trau dd. Mac du
con trau due cd gia trj kinh te cao nhung vdi
tin niem vao than linh, hp cd the bd qua tinh
duy ly de phue tung tinh ehat tdi thupng cua
ddc tin vao than linh.
NgUdi Hre hien te cac con vat di lay mau
cho viec eung, ngoai gia tn kinh te, lupng
mau eua moi con vat eung lien quan den quy
md eua mdt nghi le.Thdng thudng, mau trau
ed tinh ndng, nhanh ddng thanh mau den va
ed dung tieh Idn, do dd, trau dupe sCr dung
trong cac nghi le quan trong eua lang. Mau
Ion ed tinh mat, mau do, vUa du cho cac nghi
le trong pham vi gia dinh. Ngoai mau, cac
bp phan ndi tang va chan, mi mat, tai, mui,
ludi, dudi la nhUng thanh phan quan trpng
cua mam le vat. Trong quan niem cCia ngUdi
Hre, con chd la con vat rat hdu ich nhu giU
nha, cung di san va bat cac con thu khac, v)
vay, ngUdi Hre khdng hien te chd nudi cua
gia dinh, thdng thudng hp mua chd tU noi
khac dung de le te. NgUdi Hre chi te nhCrng
con vat cd ngdn chan rd rang, hp khdng te
cac ddng vat nhu ngan, vjt vi chan chung ed
mang, khdng phan ehia rd rang tUng ngdn.
Nhu da ndi d tren, ngdn chan la bieu tupng

ve cac vj than xau va tdt, do dd khi te le, xem
bdi gid ga rat quan trpng vi day la thu tuc lien
k i t vdi tin niem ve than linh va lang nghesu
ehi dan cua dang linh thieng. Neu so sanh vdi
dac diem tien hda trong ly thuyet tdn giao

35
thi quan niem cua ngUdi Hre thudc vao giai
doan mat ky cua hdn linh giao giong nhU he
thdng niem tin ton giao cua cae tdc ngUdi
khac dTrudng Son -Tay Nguyen.Tuy nhien,
khae vdi quan dilm tien hda, thUe te ngUdi
Hre da hinh thanh he thong bieu tupng ve
than linh: than linh khdng ehiem hUu hoan
toan thUc the trong t u nhien ma cht mot sd
bp phan cua thUc t h i mang tinh bieu tupng
eho than linh.
Quan niem ve tdn giao eCia ngUdi Hre giau
ttnh bieu tupng, hinh tUpng hda cac hien
tupng va sinh vat trong tU nhien trd thanh
nhOng thuc t h i linh thieng nham dap Ung
nhu cau tinh than, tim kiem cho dUa tam ly
va tranh xa cac tac ddng xau cua mdi trUdng
ben ngoai. He thdng bieu tupng niem tin tdn
giao nay ton tai song song va cd mdi quan he
mat thiet vdi quan niem duy ly ve trdng trpt,
chan nudi va nhiJng Ipi ich thiet thUc cua
hoat ddng sinh ke doi vdi cudc song hang
ngay. Nd hinh thanh va phat trien trong ddi
sdng cua tdc ngUdi thdng qua sU thich nghi

vdi mdi trudng tU nhien vdi eae thanh to can
thiet cho s^n xuat va sinh hoat nhu nude,
dat, nui, cay cdi, dpng vat. Trong qua trinh
chpn lua va thieh nghi, eac yeu to tU nhien
da dupe hinh tupng hda va dua vao ddi sdng
hang ngay nhU mdt thdng le ve tinh thieng
nham bcio ve cac thUe the nay, tU do d^m
bao cho nhu cau sinh ke.
Viec hien te ddng vat la mot each Ung xd
giau y nghTa tai tao va can bang mdi trUdng
tu nhien va quan he xa hdi. Chang han, viec
te trau gia cd gia tn kinh te thap sau nhieu lan
sinh san 6e cau sUc khde va cau mUa cho ca
lang vUa ed tac dung loai bd nhUng con vat
gia yeu, bo sung con vat mdi vUa gan ket tinh
than va chia se Ipi ich cdng ddng. Vdi viec te
chd d xdm vao djp eudi nam, ca xdm cung
gdp t i l n de mua chd la mot ddng thai chia
se traeh nhiem. TU quan niem ve chu ky eay
lua, con trau va mdi quan he giCTa ehung vdi


36

NGUYJN THI THANH XUYEN

yeu t d sijc khde cua con ngUdi v i m d i t r u d n g
t u nhien, cho thay ngUdi Hre cd c i i nhin he
t h d n g hda, lien tuc thay ddi va tai tao m a n g
t i n h chu ky theo nhOng n h u c l u t h i e t t h u c va

k h i nang tinh d u y ly.
1.3. Quan niem ve 6m dau va benh

tat

theo the gidi quan ton gido
Trong quan niem cua ngudi Hre, cac t h e
gidi cua than linh, ma q u y va con n g u d i
t u o n g t i c trUc tiep vdi n h a u , t h e g i d i c o n
ngudi la sU t o n g hda cCia c i c m d i q u a n he
vdi c i c t h e gidi cdn lai. Do do, h g q u a n n i e m
r i n g benh tat, c i i ac den tCrthe gidi cua c i c
than xau va ma quy. Vi v a y n g u d i Hre t h u d n g
thuc hanh nghi le de cau xin t h a n linh xau
hoac ma q u y rdi b d ndi chon cua con n g u d i
v l t r i n h xa con n g u d i . Ben canh do, n g u d i
Hre cd he t h o n g tri thiJc chOa b e n h b i n g
each suf d u n g c i c loai c l y rirng d e i l m t h u d c
va cac kieng ki t h e o chu ky d d i sdng.
Thuc hanh nghi le chufa b e n h t h e hien
t i n h chat bleu t u g n g hda t r o n g m d i q u a n he
glCfa ma thuat v l benh tat n h u sau:
Nguyen nhan gay b e n h : t h a n linh xau v i
ma quy;
^ Ddi t u g n g bj t i c d g n g bdi cac t h u c t h e
xau: con n g u d i ;
Nguyen tac thuc hanh loai b d c i c tac
d d n g xau: hien t e bang h i n h vi ma t h u a t
Viec chufa benh bang thUc hanh n g h i le
k h d n g m a n g lai hieu q u i true tiep len c o t h e

ngudi benh m l chu yeu t h d n g qua hanh vi
cd t i n h bleu t u g n g cCia ma thuat. Ngudi Hre
quan niem con ngudi cd linh h d n , khi chet
linh hdn con ngudi se cd m d t chuyen hanh
t r i n h d t h e gidi ben kia. Benh tat va noi lo sg
c i i chet da t h d i t h u c h g lua chon p h u o n g
t h d c ma t h u a t n h I m luu g i d linh h d n n g u d i
benh. Do vay, cac h i n h vi ma t h u l t t r o n g
nghi le h i ^ n te d i n g cung cho t h a n linh
t h e hien m o n g m u d n linh h d n con n g u d i d

lai the gidi niy v i cic thin xau quay trd lai
the gidi cua hg Cd the thay ring, trong cic

nghi le cung cau siJc khde vao mdt dip dac
biet hoac vao nhOng ngay cudi nam va ke ca
trong cic nghi le hien te khic, ngudi Hre deu
sCt dung cay alot' vdi day via cd t i c dung ket
ndi linh hdn, dac biet la trong nghi le dat ten
cho tre, le cung cho tre mdi sinh ra va le cijng
dm dau, thay cung lam cac dly via cho tre
em hoac ngudi benh mang theo ben ngu6i
Vdi dac diem t r i n quy siJc khde, lo sg benh
tat va cii chet, nghi le cung cau sure khde ciia
ngudi Hre la mgt trong nhOfng nghi le quan
trgng, cd the tien hanh vao bat ki thdi diem
nio trong nam khi gia dinh mong muon.
Hon the, trong cic bai khan ta-Jeo d hau het
cac nghi le, sdc khde II mdt ngi dung quan
trgng khi thay cung khan xin than linh.

2. Thuc hanh nghi le cau si}c kh6e
2.1. Nghi li theo chu ky
VIo djp cuoi nam, ngudi Hre cd mgt so
nghi le de the hien niem biet on to tien va
than linh, die biet la cau mong sufc khoe
cho gia dmh va thuan Igi trong trdng trot
Hg cd hai nghi I I rat ddc dio, dien ra theo
chu ky vai nam mgt lan va thudng td chile
vao nhiing ngly cudi nam, la nghi le chamma-hao (cung sau nha): 2 - 3 nam/lln v l laha-van (cung cda trudc): 1 - 2 nam/lan.Tiiy
theo dieu kien kinh te va thdi gian, khoing
v i i nam mdi gia dinh mdi td chdc hai loai
nghi le nly. Neu nhu nghi le cham-ma-hao
chu trgng cau siJc khde (va lam an, di lai) thi
nghi le la-ha-van cd tinh chat thuan tijy ciJng
gid dng b i to tien da khuat. Hai nghi le nay
thudng dugc to chufc vao djp cuoi nam khi
cic gia dinh da thu hoach lua mdi, hoan tat
cdng viec cua nam cu v l chuan bj ddn nam
mdi. Do dd, tinh chat quan trgng cua nghi Ic
cham-ma-hao the hien qua con vat dugc sif
dung trong hien te la Ign (1 - 2 con tiiy theo
dieu kien kinh t^ cua gia dinh).Trong khi do,
vdi cac nghi le cau siJc khde thdng thudng,
' Mot loai cay rimg, than tron. manh, r5ng nipt va khj


Tap chi Khoa hgc xa hpi mi^n Trung, So 4 (54) - 2018

gia ffinh thudng chi hien te ga hoac chd. Le
te trau cung la mdt loai nghi le cau silc khde,

nhung con trIu cd g i l tri kinh te Idn hon cac
con vat khic nhu Ign, g i , do dd, le te trau
thudng dugc ket hgp vdi muc dich cau mua
va to chufc long trgng hgn. Ngoai ra, con trau
cdn dugc dCing trong nghi le tang ma hoac
le cham-ma-hao. Loai ddng vat dijng trong
hien te vCfa the hien tinh chat quan trgng
cua nghi le vCia the hien cap bac va nang lUc
Cling te cua thay ciJng. Ngudi Hre quan niem
d p bac cua t h i y cung dua tren k h i nang
hien te ddng vat: thay cung gidi nhat va cd
vai trd quan trgng trong ling II ngudi cd k h i
nang hien teva cung trlu;di!ing thuf hai la cd
kha nang hien te va cung Ign; cudi cijng II
khi nang hien te ga trong cic nghi le cau sufc
khde thdng thudng.
Nghi li cham-ma-hao
Trudc ngly cung, cic thanh vien trong
gia dinh len nui tim cic loai cly va l i dung
de lam gian, tru chdng va chufa do cung. Gia
chu cung dgn dep n h i cCfa, chuan bj g i , Ign,
gao de lam do cung va hien te. NgUdi chu gia
dinh tim den thay ciJng de xem ngay va mdi
thay Cling cd k h i nang te Ign hole te trau
Ilm chu le.TCr sang sdm, cac thanh vien trong
gia dinh, thay cung va nhufng ngUdi hg hang,
hang xdm tap trung sau nha chuan bj eho
buoi te le. Cdng viec chuan bj thudng duge
giao eho cac ehang trai tre, hg che cay ddt de
Ilm eai prang (tugng trUng eho ban thd), dan

cic thanh cay dot de lam gian eung. Prang
dugc dan tCr eac thanh ddt mdng (kieu dan
nong mdt), cd hinh vudng, canh dai khoing
gan 25em, tren mat prang phCi kin l i Id-tea'.
Prang duge diing eho nghi le eung than cCta
va cic than linh khic trong nha, dien ra trudc
le cung chinh thufc sau nha. Giin cung gdm
cd 7 cot chong, cich 1 met so vdi mat dat, cd
hinh chd nhat vdi chieu dai khoing nda met,
^ Mot loai cay rirng, than manh, la c6 hinh ban to va

37
chieu rdng khoing 60cm. Gian cung dugc
dat tai mgt gde vUdn sau nha, d noi thdng
thoing hudng ra phia sdng sudi, khdng ed
cay Idn ehe phCi. Tren mat gian cung la noi
dat do cung, eanh sau eCia gian cung la noi
dat nam cay alot dai khoing 2 met, dugc vdt
nhin, gan mdt nila than tren dugc che thanh
bdn phan. Bdn canh tich ra td nCta tren tao
thanh mdt hinh kim t u t h i p ngUge, phan
dinh gan lien vdi phan t h i n dudi, tai dd,
ngudi Hre khae biy vach trdn xung quanh
than cly tugng trUng eho via eua mgt ngudi,
phan tren cung cCia cay alot (chan cua kim
t u t h i p ngugc cd hinh tam giic) la ndi gan
vdi hai la (d-teo xep chdng len nhau (khoing
mdt ban tay cua ngudi Idn). D i y la ndi de do
eung, ddi dija (dUge vdt tCr mdt minh than
cay alot) va mdt ly rugu (lam tCr II Id-tea). Tren

mat II hinh tam giac, tai trung tam duge gan
mdt thanh cay alot minh, ndi td biy vach
khac len eao (hudng len trdi), tren dinh treo
mdt sgi chi dai ndi xuong l i Id-tea, tren sgi
ehi nay, cd biy not tugng trUng cho linh hdn
ngudi (dugc tao thanh td bdng gdn va sip
ong). Co tat ca nam cly alot, gan chit vdi
nhau tao thinh hinh quat, duge thay cung
mang vIo trong nha, sau dd dung sau eii
giln eung de te t h i n Trdi. Ngoli ra, hg cung
tu tao nhang eung bang sip ong va giay.
Dau tien, nghi le udng rugu phep dugc td
ehdc trong nha gan cda Idn. Cae thanh vien
trong gia dinh ngoi theo vdng trdn dudi san
nha, ngudi dan dng chu nhi rdt rUgu cho
mgi ngudi, thay eung nang rugu len va dgc
bai ta-jeo mdi than linh, to tien, sau dd cac
thinh vien mdi dugc phep udng rugu.
Sau khi le udng rugu phep ket thuc, cic
chang trai da mang ve mdt con Ign Idng den
de lam le cung than linh dcufa nha.Trudc khi
vao le, ign dugc trdi chin, budc mom va tam
rCra can than sach se. Hai ngudi dan dng cd
sufc khde khieng eon Ign tren mdt cly ddn
mang vIo giQa eila nha. Ngudi d i n dng chu


NGUYEN TH! THANH XUYEN

38

nha n o i day treo eon Ipn len trUdc cUa nha.

g i d chiec k h a n nay d m d t n o i rat q u a n trgng

Ong thay eung chuan bj m o t cai prang, cay

va k i n d a o n h U t u q u a n a o hoac n o i de do

pa-ndf,

v a t q u y h i e m , d e n k h i c d n g h i le, giadinhse

d o t huong tram cung vdi eac t h a n h

vien cua gia dinh ngoi quay q u a n g a n cUa
nha hudng ve phia con Ipn. O n g t h a y c u n g
dpc m o t bai ta-jeo vdi npi d u n g t r i n h bao v d i

m a n g ra sCrdung lai.
T r o n g t h d i g i a n d a t khan pai-pa-dui

len

vai, t h a y c u n g t i e p t u c k h a n ta-jeo, ngU6i chij

than linh, to tien ve ly d o cua b u d i le, m d i g p i

nha e h u y e n cai khay t h a n va t r a m thay bang

than linh ve dU le va cau m o n g t h a n linh phCi


cai prang d a t b e n dUdi d a u Ipn, chuan bj sSn

hp va ban nhCfng dieu t d t lanh d e n eac t h a n h

sang c h o n g h i le h i e n te. Thay c u n g tiep tyc

vien t r o n g gia d i n h . Moi ngUdi deu u p hai ban

k h a n ta-jeo va t a y phai l a m sach Idng tren c6

tay va dUa ve phia trUdc t r o n g khi thay c u n g

con Ipn, t i e p d o , d n g su" d u n g c o n dao dai

lam le va dpc ra-;eo.Tiep t h e o , thay c u n g lay
cai khay than va t r a m dat d u d i c o n Ipn, t a y
ph^i dat vao yet hau con Ipn va khan bai tajeo vd\ npi d u n g tien hanh le hien sinh d a n g
tang le vat cho than linh. Luc nay, ngudi c h u
gia d m h dat m o t cai khan len vai thay c u n g .
Day la mot chi t i l t rat quan trpng t h i hien
su thda thuan giCfa chu nha va thay cung.
Chiec khan nay cd ten la pai-pa-dui, tupng
trUng cho quyIn chu tri buoi le cua than linh
(dng Trdi) trao cho thay cung. Khan pai-padui dai khoang 2 gang tay, cd hinh chU nhat,

m a n h , c d m u i n h p n d l g i l t Ipn. Bai khan tajeo k e t t h u c k h i t h a y c u n g hoan thanh vi^c
choc tiet Ipn, n g u d i c h u nha hUng
h u y e t I p n t r e n cai prang


mot It

d e c u n g than linh,

M o t t h a n h vien t r o n g gia d i n h lam thu tuc
cat lay m o t it eae b d p h a n cOa eon Ipn ntiil
m i m a t , m u i , t a i , c h a n , d u d i d e len prang. Cai
prang nay ed t i n h c h a t tUPng t U nhU ban thd
cua gia d i n h , dUpe d a t phia t r e n cda nha ke
t U n g h i le nay c h o d e n khi d u p e thay the bdi
m o t cai prang khac t r o n g m d t n g h i le khac.

dupe lam tU mot manh vai cotton mau trang,

NhUng n g u d i p h u nU va ngUdi phu giiip

song qua thdi gian chiec khan nay da nga

ehuan b i n a u n U d n g n h U nau c o m , kho ca,

mau lam tam vang den, chUng td no da trai

nau t h j t I p n . T r o n g t h d i g i a n d d , nhUng ngi/crt

qua mot thdi gian dai dUpc sd dung trong

d a n d n g c h u a n bj va sap d a t gian cung phia

cae nghi le cung te. Khan pai-pa-dui thudc
ve sd hUu cua gia dmh dang thUc hien nghi

le, sau khi trao cho thay cung, bat buoc phai
dat khan tren vai phai cua thay cung trong
luc tien hanh nghi le. Khi ket thuc nghi l§,
thay eung se mang khan pai-pa-dui ve nha
va giU sudt mot dem, den sang hom sau ong
ay mdi mang lai trao tra cho chu nha, tiep do
chu nha tra tien cdng cho thay cung va cat

sau n h a . Luc nay, cac t h a n h vien trong gia
d i n h t a p t r u n g tai cUa nha d e n g h e thay Cling
khan fa-jeo t h d n g bao c h o t h a n linh bietve
viee hien t e va e u n g d n g Trdi. Thay cung
d a n g len c h o t h a n l i n h m d t c o n ga trong td,
n a m cay c?/of va m d t c o n I p n Idng den con
song. Sau d o , t h a y c u n g m a n g cac eay alot
ra sau nha, n h U n g t h a n h v i e n t r o n g gia dinh
m a n g t h e o ba cai khay d u n g cdc u d n g riJcfu,
la Id-tea, khan pai-pa-dui,

^ Dung cy dirge thay cung sir dung dd xm keo. duac
vot tir hai thanh tre manh, c6 chieu dai Idioang mot
ngon tay giua hoac co th6 nhu cau ciia nguoi su dung Moi cay dau c6 mat ngoai
va mat trong khac nhau, do do, khi^thay ciing xin keo,
khi hai cay roi xuong dSt, neu moi cay bidu thi mot
mat khac nhau thi c6 nghia la thin linh da chung nhan
icri cau xin.

t r a u cau va cac do

c u n g khae n h u m e n rUOu, sap o n g , cCing
t h e o sau t h a y c u n g . Tai m o t dja d i e m dcing
sau nha, t r u d c cai g i a n c u n g d a dUpc dUng
x o n g , h p d l cae khay t r e n x u d n g dat, ho tay
va eae d d e u n g q u a k h d i va h o i n d n g cua cui
t u o i d a n g chay b i d a p Ida (thay c h o tram}.
Thay c u n g t i e p t u c k h a n ta-jeo, cac thanh


Tap chi Khoa hoc xa h6i mien Trung, So 4 (54) - 2018

vien trong gia dinh lam le trinh bao va cau
khan than linh gidng nhU nghi le md dau khi
cung than linh trong nha. Sau dd, thay cung
lam le hien sinh Ipn lan thd hai cho dng Trdi.
Hai ngUdi dan dng khde manh gid vdng eay
ddn treo ngupc eon Ipn len tren dam khdi
than. Cach thUc hien sinh lan thd hai dien ra
giong nhu da md t^ ben tren, chi khac la mdt
it huyet Ipn dupe lay ra de trong la Id-tea. Khi
eung ongTrdi d sau nha, ngudi Hre khdng sd
dung prang, hp thay the bSng cai gian cung
Idn hPn. Sau khi hien sinh Ipn, thay cung tiep
tuc khan ta-jeo va mdt ngUdi trong gia dmh
rot rUpu cho thay cung va cae thanh vien
edn lai. Bay khdng phai la le udng rupu phep
ma tupng trUng cho qua trinh t i l p nhan sU
phu hp cua than linh.Thay cung tay cam coc
rUpu, khan ta-jeo cho cac thanh vien trong
gia dinh biet vesUphiJ hpva chap thuan cua

than linh d l nghi le t i l p tue dien ra. Ket thuc
viee khan ta-jeo, thay cung rdt rUpu len dau
Ipn, cac thanh vien khac cQng lam theo, sau
dd hp udng h i t chen rUpu con lai nhU mot
each thUc ddn nhan sUe khde va may man.
Cac thanh vien trong gia dinh chuan bj nau
chin thjt Ipn va sap dat len cac la /d-tea,sau dd
xep tat ea vao nhUng cai ddp''. Vdi ngudi Hre,
trong le cham-ma-hao, hp chi sd dung duy
nhat thit Ipn, gdm thjt sdng va thjt chin. Thit
chin dupe lay tU cac bd phan khac nhau cua
con Ipn, thjt sdng chu yeu la phan dau va tai.
Giai doan chuan bj thjt chiem mdt khoang
thdi gian rat dai vi day la le vat rat quan trpng
de cung than Trdi. Do dd, ngudi Hre phai nau
chin thjt va chuan bj that kl ludng. Thit nay
cung dupe dung de dai khach trong ngay
hdm do va cae ngay ke tiep. NgUdi Hre cho
rang, phai an h i t phan thjt da t l than Trdi d
sau nha trong ngay hdm dd va khdng dUdc
mang vao trong nha.
'' Rfl CO nho, duoc dan tir tre niia, rat chac chan va kha
day, dimg dl dimg thiic an, nhat !a dung thit lgn dung
trong nghi te

39
Sau khi da chuan bi day du cac dap thit
Ipn, dng thay cung tien hanh nghi thUc chinh
thdc md man cho nghi le ciing than Trdi. Khi
mot sd dap dUpc dat day du ben dUdi gian

cung, thay eung mang con ga trdng to luc
trudc dat tren dam khdi cui dang chay va
khan ta-jeo di thdng bao chinh thUc vdi
than Trdi ve nghi le sap dien ra, dong thdi
dang cung le vat len eho than Trdi (cac le vat
nay phai dam bao dupe ho ndng tren dam
khdi eung vdi bai khan ta-jeo eua thay cung).
Trong do, quan trong nhat la ddp di trau cau
va nam phan do cung. Sau dd, thay cung chi
lay cai ddp Idn nhat di lam le tUpng trUng.
Tiep theo, ngudi phu giup ket ndi nam cay
alot dang sau cai gian cung, dat nam phan
do eung len tren la la-tea cda cay alot, sU
dung huyet Ipn bdi len nam vach khac tren
cay alot vdi y nghTa la truyen den nang lUc
sdng eho cay alot. Hp cung rot rUpu len nam
cai cdc lam bang la la-tea de lam thdc uong
cho than linh. Nam cay alot gan la Id-tea d l
dung le vat va day via, dUpc gan dUdi mat
dat, tupng trung cho cay truyen dan linh
hdn vdi y nghTa tao nen moi lien k i t trUc
t i l p giiJa linh hdn con ngUdi vdi than linh.
De cay alot thUe hien chUe nang nay, ngudi
Hre hien te dong vat va dung mau dpng vat
di bdi len cay alot nham truyen cho nd mot
linh hdn sdng, nhd the nd mdi trd nen song
ddng va trd thanh phuong tien de cae thay
cung {pajau) xuat hon giao tiep vdi than linh
thdng qua eae bai khan ta-jeo.
Lue nay, tren gian cung, nam cay alot da

dupe sap dat day du nam phan le vat, thay
cung dpc bai ta-jeo di eau xin than Trdi phu
hp sUc khde, lam an, di lai, len rUng, len ray,
trdng lua cho gia dinh. Vdi mdi Idi cau xin,
thay cung deu phai lam thu tuc them rUpu,
them men vao cac cdc rUpu dat tren ia Idtea. Ngoai viec dang cung than Trdi va cac
than linh khac thupc cac edi Trdi va edi nUde,
trong nghi le nay ngudi Hre cung cung cac
doi tupng khac la ma quy, than linh d cap


40

NGUYEN THI THANH XUVtN

thap va than xau. N h i i n g d d i t u o n g

nly

c i j n g d i n g rUgu len t h a n linh. Trudc d l y moi

dugc quan niem la sdng q u a n h q u a n t r o n g

n g u d i d e n t h a m d d le c u n g t h u d n g mang

the gidi cua ma va than n h u n g i n h h u d n g

t h e o le v a t la g a o hoac r a g u . Hien nay, ho sj

true tiep den cugc sdng con ngUdi, t r o n g d o

d u n g t i e n m a t t h a y c h o le vat. V\ t h ^ , trong

m g t sd loai ma cd the sdng t r o n g vUdn nha,

gia d i n h se cCf ra m d t t h a n h vien g h i chep lai

t r o n g xd xinh cd t h e gay hai den sufc k h d e

so t i e n cua tCfng n g U d i d e t h u a n tien cho viec

cua tre n h d v i ngUdi d m dau. K h i c vdi t h a n

t h i m h d i sau nay.

Trdi va c i c than tdt, ngudi Hre hien te g i eho
c i c ddi t u g n g nay. Ben canh dd, con ga t r o n g
t o vdi tieng gay cdn t u g n g t r d n g cho d i e m
may m l n . Ngoai ra, h g cung q u a n niem con
ga t h u d n g kiem i n t r o n g san, sdng gan g u i
vdi con ngudi v i c i c loai ma quy, c h o nen
viee hg hien te ga xuat p h i t tCr dac d i e m va

Khi viec t h a m h d i cda h g h a n g , h I n g xom
ket t h u c la t h d i d i e m d a n h c h o nhCrng thanh
vien t r o n g gia d i n h n g o i d u d i gian cung, hai
ban t a y n g i l a d u a len cao h u d n g ve phia thay
c u n g d e n h a n lay lgc va Idi b a n p h a t eua than
linh. Trong q u i t r i n h t h a y c u n g dgc bai ta-

tap t i n h sdng cua con ga t r o n g m d i q u a n he

jeo, n g u d i Hre t i n r a n g t h a y c u n g cd quyen

gan gui vdi ddi sdng t h u d n g n g l y . Hg c u n g

t h d n g n g d n va g i a o t i e p v d i t h a n linh, cic bai

p h i n biet giCra phan phi'a tren gian c u n g , I I

ta-jeo chufa d g n g nhufng idi cau xin da dUdc

noi de le vat danh cho t h a n Trdi va t h i n t d t ,

t h a y c u n g gCri d e n t h a n linh va dugc than

phia d u d i gian cung tiep g i l p m a t dat l i n d i

linh c h a p n h a n . C i e c l y o / o t t u g n g trung cho

danh cho c i c t h i n linh xau va ma q u ^ . Sau

vat t r u y e n d a n linh h d n t h a y c u n g den v6i

khi hien sinh ga, h g sCf d u n g m d t it m a u ga

c i e t h a n linh, sau khi q u a y t r d lai, thay ciing

de bdi len eac vach khac tren cay alot, rdi de

se m a n g nhufng Idi d a n d d cCia t o tien va than

eon ga x u d n g mat dat phia dudi gian c u n g .

linh d e n v d i cac t h a n h v i e n t r o n g gia dinh.

Khi t i t e l le vat duge d i t len gian c u n g ,

N g h i le c u n g sau nha ket t h u c bang Idi elm

quan t r g n g nhat I I m d t d i u lgn chin, tai Ign

ta cua t h i y e u n g , gia d i n h t h u nhan IJ vat til

song, dudi Ign chin v l c i c b g phan k h i c , b e n

gian c u n g va m a n g ra c h i e u dai k h i c h . Ngifdi

dudi gian eung d i t 5 c i i d i p v a hai ben eua

Hre t i n rang b e n eanh t h a n t d t cdn cdcicthan

g i l n cung eung co hai c i i d i p . Sd lugng cOa

xau v i ma q u y s o n g g a n eon n g u d i , do do,

cay alot va cae dap t u g n g t r u n g cho t h a n

h g d e lai t r e n g i a n c u n g x U d n g Ign va cic do

linh d c i e p h u a n g , c i c cdi the gidi. Khi n g u d i

c u n g k h i c , c h o d e n khi e d le c u n g k h i c thay

chii nha t h a p nen sap o n g tren c i c c l y alot,

the. Thay e u n g c u n g c i e t h a n h vien trong gia

thay cung khan ta-jeo vdi ndi d u n g cam ta sU

d m h chia se r d g u va m d t it g a n Ign tugng

p h u h d eua than linh, m o n g m u d n tiep t u c
nhan dugc su b i o t r g cua t h a n linh, gOri Idi
c l u xin cua gia dinh den than linh; sau m o i
Idi cau xin, thay eung sir d u n g c i i pa-ndy d e
xin keo, khi hai eai pa-ndy m g t up m d t ngCra
tht c h d n g t d than linh da chap nhan le vat v l
Idi c l u xin, thay cung lai tiep tuc gill nhOng
Idi cau xin khac va lam t h u tuc xin k e o Trong

t r i i n g c h o s g b a n o n eua t h a n linh. Phan le
vat d i n g c u n g d u g c sCr d u n g d e chieu dai hp
h a n g , h a n g x d m . N g u d i Hre q u a n niem ring
p h a n le vat e u n g d n g Trdi d sau nha khong
d u g c m a n g v I o nha va k h d n g d u g c chia cho
khach m a n g ve n h i . Do d d , h g p h i i sCf dung
het tai c h o , n e u k h d n g het, se t i e p tuc chiSu

t h d i gian t h i y cung cau khan v l xin keo, c i c

dai k h i c h v a o n g a y h d m sau. Chi c d thit ldn

t h a n h vien eua gia d m h dang rugu len t h a n

c u n g t r o n g nha m d i d u g c d u n g d e chia cho

linh va u o n g het phan rugu cdn lai. NhiJng

k h i c h m a n g ve n h a . Sau khi h o a n t a t cac thu

n g u d i h g hang, h i n g x d m den t h a m dU

t u c c u n g sau n h a , t h a y e u n g b d i c h i n ga de
t i e n d o i n c d n g viec c h o n a m m d i .


Tap chi Khoa hoc xa hoi mien Trung, So 4 (54) - 2QT8

Le cung 6 cda nha dupc tiep tuc sau khi
ehuan bj day du cac \& vat. NgUdi Hre quan
niem tai mdi dia diem cung trong le chamma-hao la trudc cda va sau nha deu phai
thue hien day dd le hien te va le cung. Tuy
nhien, do thdi gian nau chin thjt kha lau nen
hp da ket hop linh hoat giUa le hien te trong
nha va sau nha de tien trinh nghi l§ khdng bj
ngat quang. Khi hoan tat le hien te trUdc cCfa,
hp tien hanh le hien te va le cung d sau nha,
sau do mdi quay lai lam le cung trUdc cda.
Le vat gianh eung d cda nha bao gom thjt

Ipn, trau cau, rUpu va prang. Cac nghi thUc
md dau eho le cung d cda nha cung giong
nhu le eung sau nha. Oau tien, thay eung
khan ta-jeo trinh bay vdi than linh, to tien
ve le vat va ly do thUc hien nghi 1^. Sau dd,
sCr dung khdi tren dam cui de ho ndng cai
prang, le vat nhu mot thij tuc de tay xu ue
trUdckhi dang len cho than linh. Trong nghi
le nay, chi tiet quan trpng nhat la ngudi phu
nU chij nha dpi prang tren dau de thay mat
gia dinh thu nhan sU bao trp cija than linh.
NgUdi Hre quan niem trong tat ca cac nghi
le eung via, cung hdn, eung eau sUe khde,
chied ngUdi phu nUehu nha mdi dUpc phep
dpi eai prang tren dau vi ngUdi phu niir trong
gia dinh cd trach nhiem gid cda, giU lua gao,
giU tien cua va la ngudi cd phuc dUc cham
sdc cho ea gia dinh. NgUdi dan dng chu gia
dmh thap nen tren prang, thay cung khan
ta-yeo vadang rUpu eho than linh. Thay eung
khan xin than linh phu hd cho ngudi phu nU
chu nha, sau dd xin keo va truyen lai sU may
man eho cac thanh vien trong gia dinh. Thay
cung t i l p tuc dpc ta-jeo de gdi Idi cau xin ve
nhUng eong viee trong cude sdng hang ngay
cua gia dinh. Nghi le kit thuc b^ng mot tiec
nho gdm cd thay cung va ngUdi trong gia
dinh cung nhau chia se rupu va thjt. NgUdi
dan dng ehu nha treo cai prang len tren cda
va gin gid cho den nghi le tiep theo, sau do

mdi thay bang cai mdi. Gia ehu lam com mdi

41
khach va tang mdi ngUdi mdt tui thjt Ipn da
lupc chin. Din buoi tdi, mpi ngUdi tap trung
mua hat va trinh dien ta-leu, ca-chol.
2.2. Nghi le khdng theo chu ky
6m dau va benh tat la noi lo thudng true
cua ngUdi Hre, nhat la thdi gian trUdc day khi
ddi sdng kinh te gap nhieu khd khan, chUa
cd CO hpi tiep can cac djch vu y te. Cho d i n
hien nay, ngUdi Hre van duy tri le cung khi
dm dau. Khi gia dinh cd ngUdi bj dm, ngUdi
Hre tin rang cac than xau va ma qu;}- da tac
dpng khien ngudi dd mac benh tat, do vay
can thiet phai co mdt nghi le hien te dang le
vat d l dieu dinh vdi than xau. Nghi le cung
cau sUe khde khi bi dm dau khdng cd tinh
chat chu ky ma cd the xay ra vao bat ki thdi
diem nao trong nam khi gia dinh cd ngUdi
than dm dau, benh t^t. Ke ea khi ngUdi than
trong gia dinh khdng cd dau hieu benh tat,
song ngudi Hre van thUc hien nghi le cung
sUc khde vao djp gan tet hoac mdt thdi dilm
nao dd thieh hpp. Nhu vay, cung cau sUe
khde trong trUdng hpp nay dien ra theo nhu
cau cua tUng gia dinh va khdng theo chu ky.
Ben canh nghi le cd yeu td eau sdc khde nhU
nghi le cung trau, nghi le cung cau sUc khde
nay cd le vat dPn gi^n hon, thdi gian ng^n

hon, ed the hien te nhij'ng con vat cd gia trj
kinh te thap hon trau nhu ga va chd.
Nghi le cung sUc khde gdm hai phan
chinh: hien te va eung te. Vdi phan hien t l ,
ngudi Hre sddung ga trong de cung cau sdc
khde (ga mai dung eho I I cCing lay via). Le
hien te cd the dien ra trong san hoac gan
cong ra vao. Ga hoae chd dupe hien te d l
lay mau va thit dang len than linh. Nghi le
cung eau sUc khoe bao gom eae nghi thdc
hudng d i n cac vi than xau de tim kiem mdt
giai phap giang hda va dieu dinh vdi than
linh xau. Ngoai ra, nghi le cdn hudng den cac
than linh tren pham vi vung rdng, ray, ddng
rudng va dUdng di. Ngudi Hre cho rang tai
moi dja diem sinh hoat cua eon ngudi deu


42

NGUYgN THI THANH XUVfj

c d t h i n linh c u t r u , bao g d m t h a n t d t va t h a n

ciia n g u d i Hre k h d n g ehl c d y nghia thuan

xau, d o d d deu cd anh h u d n g true tiep d e n

t u y ve t i n h t h i e n g h o l e h o t r g t i m ly ma no

sufc khde eiia eon n g u d i . Sau khi hien te, thay

c d n c d t i n h chat b l e u t u g n g g a n Hen vdi cai

cung dgc ta-jeo vdi eac ndi d u n g n h u s a u ; m d i

n h i n he t h d n g b a o g d m h o a t d d n g s i n xuat

t h a n linh den u d n g rugu, an t h i t , rdi xin keo
de hdi ve c i c van de nhU: "ngUdi nha m u d n
di d u d n g nay, di l i m I n , di chg, b u d n b i n ,
xin gieo ma, x u d n g rudng, xin cay nga k h d n g

(lua c h g n d d n g v a t hien sinh t h e o c i c h duy
ly), t i i s i n x u a t va k h d n g gian bleu tugng cua
n g d i nha.

t r u n g ngUdi, k h d n g t e nga tren ray, k h d n g bj
tai nan luc 111 xe.. . t h i n linh cd cho p h e p hay
khdng?" (theo thay eung D i n h V i n Xleng),
neu xin dugc keo t h i d d l i dau hieu t h a n linh
d d n g y va ehi d u d n g . Trong niem t i n van vat
deu cd linh h d n va t h a n linh, n g u d i Hre lien

TAI LIEU T H A M K H A O
1. N g g c A n h (1959), "So luge gidi thieu
d a n t d c Hre", t a p san Ddn tgchgc, tr.39-59.
2. M.E.Durand (1900), Les Mois du Son

t u d n g giCra tap t i n h ciia con vat mang ra hien

P h d n g , Bulletin

te vdi p h a m vi kiem an va tru n g u cua nd. Tai

descriptive.

moi pham vi n i y eung cd nhijfng vl t h a n h o i c
ma quy, chang han, cung ga de xin cho viec
di len ray va di I l m an; cung chd d a n h eho
c i c loai ma ta sinh sdng q u a n h san v l cac

de geographie

historique et

Ha N o i .

3. Maitre Henri (2008),fluHgngudiTtognj,
Nxb Tri thufc, Vien Vien Ddng Bic co va Bio
t i n g Din tdc hge.

xd xInh t r o n g san, n h i . Sau khi ket thue n g h i

4. Luu H i i n g (1980), " T i m hieu quan hexa

le, gia d i n h t d chile nau nUdng va an u d n g

h d i d d a n t d c Hre", t a p e h l Ddn tgc hgc (so 3),

de dai ba con, h g hang hoae h i n g x d m l i n g

tr.32-40.

gieng.
5. LUU H i i n g ( 1 9 8 1 ) , " S u d u n h a p hinh thai
Ketluan

canh t i c r u d n g n u d c vao v i m g dan tgc Hre',

Tir the gidi quan t d n giao va t h u c hanh

sUu t a p Ddn tgc hgc I P S / , tr. 33-35.

nghi le cau sufc khde, cd t h e t h i y rang, thUe

6. LUu H i m g (1983), "Gdp p h i n nghien

hanh t d n giao van cdn g i d vj t r i quan t r g n g

cufu t i n h song he d d a n t d c Hre", t a p chi Ddn

t r o n g ddi sdng t h u d n g n g a y Hanh vl c u n g
cau sdc khde cd the dien ra theo chu ky hoac
vao b i t kl t h d i d i e m nao neu t r o n g gia d i n h

tgc/ioc(sd3),tr.38-42.
7. N g u y e n Tan (1904), Notes diverses sur

ed ngudi d m dau. Ngoai viec k h i m va chda

la pacification d e la r e g i o n des Mois, Revue

benh t h e o y hgc hien dai, ngudi Hre thUc

Indochinoise,

hanh nghi le Cling sufc khde vdi muc dich xoa
d j u bat an cho ngudi benh va eho gia d i n h .
Trong bdi c i n h xa hgi hien dai, ngudi Hre
t h u c hanh song song he t h d n g tri t h d c khoa
hgc va d i n gian. Nghi le eimg cau sdc khde

Ha N o i , pp.415-796.

8. N g u y e n Thj T h a n h Xuyen (2016), Tin
ngudng thd cung thdn lua cua ngudi Hri tgixi
An Vinh, huyen An Ldo, tinh Binh Binh, Nxb My

Thult.