KHAO ciru Birdc DAU
VE DIA DANH BAU AU VA NHAN VAT LICH SC
NGUYEN DUY KE (DUY XUYEN - QUANG NAM)
Tdm tdt: Bau Au v6n la ten mpt "bau nude nho" - doan cdn lai ciia "ddng song chet"
Khe Thuy phia bd nam song Thu Bdn - Cua Dai. Phudng/dp Bau Au - dp Phuang Tri, huyen
Ll Duong (nay la thon Thuan Tri, xa Duy Hai, huyen Duy Xuyen, tinh Quang Nam) la que
huang cua quan An sat sft tinh Nam Dinh Nguyin Duy Kd. Ong la ngudi duy nhdt hpc hanh,
thi cu dd dat va da lam quan Idn dudi ttieu Nguyen (thdi vua Tu Dftc) cua dai ddt phia bac
huyen Ld Duong xua hay miet dong ven bien huydn Duy Xuyen nay. Ngoai cac bdc ldo nien
trong lang, ldp tte khdng bilt Bau Au thdi xa xua la gi, con md cua quan An tpa lgc ngay ben
bd Bau Au cung khoi huang tan lanh. Bai viet fren co sd nguon tai lieu tuang ddi phong phu
thu thap dugc, bude dau khao cftu dia danh Bau Au va hanh trang ciia nhan v p ljch sir
Nguydn Duy Ke lau nay da bi hau the lang quen.
Tie khoa: Bau Au; Nguyen Duy Ke; Nam Dinh; Qudng Nam
Abstract: Bau Au is the name of a "small lake" - the rest ofthe "dead river" Khe Thuy
at south coast ofthe Thu Bon River - Cua Dai. Bau Au village/hamlet - Phuong Tri hamlet,
Le Duong district (Thuan Tri hamlet, Duy Hai village, Duy Xuyen district, Quang Nam
province today) was the hometown of Nguyen Duy Ke, a mandarin under the Nguyen
Dynasty. He was the only educated person, a successful candidate who was promoted as a
mandarin under the Nguyen Dynasty (Tu Duc reign) in Le Duong old disttict's northem area
or Duy Xuyen today disttict's eastern region. Apart from some old people in the village,
almost all the young people do not know what Bau An was, and his grave on the bank of Bau
An became an unknown grave. This research has collected various data about Bau An, and
the works and life ofthe forgotten Nguyen Duy Ke, a historical feature.
Keywords- Bau Au; Nguyen Duy Ke; Nam Dinh; Quang Nam
I. Ve dia danh Bau Au
cat/cdn cdt ttdng cao chay dai ven bd
l.L Bdu Au - "bdu nu&c nhd" trin
"dong song chit" Khe Thdy
„ . . ^;;
,.; ^ , .,
.
Dai dat ven bien Quang Nam do qua
, ,. J
^- , I
,.
tnnh kien tao dia chat - dia mao co dac
^^"^ ^^ ^ ^ ^ ^^ ^^" ^'^"g ""^ "^^^
^^ "^^^ ^^y ' ' ^ g ^^^S ^^^^^ ^'^^ ^•^"•
E>a phdn nhiing khe nude hay ddng sdng
•!.**4.1. - .u
1 -* 1.;™,
nay hoat dong thuan theo quy mat Ian
'•
—
diem ndi b p la cac ndng cat/ttang
*TS. D p hgc S u p h a m - D p hpc Dd Ndng
48
KHAO CUU BU6C DAU VE DIA DANH BAU AU VA..
rdng cfta thuy ttidu va ddng vai ttd quan
ttgng ve m p thdng thuang trong vung.
Trong b p ngan ttang cat ttang xda khd
khdc, xft nay rd rdng khdng dugc thidn
nhidn im dai nhu cae ddng bang tru phft
ttong vftng do trung vd ha luu Thu Bdn
mang l p . Didu kien thd nhudng khdng
thupi Igi cho vide Iam ndng ndn ngudn
nude tft cac khe ddng sdng nay cimg vdi
bidn la mach ngudn chinh nudi sdng cu
dan sinh tu ven bd xua nay. Theo thdi
gian, cac ddng sdng nay bi khd can, trd
thanh nhung "ddng sdng chdt", dl lai
nhung bau nude trdn dudng chftng chay
qua. Khe Thfty d bd nam sdng Thu Bdn
- ddng chdy cd ndi Iidn mien cfta sdng
Thu Bdn - Cfta Dai vdi sdng Trudng
Giang Id mgt trudng hgp nhu vdy'.
Cho ddn nay, chung ta khdng the
biet chinh xdc tft thdi diem nao Khe
Thuy dd bi khd c ^ ^ . Chi bilt rdng, cac
bau nuoc ldn nhd phdn bd dgc vimg nay
chac chan la dau vdt cdn IP ttdn dudng
chay xua kia cua Khe Thuy: tft Bau
Tnmg Phudng, Bau Au ddn Bau Binh,...
Theo dd, ndm d bd nam sdng Thu Bdn Cfta D p nay, tten ddng chdy co Khe
Thuy, each Bau Trung Phudng vd phia
nam chimg 1,5 km, Bdu Au la tdn mgt
bau nude nhd nam giua canh ddng cua
thdn Thupi Tri, x | Duy Hai, huydn Duy
Xuyen nay. Ten gpi Bau Au dugc gidi
thich Id "bau nude nhd", vi nd vdn la
bau nude nhd hon so vdi Bau Trung
Phudng d phia bdc^.
Tren thuc te, Bau Au khdng chi cd
mdi lien he vdi Bau Trung Phudng qua
cdu chuydn vl ddng chay cd Khe Thuy
ma cd the nd cdn lien quan m p thiet vdi
cac dia diem khao cd hpc Tnmg Phudng.
Tft ddu thap nidn 80 ciia thd ki trude,
theo kdt qua khdo cftu bude ddu cfta cac
nhd khao cd vd cdc nha nghidn cftu,
Trung Phudng cdn luu l p nhidu vet tich
cfta nhiing thdi ki lich sft khdc nhau.
Gan day, kit qud khdo sat dia diem nay
ciing khdng co thdm nhidu phdt hidn mdi
hon . Mac ddu vdy, nhung thanh tyu
bude ddu nay cflng da cho phep chftng ta
nhpi thftc vd vung dat d bd nam sdng
Thu Bdn, sat ngay Cua D p mdt each
tuong ddi rd net. Dd la noi cd thuang
cang quan ttpng cfta midn Tnmg thd ki
XV - XVII hoac xa xua hon la Hai Phd tien thdn cua cang thi Hdi An, la hP
khdu quan trgng de giao thuang vdi ben
ngoai cua ngudi Cham - D p Chidm hai
khdu xua kia...^ Trong do, theo nhd
nghien ciin Nguyen Bdi Lien, cfta phia
bdc cfta Khe Thuy, tftc cfta khe Trung
Phudng, ggi vay Id "Dd phdn bidt mgt
cai cfta nfta cung dugc ggi Id cfta khe, dd
la cua khe Tdn An, d dgc bd bien phia
Nam, each cfta Trung Phudng chimg 7
km - 8 km. Noi nay trong Phii bien tgp
luc cd ghi la vung Ha Bay Tdn An, cfta
nay cung hi lap cftng mdt ldn vdi cfta
khe Trung Phudng. Ngay frudc cfta nay
thdng vdi Trudng Giang cflng qua cac
bdu nhu Bdu Cdu, Bau Binh, ... nay
thudc xa Binh Duong, Thdng Binh"^ hay
nhu nhd nghidn cftu Quang Van C^y cho
biet: "Trung Phudng cung la tdn ggi cua
mdt cai "bau" (mdt doan cdn lai cfta mdt
ddng sdng chdt). Khdi ngudn cfta con
sdng nay la sdng Thu Bon (doan sat Cfta
Dai), khi con sdng ndy cdn hop dgng,
ddng chay cfta nd theo hudng Tay Bac Ddng Nam, chay qua Trung Phudng,
Tay San va khi tdi gPi Binh Duong thi
chay ra bien."'
49
T^LP CHI HAN NOM SO
6 (145) - 2017
Didu ddng bdn lp do tft gdc nhin cua
cac nhd nghidn cftn, hpc gia xua nay,
Trung Phudng ludn dugc nhin ngugc
ddng Thu Bdn vd phia tay vd thudng
dugc ddt ttong mdi quan he vdi Hdi An
(cung cdc dia danh khac nhu Tra Nhieu,
Hdng Tridu...) ndn it P de y ddn sy tdn
t p cua ddng chdy cd Khe Thuy va vi tri,
vP trd cfta nd ddi vdi vung dat, cu dan bd
nam sdng Thu Bdn keo dP vd phia sdng
Trudng Giang ttong thdi ki xa xua. Vi
vliy, Bau Au ciing khong dugc gidi
nghien cftu bidt ddn. Rdt cd thd, trude khi
ddng chay Khe Thfty bi khd c ^ , cftng
vdi Bau Trung Phudng, Bau Au Id noi
tau thuyen neo ddu ttdnh gid bao, ho^c
quan trgng hon chflng la noi tau thuyln
^ n h bac, qua IP thdng thuang ttdn cung
dudng nude di tdt hdt sftc quan ttgng ndi
din sdng Trudng Giang hop; thdng vdi
cdc cfta bidn khdc dgc bd bidn d phia
nam ciia cu dan ttong vftng thdi cd xua.
1.2. "Bau nu&c nhd" tr& thdnh tin
ldng Bdu Au
Theo kdt qua tim hidu bude ddu cua
chftng tdi, Bau Au khdng chi la danh
xung chi "bdu nude nhd" ttong vimg nay
cd lien quan den Khe Thuy, Bau Trung
Phudng... md cdn la dia danh ldng xd
Ndm cd xua nhdt cua thdn Thupi Tri, xa
Duy HP, huyen Duy Xuyen nay. Chftng
tdi dua vao cdc sft lieu, can cft nien d p
sdm mudn nhu sau:
1. Van bia chfta Thank Long Bdo
Kkdnk cd nidn dai VTnh Thinh thft 17
(1721) cd khdc: "Phudc diln tin cung
Pham Tu Tin ty Tinh Hanh P h p diln Iuc
mau tam sao hiiu du tinh thd ddng hjuig
tga lgc Bao Au phudng Khd Thfty xft"
^^i^'g^^j&^ifj^.Kit).*
50
LiTHItlllAI
2. Phil bien tgp lyc (1776) cd chep dia
danh Bdu Ao thudc Tan Dan, huydn Didn
Khdnh, phft Dien Ban^.
3. Ngkiin cieu dia bg triiu Nguyin Dink Qudng Nam (1814) cd chep dia
danh Bau Ao tu chanh dp thugc tdng An
Thanh Ha, huydn Ld Duong dugc gpi
khdc hoac ghi khdc vdi ten Phuang Tri
(cd the hidn dia danh Phuong Tri ttdn
ban do d vi tri tiep gidp ldng An Luong,
Trung Phudng d phia bdc va lang Ddng
Son d phia nam)'°.
4. Ban tau ttong Minh Mink tdu
ngki (1824) chep "Ap Tft chiing Bdu
Au vdng ddi thanh dp Phuang Tri" (Wjft.
ã;a^Đ,#.iitEfc?fj5??d:.E)" thudc huyen
Ld Duong, dinh Quang Nam.
5. Dong Kkdnk dia du chi (1886 1887) chep cd dia danh Ap Phuong Tri
( ^ ^fc e-) thugc tdng An Thanh Ha,
huyen Ld Duong, phft Thang Binh'^
(khdng thdy the hidn trdn ban dd).
6. Dja ehi Qudng Nam - Dd Ndng
(2010) chep tu ndm 1920 din nam 1945,
cd xd Thupi Tri thugc tdng An Luong;
ttong khi xa Tay Son, Trung Phudng thugc
ve tdng Tdn An cfta phu Duy Xuydn.'^
Trdn ca sd ddi chilu kit hgp cdc
ngudn sft li|u nay vd diln da tim hilu vl
cac dja danh va nhan v p cd Iidn quan
tren thyc te, chi!mg tdi bidt dugc: muOn
nhat la tft ddu thl ki XVIII, ten Iang Bau
Au''' dd dugc d p theo ten cua "bau nude
iihd" - Bau Au ndn cd ten la phuang Bdu
Au. Vl sau, phudng Bdu Au xudt hi$n d
ddu thd ki XpC vdi ten dp tu chieng Ban
Au, va CO thl ddn ndra 1824 thi dugc ddi
thanh dp Phuong Tri thudc huyen Ld
Duong^ tdn t p mdi cho ddn th$.p nidn 20
cua thd ki XX khi xudt hidn xd Thupi
Tri thugc tdng An Luong, phu Duy
KHAO CUtJ B U 6 C DAU VE DIA DANH BAU AU VA..
Xuyen ducmg thdi. Nhu vay, cd thd ndi
Bdu Au Id tdn Ndm sdm rAdt cua lang
dugc bidt cho den nay. Vd mudn nhat la
tft dau the ki XVIII, yiing nay da cd cdc
tdc hg den khai khdn, sinh sdng nhu
trudng hgp nhdn v p Pheim Tft Tin da
cftng rugng cho chfta hon 6 mdu d van
bia trdn cho bidt.
Ve qua ttinh khP khan l|ip Iang vd ddi
sdng sinh h o p cua Bau Au xua, do sft lieu
gia pha cac tgc hg ldn ttong lang hau nhu
bi mat mat nhidu trong chien tranh, chi
qua tuong truydn cua dan trong IPig md
biet dugc cd cac tdc Truong, Pham,
Nguydn, Ld... tft rdt sdm dd ddn khP khdn,
muu sinh. Cho ddn ddu the ki XDC, trong
sach nghien ciiu dia bti tten, ve tu cpi, cd
chep ap tft chanh Bdu Ao ddng giap xa
Ddng Son, xd Trung Phudng; phia tay,
phia bdc gidp xa Trung Phudng; nam gidp
xa Dong Son diu thudc thudc Ha Bac
vdi tdng didn tich la 39 mdu 7 sdo 13
thudc, ttong dd Ididng cd' cdng didn, tu
ffidn 34 mau 5 sao 3 thudc, md dia 5 mdu
10 sao; hoang nhan 4 mau 7 sao ^. Trong
so sdnh vdi lang Tnmg Phudng d phia bac
cd tdng dien tich gan 350 mau (trong dd
tu dien hon 9 radu, cdn Ip Id dat hoang
nhPi), ttong khi Iang Dong Son d phia
nam co tdng dien tich hem 1275 mau
(ttong dd tu d i n hon 125 indu, cdn l p la
ddt hoang nhdn), cd the thay, Bau Au la
ldng khdng ldn (chi la don vi hdnh chinh
cdp "dp") va thuc chdt Id mgt phudng/mgt
xdm cua nhdm nhd dan tft xft tu cu ("dan
tft chidng"). Cu ddn d day cd mdt bd phpi
sinh sdng bdng nghl ndng nhung cflng
nhu Trung Phudng, Ddng Son chft ylu la
ddn cfta thugc Ha Bac, chuyen lam nghe
ddnh bdt ca - "dan van".
Hi$n nay, n^oai trft cdc khoanh dat
vdy quanh Bau Au la d^t canh tac (mdt
ndm ttdng mgt vu lua, khoP lang, me...)
cfta ca ddn ldng thi cu ddn vung nay
sdng chu ydu bang nghd bien, phd bien
la cac h o p dgng danh ca bidn, cdo nghdu,
lam mdm, dan ludi... Cau ca dao vdn cdn
dugc dan gian luu truydn vd ddi sdng
cfta nhdn dan thdn Thupi Tri nhieu th^lp
nien trude ddy eflng phan nao phdn dnh
bftc tranh kinh tl/cudc muu sinh xa xua
cfta dan Iang Bau Au:
"Ai vd Bau Au thi vd
Bau Au cd nghe dan gid cdo nghdu!"
2. Hanh trang va than the cua
nhan vat lich sir Nguyen Duy Ke qua
cac nguon su* lieu
2.1. Hdnh trcing nhdn vpt lich s^
Nguyin Duy Ke qua sir tfch
Nhu trdn chftng tdi da dd cap, vdo
ddu thl ky XIX, dp tft chidng Bdu Au
dugc ddi thdnh dp Phuang Tri thudc
huydn Le Duong, dinh QuPig Nam. Va
ttong khi nghien cuu ve nhdn v p khoa
bdng cua Quang Nam xudt thdn tft vftng
ddt ndy, tta cftu sach Qudc trieu Huong
khoa lyc (Cao Xudn Dye, 1892)", chftng
tdi biet den nhan v p lich sft Nguydn
Duy Kd md ldu nay chua ai khao cftu ve
hdnh ttang vd than thl cfta 6ng.
Vdo khoa tiii Gidp Ty (1864), thoi
vua Tu Dftc, trong sach Qudc Piiu
Hucmg kkoa lye cd chep:
NGUYEN DUY K E k . * M
Ngudi lang Phuang Tri huyen Ld
Duong (affg^;)!:,)
Lam quan tdi chfte An sdt Nam
Djnh (t^^^^iO
'*
Theo dd, chiing ta biet dng Nguyen
Duy Ke, ngudi IPig Phuang Tri da d5
khoa thi Huong dudi triiu vua Ty Dftc.
Dd Id khoa thi nam Gidp Ty - Tu Dftc
thft 17 (1864), tai tin;dng tiii Thfta Thien
Tv^P CHI HAN NOM SO 6 (145) - 2017
(thi chung vdi trudng Binh Dinh), do Bd
chdnh Thanh Hda Ld Thugng B p ldm
Chft khdo, B6 chanh Qudng Binh Dpig
Trdn Chuydn Iam Phd Chft khdo. Khoa
thi nay ldy dd 28 ngudi, dng Nguydn
Duy K I dd vi thft 24, cimg vdi 8 vi khdc
cfta cdc huydn ttong tinh Quang Nam,
trong dd cd cac vi nhu Nguydn Due
Hoan, Nguydn Huy Thao, Pham Thanh
Thyc da dd cao vd lam quan Idn'^
Ngoai ra, chung tdi cdn tim thdy cac
ngudn sft tich khdc cua tridu Nguydn
ciing cd ghi chep vd nhdn v p lich sft nay
bao gdm Dgi Nam thuc luc chink bien
(Qudc sft quan triiu Nguydn)^'^; tdi lieu
Ckdu bdn triiu Nguyin (thdi vua Tu
Dftc) ^' va cdc vdn ban chep tay cd Udn
quan ddn hang tt^g cua dng dugc luu
trft tai Vidn Nghidn cftu Han Ndm . Ddi
chidu cdc ngudn sft lidu trdn, chung tdi
tiinh bay nhung net co ban vd hdnh
ttang nhan v p Nguyen Duy Kd nhu sau:
Khdng ro khi nao, cd Ie ngay sau khi
dS d p , dng da IP kinh, dugc bd lanh
chfte Tri huydn huypn Huong Tra - viing
dat nam sat kinh thanh Hue. Den nam
1872 thi dugc ndng Idnh chfte Tri phu
phft Ninh Hda^^. Din cuoi nam 1873,
cha dng mat, dng vd que chiu tang nhu
Chdu bdn Piiu Nguyin cho biet: "Thdp
nhdt nguyet nhp, nhan dinh cP vidn phu
nan, hdi quPi thft chd" ^. Cd the vi vdy,
thdi gian tft nam 1873 den nam 1876,
dng tam thdi khdng gift chfte Tri phft
Ninh Hda, cdn chuc tri huyen huyen
Huang Trd thi dd dugc giao cho Chft sy
Pham Thanh Thyc^^
Thdi gian sau thft tang cha, khdng ro
sau dd dng cd kinh qua chfte vy ndo
khdng, nhung den mua ddng nam Dinh
Sftu (1877), da thay chinh sft triiu Nguyen
Li THI MAI
la Dgi Nam thuc luc chep su kidn dng da
dugc bd nhidm gift chuc An sat sft tinh
Nam Dinh va thy Iy vu dn nhiing lam
cdng quy ldn cua vftng nay: "Nguydn Bd
chinh Nam Dinh Phan Minh Huy, An sat
Tdn That Thpi vi cd vide ddu phP tdi.
Trude Hd ddc tinh ay la Nguyen Trgng
Hgp dem tdu hdc 2 vidn ay cac khodn
tinh td (...) chudn cho deu phP giP chux;,
giao Bd chinh. An sdt mdi (Ddng ST Vinh,
Nguydn Duy Kd) hdi ddng vdi Khdm
phai Trdn Dinh Lidm xet nghT. Den nay
dn dd ldn, Minh Huy php php trugng hdt
bp: vd tdi do (theo khoan npig nhpi cfta
dut Idt), Thpi phai cdeh chfte, cho IP ve
nhan tan (theo khoan npig di thdm mg
thidu hanh kiem)"^^.
Chung ta bidt rdng, dudi trieu
Nguydn, d mdi tinh d p ra 2 ty Bd chanh
sft va An sat sft true thudc su cai qudn
cua Tudn phu hay Tdng ddc. Ty Bd
chdnh sft (cdn ggi Phien ty) ttdng coi
vide dinh diln, dd didu thud khda, tP
chinh, hO tich... do chfte B6 chdnh sft
dam nhidm, ttong khi Ty An sdt sft (cdn
gpi Nilt ty) coi vide hinh an (hanh chinh,
kidn tung, tu phdp), phong hda ky cuong,
trimg thanh quan Iai, giao thdng ttam
dich... do chfte An sat sft dam nhiem.
Nhu vdy, cd thl vao ddu nam 1877, sau
khi mdn tang cha, dng Nguyen Duy Kd
dd ra gift chuc An sdt sft mgt tinh Idn tinh Nam Dinh^'. Tft day, ong cung vdi
Bd chanh Ddng ST Vinh^* la hai tinh
thdn/hai vi quan cd vai ttd cao nhat, coi
qudn mpi m p cua tinh Nam Dinh, d p
dudi quyin quan Tdng doc Dinh - Ydn
Nguydn Trpng Hgp^'
Ngay khi dugc bd nhi^m gift chfte
An sat sft, dng cimg quan Bd chanh Ddng
ST Vinh da thy ly vu dn nhung lam cdng
KHAO ClTU BU6C DAU VE DIA DANH BAU AU VA...
quy khdng Id ciia vimg Nam Dinh Hung Ydn duang thai. Thdi gian dieu
tta keo dai may nam, vua Tu Dftc phP
phai quan kham sai Kham phai T r ^
Dinh Lidm kdt hgp vdi hai quan Bo
chanh. An sat true tidp didu xet. Ngay
30 tiiang 4 nam Tu Dftc thft 31 (1788),
theo tai lidu Ckdu bdn trieu Nguyen, bp
Hp cd trinh ban tdu vd su viec nay vdi
nhd vua, ngi dung chu yeu cho bidt ngay
19 thdng 4, Bd Hd dd nhpi dugc tap tdu
cua quan Bd chdnh Ddng ST Vinh, quan
An sdt Nguydn Duy Kd va khdm phP
Trdn Dinh Lidm tinh Nam Dinh vd vide
xin xet xft cdc vidn quan can du vao vide
an hdi Id . Sau ban 2 nam, doi cudi nam
1788, kit qua cudi cung da didu tta ra sd
quan ldn lien ddi trong vy an nay rat nhidu,
nhat la cac chfte quan Bd chanh. An sat
tidn nhidm. Sd tidn, thdc, gao thidu hut
tinh thanh tiln len den hon 100.000 quan.
Hinh p h p bao gdm p h p trugng, gip
chftc/cach chfte, cho lui vd nhan tan, trdm
quyit giam bdi, p h p do het bac...""
Nam Dinh d thd ki XIX la mpt tinh
ldn. Duong thdi, vung dat nay cftng vdi
Quang Yen, Hung Ydn, H P Duong...
khdng chi cd vi tri chidn luge quan ttgng
ttong vide phdng thft cfta todn h p Bac
Ky ma cdn dugc trieu Nguydn quan tPn
nhiiu vl h o p dgng md mang khai khan
ddt hoang, phdt trien kinh td va thdng
thuang vdi ben ngoai... Tridu dinh da cat
cu nhieu ttpng thdn dam ttach viec md
mang, tri an, phdng thft cho vftng ndy.
Quan An s P sft tinh Nam Dinh ngoai
vide xet xft cdc vy dn, cdn cftng vdi cac
quan Bd chanh Ddng ST Vinh, Tdng ddc
Dinh - Yen Nguydn Trgng Hgp, Tdng
ddc H P - An Pham Phft Thft cd trpng
ttdch coi quan nhidu van de kinh te - xa
hdi khac ttong vftng. Su lieu Ckdu bdn
tiidu Tu Due nam thft 32 - 33 (1879 1880) cho bilt quan An s P Nguydn Duy
Ke da tham gia ban bac/mp ban, cimg
Tdng ddc Nguydn Trpng Hgp, Bd chanh
Ddng ST Vinh trinh tdu len tridu dinh,
chiu ttach nhidm vd nhidu vdn de d vftng
dat dng coi qudn ciing nhu cac vimg ddt
lan cpi. Dudi ddy la mdt sd su lieu vd
cac su kidn cy thd cd lidn quan:
(1) Ngay 27 tiidng 7 ndm Tu Due
tiift 32 (1879), tdu vl vide dem 100 suit
linh md cung sd rupng hon 1000 mau
lap lang Binh Hai (vdn la ddn Binh HP,
d tan Lidu Ninh la noi tau be budn bPi,
vpi tai ra vao), cho Id thudc vao tdng ST
Lam (huydn NghTa Hung, tinh Nam Dinh
nay) vd chidu theo Id doanh didn de chiu
thud thdn, thud rupng; xin tuydn chgn sd
trang dinh cua Tdng do sung lam ddn do
dd sai phdi... cho tidn viec phdng thu^^(2) Ngay 15 thang 10 nam Tu E)ftc
thft 32 (1879), tdu vl khoan tin lan
truydn ttong h p va vide bi m p dd phdng
bpn gian cdu kdt; ban tdu tiinh bao trong
h p khdng cd bgn gian cdu kdt, hien t p
tinh hinh yen dn.^^
(3) Ngdy 8 thdng 11 nam Ty Dftc thu
32 (1879), tau ve viec xay gao giao nop
cho cue Thuang bac dang do Pham Phft
Thft^ coi quan. Tdng ddc HP - An Pham
Phu Thft tau rang quan nha dudi quyen
cac tinh than ttong viing chua ldm kip vide
xay gao giao nop, nen sd tidn bdi thudng
nay, trdn cdn cft vidn quan lam vide so
sudt va tinh tlidn hP tmh khdng cd gao
giao nop chuyen chd la Tudn phu HP
Duong Ld Tien Thdng, quan An sdt tinh
Nam Dinh Nguyen Duy Ke, Tdng doc HP
- An Pham Phft Thu, Tdng ddc Dinh -
TAP CHi HAN N 6 M
SO
6 (145) - 2017
Ydn Nguydn Trong Hgp chiu ttach nhiem
chia nhau bdi thudng^^
(4) Ndm Tu Dftc thft 33 (1880), tdu
vl vide cdp rugng cho xa Bmh Hai Ly ye
tinh hinh khai hoang d vftng bai bidn
thudc Binh Hai Li, dd nghi cdeh chia
rugng da khai khdn, cP;h td chfte ddn xa
va each dinh mfte thue ma hdng nam .
LE THf MAI
• ^ n i ^ ^ i i . ^ ^ ) . Lac khodn hP bdn ghi
"Long Phi Tan Ty manh ha nguyet cdc
dan" ( | | ? l ^ - ^ e . a k i f t - § - ' ) vd "Chanh
tiidt NguySn Tiii, thu thdt Ld Thi, ty nam
Trpng Tudn, dieh tdn Cau Lu/ Ld ddng
lap
tiiach"
(J^-^?^^;tt:%Xm^i^^-!^
^.^^^3.^).
M p am bia cd bP minh
ddi 56 chft (phan ldn la cac didn ddn tft
Kinh Thi va eac dien tich khdc) vdi npi
dung ddy thuong cdm vd tinh phu tft va
ndi nidm tft bidt^^.
Sau thdi gian nay, chua tim tiiay
them sft tjch nao ghi chep vd hanh ttang
cua dng.
Van bia cho biet chu nhan ngdi mp
2.2. Tir tirang truyin ve ngoi mp
hp Nguydn. Ong cd hai vg, vg ciu'nh hp
quan An & bin b& Bdu Au xua din sgNguydn, vg thft hg Ld. Khdng ro hp sinh
xdc dinh thdn thi, hdnh trqng nhdn vdt
ha tdt ca dugc bao nhieu con chau, chi
Dp hgc cdp hai - cap ba, khdng chi bidt con ttai trudng ten la Nguyen Trgng
nghe kd ve Bau Au mdi ldn theo dng va Tudn (Pt-ft.^), dich tdn la Nguyen Can
cha "ra bau" tham mdng, tdi cdn dugc Lu/Ld (^^^).
Cdng nghidp lan nhdt
nghe nhiiu bac cao nidn ke chuydn rang: cua dng la Quan An sat sft, dugc truy
frong lang cd mdt ngdi mp cd cfta quan thp Phung nghi d p phu, tude Hau. Bia
An; md dng vdn cdn bia dd nhung khdng md quan An dd dugc lap vao mgt ngdy
P bidt gi vd hdnh trang va ciing khdng ai mfta ha nam TanTy (1881).
nhpi phan huong hda cho dng.
Kit hgp, ddi chilu vdi kit qua khdo
Ngdi mg ddt hidn tya vao trang
cdt/ndng cat cao phia ddng, chinh la khu
md dia cua lang xua nay. Md tpa lac ngay
bdn bd Bdu An, nhm vd Bau Au (d thdn
Thupi Tri, xa Duy HP, huyen Duy Xuydn,
tmh Quang Nam nay)^^. Bia mg la lop bia
da Non Nude, du cdn kha nguydn ven
nhung da phu dau rdu phong. Bia cd hP
mat, m p am m p duong diu trang hi hoa
van vd cd khac chu. CJ m§t duong, trdn bia
ttai^ til m p n]4t, dilm bia ttang tii hoa
vdn ti:en 2 lg hoa rdt dep, phia dudi chdn
bia khdng trang hi hoa van. Ldng bia
dugc khdc chft Han: ttdn cimg dd hP chft
ldn DP Nam ( i ^ i ^ ) , ddng chinh giua
khdc "Hoang tridu cao thy Phung nghi dp
phu thu Nam Dinh An sat sft n hiin khao
Nguydn hdu • thyy Doan True chi mg"
sat dia danh Bau Au - Phuong Tri Thu^n Tri ciing nhu nhiing tu lidu sft
tich vd hanh trsmg cfta quan An sdt su
tinh Nam Dinh Nguyen Duy Kd nhu trdn
da trinh bay, vide Iuu truyen ve ngdi mfl
quan An cfta ddn ldng va ngi dung van
bia ngdi md ttong IPig nay la cft lipu
cho phep chftng toi xac dinh chu nhdn
ngdi md cd hien nay d thdn Thupi Tri,
xa Duy Hdi, huydn Duy Xuydn, tinh
Qudng Nam chinh Id dng Nguyen Duy
Kd (f^-\%mf^
Dilu dang tide la, cho den hidn tp,
do phdn ldn gia pha cac tgc hp bi thdt lac,
mdt mat ttong chien ttanh... ndn vide
tmy tim gia pha cua cac chi phdi tdc
Nguyin d thdn Thupi Tri va vftng lan
cpi cd Iidn quan den than thl cua dng
gap nhiiu khd khan vd chua cd ket qua.
(x^m^t^nxA^ik^^iitam^i^
54
KHAO CUtJ BUOC BAU VE DIA DANH BAU AU VA..
Vi vay, tten co sd tdng hgp tu lieu bude
ddu thu thap dugc, xin luge thup nhiing
dieu dd bidt vd thdn thl va hanh ttang
cfta dng nhu sau:
Ong Nguydn Duy Ke sinh d dp
Phuong Tri, tdng An Thanh Ha, huydn
Ld Duong, phu Thdng Binh (nay la thdn
Thupi Tri, xa Duy Hdi, huydn Duy
Xuyen, tinh Qudng Nam). Hidn chua ro
dng sinh nam nao.
Do chua tim dugc gia phd tgc hg va
chua thdy sft lieu ghi chep nen thong tin
ve tiiPi sinh dng chua dugc bilt nhiiu.
Chi bidt phy than dng mdt thang 11 nam
1873, dng cd vd chiu tang cha va thft chl.
Md phdn phy than dng hidn khdng rd noi
ndo. Mg mau than dng dugc tPig tren
nong cat cao gdn dd''^. Ong cd h P vg, vg
chinh hg Nguydn, vg thft hg Ld. Khdng
rd hg sinh h^ tat ca dugc bao nhidu con
chdu, chi bidt con ttai ttudng tdn la
Nguydn Trpng Tudn ( R - f t ^ ) , dich tdn
Id Nguyen Cau Lu/Ld (RI*)J5£).
Ong do Cft nhan khoa thi nam Gidp
Ty (1864), bude vao chdn quan trudng,
Iam quan d nhieu noi va kinh qua nhidu
chuc vu nhu Tri huyen huyen Huong
Trp Tri phu phu Ninh Hda, Quyen Bd
chPih tinh Nam Dinh, An sat sft tinh
Nam Dinh...
Ong mat mgt ngay mfta ha nam Tan
Ty (1881), cd thl khi ducmg chfte An sdt
su Nam Dinh va chua ro nguyen nhan
mP. Cdng nghiep Idn nhat cfta dng la
quan An sat sft, van giai t r p chdnh ngu
pham, dugc truy thg Phung nghi d p phu,
tude Hdu. MO phan ong tang t p dp
Phuong Tri, t6ng An T h ^ Ha, huydn
Le Duong, phft Thang Binh (nay la thdn
Thupi Tri, xd Duy HP, huyen Duy
Xuyen, tinh Qudng Nam).
3. Mpt so danh gia ban dau va doi
dieu kien nghi
Xa xua, thugc he bdu nam d bd nam
sdng Thu Bdn, chay dai ven bien; cftng
vdi Bau Tnmg Phudng d phia bac, Bdu
Binh d phia nam, Bau Au la ddu vdt cua
ddng chdy cd Khe Thfty - cd thd la noi
tdu thuyen dinh bac, thdng thuong ttdn
cung dudng giao thdng quan ttgng ndi tft
cira sdng Thu Bdn - Cfta DP ddn
Trudng Giang. Va tten "ddng sdng chet"
Khe Thuy nay, xft ddt Khe Thuy xft han
ttong ddi sdng tdm linh cfta cu ddn tft
bao ddi cdn luu tmyen den nay va Bau
Au cftng nhu Bau Trung Phudng la
nhiing chftng tich cdn Iai, nhae nhd hau
the ve mach ngudn xa xua cua xu sd.
Tft y nghia "bdu nude nhd", Bdu Au
ciing dugc d p tdn cd xua cfta ngdi lang
nhd be, ra ddi mudn nhat vao dau the ki
XVIII. Hidn t p , ttong khi Bau Tmng
Phudng bi vfti ldp dan, nhdn dan quanh
vung theo do lan ddn dd ttdng khoP ddu
nen bdu hep dan, chi cdn Id bdu nude
nhd, "nhd hon ca Bau Au" tlu nhieu thap
nidn ttd IP ddy Bdu Au van dugc gift l p
kha nguyen ven nhd cd bd ddt cao va
hang bac hd trdng ngan vdi khu mdng
lua, khoai, me, dau... ma h P mfta mua
nang dan ldng canh tac xung quanh. Dd
la "ttP tim", "khdng gian xanh" dang
dugc gin gift cfta Iang qud nay.
Trdn bd Bau Au nay la md quan An
sat Nguyen Duy Ke. Thft nhdt, xet trong
lich sft khoa cft Quang Nam, dng
Nguydn Duy Kd tuy dd khdng cao
nhung dd kinh t^ua nhidu chuc vy va
chuc cao nhat la An sdt sft. Ciing vdi Bd
chanh ty cua quan Bd chdnh Ddng ST
Vinh, An sdt ty cfta dng Id co quan giup
viec/ cPih tay dac Iuc cho d p thPi Tdng
doc Nguyen Trpng Hgp coi qudn viing
ddt Nam Dinh - Hung Yen va cac tinh
T^P CHi HAN
N 6 M SO
6 (145) - 2017
ldn Cpi. Ong cong hien cho dat nude,
nhdt Id phuong didn tti an, phdng thft,
khP khan, giao thong... cfta vftng ddt
Nam Dinh ttong phan ldn ddi lam quan
cua minh. Bia md dng dd Hodng triiu
cdo Iky Pkung nghi dgi phu thu_ Nam
Dinh An sal su hiin khdo Nguyin hdu
thuy Doan True chi mp. Dd cung la su
ghi nhpi vd quan nghiep/cdng nghiep
ldn nhdt cfta dng.
Thft hai, xet vd nguon gdc xuat thdn
- tich quan, dng la ngudi duy nhdt hpc
hdnh thi cft do d p vd lam quan Idn dudi
ttidu Nguydn cua dai dat phia bac huydn
Le Ducmg xua hay vftng cdt xa xdi d
midt ddng ven bidn huyen Duy Xuydn
nay. Que huong dng Id dp Bdu Au Phuong Tri nhd be, cat trdng khd can
cfta ddn v£in ven bien, ven sdng. Vao
chdn quan tmdng, dng la mdt quan An
sat thanh lidm, chinh true; vl ddi tu, dng
Id ngudi con gift ttgn hieu dao.
Ro rang, dng Nguydn Duy Kd la
ngudi con cfta qud huong, timg thi cft dd
d^t, Iam quan ldn vd gdp cdng sftc cho ddt
nude; quan nghidp, nhdn phdm cfta dng la
tdm guang sang luu tiTiydn hdu thl. Tuy
nhien, md dng va mdu thdn ong nay
khdng cd ngudi huong khdi, thd tu. Hon
nfta, hien nay Bau Au, md quan An sdt,
khu mg dia ciia ldng xua nay,... tdt ca ddu
ndm trong khu vuc giP tda/di ddi, tP dinh
cu ciia Du an khu nghi duong Nam Hpi
An. Vi vay, qua kdt qud Idido cftu bude
ddu nay, chung tdi xin kidn nghi vdi cac
CO quan huu quan xem xet cdng tac bdo
tdn doi vdi cac di tich cd xua nay./.
L.T.M
Chu thich
1. Ngodi viec can cft vao ddc diem dia
chat, dia mgo nay ciia vimg dat ven biln
Quang Nam va nhan dinh ciia cac hpc gid di
56
Li THI MAI
truoc (Tran Qudc Vugng, Nguyen Bpi Lien,
Quang Van Cay...), dd xac djnh sir ton t£ii
cua Khe Thuy, chimg tdi cdn can cu vao sft
lieu la van bia chiia Thanh Long Bao Khanh
(co nien dp lap bia nam VTnh Thinh thft 17
tftc nam 1721) cho thay sy xuat hien cita
danh xung xft Khe Thiiy, phudng Bau Au
(cy thl xin xem phan ttinh bay dudi day);
dira vao ky uc ciia cac bac lao nien frong
viing, hien con luu fruydn ve Khe Thity va
cdn cft kit qua dien dd cita chung tdi ve xii
ddt ma cu dan sinh song trai doc theo dia
bdn xa Duy Hai, huyen Duy Xuyen nay van
khin trong cac dip ciing te .
2. Nha nghien cuu Nguyen Bpi Lien cho
rdng: "6 day (Trung Phudng - tg) cd cira bien
ngay xua gpi la cfta khe, cfta da bi lap nen
trong dia bp Gia Long ghi la xft Khe Thuy
(Gia Long kiln bp nam thft 11, 1812, cira bj
l4p vao khoang thl ki XV, XVD" (fr.l73). Co
thl do la su doan djnh dau tidn ve sir boi Idp
ciia d6ng chay cd nay. Sy doan djnh nay can
phai duoc di sau nghien cftu them. Cho den
dau the ki XIX, vi ngoai Nghiin cuu dia bg
triiu Nguyin dinh Qudng Nam cho bidt:
Trung Phudng tft chanti xa cd Khe 51 tdm (1
dai), tftc dai khoang han 100m, trong khi Bdu
Au, Dong San d phia nam khong thay ghi co
Khe; chimg ta chua cd mpt sft lieu nao ^ i
chep cu the han. (Xem Nguyen Dinh Dau,
Nghien cieu dia bg triiu Nguyin - Dinh Qudng
Nam l 11, Nxb Dai hpc Qudc gia TP H6 Chi
Minh, 2010, tt.330-332).
3. v l ngudn goc tdn gpi Bau Au, giai
thich Bau Au la "bau nude nho", y so sanh
vdi Bau Trung Phudng Idn han d phia bac
la y kidn ciia ky lao qua cd Ngd Hudng.
Hidn nay, cac bac lao nidn frong viing con
cd y kiln cho rang do la am dpe lech di cua
Bdu sdu vi ben bau xua kia cd cay sdu hoge
dudi bau c6 nhiiu ca sau (?!). Tft gdc dp
tilp c^n sft lipu bao gom vdn bia, cac sft tich
nhu Phii bien tgp lyc, Dia bg lap thdi Gia
KHAO COU BU"6C DAU VE DIA DANH BAU AU VA..
Long, nhat la tdp tau nghi vd vipe ddi ten
lang thdi vua Minh Mang deu diing cac chft
Nom la "ife^" bode "ifi^", theo chiing toi,
ngudn goc ten gpi Bau Au vdi nghTa "bau
nude nhd" la xac hgfp.
4. Ket qua khao sat ve vdn hoa Sa
Huynh fren dia ban nam 2009 cua Bao tang
Quang Nam (Tu lipu Bao tang Quang Nam
cung cap): Trung Phudng la mpt thon ciia xa
Duy Hai, huyen Duy Xuydn. Muc dich khao
sat khu vuc Trung Phucmg dd xem cd van de
gi mdi so vdi cac cupe khao sat tmdc day
hay khong. Bau Trung Phudng hidn nay da
can vi bi bdi lap tu nhien, phan ldn didn tich
cua bau dang dugc sft dyng dd ttdng mau, chi
con 1 khe nude nhd. Tai canh giing nude
khoan (tpa dp: ]5"5r54"vTBac va I08''23'48"
kinh Ddng) cd 1 ddng gach vun lan mpt sd
manh sanh, sft Vidt vd Trung Quoc tir the ky
XVII den nay. Trong do c6 1 chi ludi b5ng
sanh CO 2 Id d gan 2 dau. 6 mpt so vi fri khac
ciing chi tim thdy ggch vun va nhiJng manh
sanh, sft Viet va Tmng Qudc tft the ky XVII
den nay, khdng cd gi mdi hon.
5. Quang Vdn C|.y, "Trung Phudng va
nhiing di tich lidn quan ddn Hpi An" dang
trong Trung tdm Quan ly bdo tdn di tich Hpi
An, Ky yiu hpi nghi khoa hgc vi khu phd co
Hpi An (ngdy 23-24/7/1985), 2008, fr. 164170 va bP ciia Nguydn Bgi Lien, "Hai Pho
tidn than ciia Hpi An ngay nay", Sd Van hda
Thdng tin QN - DN, Nghiin cieu l\ch sir dia
phuang vd chuyin ngdnh Qudng Nam - Dd
Ndng, 1983, fr.22-29; cung dugc dang lp
frong tap ky ylu Ky yiu hgi nghi khoa hpc
vi khu phd cd Hgi An, tT.no - 184.
6. Nguydn Bpi Lien, "Hdi Pho tiln than
cua Hpi An ngay nay", Sd Van hda Thdng
tin QN - DN, Nghien citu ljch svc dfa
phuang vd chuyin ngdnh Qudng Nam - Dd
Ndng, 1983, tt.22-29; ttich tft phdn dang lp
trong t^p ky yeu Ky yiu hpi nghi khoa hgc
vi khu pkd cd Hpi An, tr. 174.
7. Quang Van Cay, "Trung Phudng va
nhung di tich lien quan den Hpi An" dang
trang Tmng tam Quan ly bao tdn di tich Hpi
An, Ky yiu hpi nghi khoa hpc vi khu pho cd
Hpi An (ngay 23-24/7/1985), 2008, fr.164-165.
8. Dich nghTa la: "Pham Tu Tin tu ia
Tinh Hgnh tin cung rupng cac hang cho
chiia (chiia Bao Khanh - tg) han 6 mau 3
sao tpa lac tai xu Khe Thuy d phudng Bau
Au". Npi dung nay dugc ttich trong van bia
dinh Xuan My d thanh pho Hpi An nay.
Chiia Thanh Long Bao Khanh hien chua xac
dinh dupe vi fri tpa lac xua kia nhung dng
Pham Hdng Hanh (hau due tpe Pham) d
thon Thuan Tri cho biet Pham Tft Tin la ong
tp cua chi tpe Pham d day, Dya vao am dia
phuang ciia cu dan trong vimg (dpe la Khe
Thiiy thay vi Khd Thity, dpe la Bau Au thay
vi Bao Au theo am Han Viet) va su ton tai
eda dia danh, nhan v p trong van bia nay
trdn thuc te, chung tdi xac dinh day la sft
lidu soTn nhat xuat hien dia danh xft Khe
Thiiy, phudng Bau Au.
9. Le Quy Don, Phu bien tgp lyc, Nxb
Van hoa Thdng tin. Ha Npi, 2007,fr.108.
10. Nguyen Dinh Dau, Nghiin cuu dia
bg trieu Nguyen - Dinh Qudng Nam 1, 11,
Nxb Dai hoc Quoc gia TP Hd Chi Minh,
20]0,fr.252,fr.417.
11. Minh Menh ldu nghi, ban chep tay
luu tcH tai Vien Nghien cuu Han Ndm, ky
hidu VHv.96/1-9. Minh Menh tdu nghi la
mpt sft lieu ghi chep lp, phan anh cu the
nhieu phuong dien tu kinh te, chinh fri, van
hda den qudn su, ddi ngoai cita nude ta dudi
thdi Minh Menh, frong d6 cd van de thay
doi dia danh it duoc gidi nghien cuu de y
ddn. Nam ttong tap su lieu nay, ban tau vd
vipe thay ddi cac dia danh trdn pham vi ca
nude cd "quoc dm tinh bat nha". (tftc cac tdn
Ndm) thanh cac "gia danh" (tftc ten Han -
T-^P CHI HAN NOM SO 6 (145) - 2017
Viet) do Bp Hp soan, dugc hoang de chuan
y thi hanh vao thang 2 nam Minh Menh thft
5 (1824), danh dau mpt bude chuyen can
ban frong hd thPng dja danh ciia nhieu viing
dat, trong do cd dinh Quang Nam (dja phgn
gom tinh Quang Nam va thanh phd Dd
Nang nay) - dia phuang cd so lugng dia
danh dugc thay mdi nhidu nhdt.
12. Quoc sft quan fridu Nguyen, Ddng
Khdnh dia die chi, Ngo Dftc Thp, Nguydn Van
Nguydn, Philippe Papin bien djch, Tgp 1, Nxb.
Thl gidi, HaNpi, 2003,fr.l466,fr.l492.
13. Thach Phuang - Nguydn Dinh An
(chil bien), Dia chi Qudng Nam - Dd Ndng,
Nxb Khoa hpc xa hpi, 2010,fr.151.
14. O day, cung can luu y la Bau Ao co
le la each djch nham lan do chi can cft tren
tu dgng dja danh ma khong cd sy ddi chidu/
xac djnh dugc dja danh trdn thuc tl cita cac
tac gia ma thdi.
15. "Thupe" la mpt don vi hanh chinh
moi dugc dp ra dudi thdi Chiia Nguydn d
Dang Trong, tuang duong cdp tdng, quan hat
cac chdu, phudng, thdn, xa... ndm d midn niii,
vung ven song biln mdi dugc khai php khai
khan. Bdn canh do, no cung chi cac xa thdn
chuydn vl mpt hogt dpng kinh tl nhat djnh
nhu thuoc Liem Hp (Kim Hp) chuydn ddi
vang, thuoc Ha Bac chuydn nghl danh bdt ca,
thupe Chu Tugng chuyen dong thuyln...
16. Nguydn Dinh Ddu, Nghien ciru dia
bg triiu Nguyin - Dinh Qudng Nam 1, II
Nxb. Dgi hpc Quoc gia TP H6 Chi Minh,
2010, fr.252, tt.417.
17. Cao Xuan Due, QuSc triiu Hucmg
khoa luc, Quydn 3 (m^nm^^m.
^^),
Ban chft Han khdc in luu tgi Thu vipn Qudc
gia Viet Nam, Ky hifu R.5849. Cung tham
khdo bdn djch Cao Xuan Due, Qudc triiu
Huang khoa lyc, Nguydn Thi Nga, Nguyin
Thj Lam djch, Cao Ty Thanh hidu dinh va
Li THI MAI
gidi thidu, Nxb. Lao dpng, Trung tam van
hda ngon ngS Dong Tay, 2011.
18. Cao Xuan Due, QuSc triiu Hucmg
khoa luc, Quydn 3 (m^m^^'
#=.),
Ban chft Han khdc in luu tai Thu vien Quic
gia Viet Nam, ky hieu R.5849.
19. Khoa nay do ddu la ong Nguydn
Van Diln (Ngudi xa Thach Ban huyen
Phong Dang, lam quan den chfte Diln tich).
7 vj dd dat khac ciia Quang Nam cimg khoa
nay la Nguyin Due Hoan (do thu 2, ngirdi
xS Quan Nam, huydn Hoa Vang, lam quan
din chfte Bidn tu Su quan), Nguydn Huy
Thao (dd thft 10, ngudi xa Bao An Tdy,
huyen Dien Phudc, lam quan din chuc Chu
sy), Pham Thanh Thuc (dp thu 11, ngtrdi
thon Ma Chau Thugng, huydn Duy Xuyen.
Lam quan tdi chuc Phii doan, ddi lam B6
chanh Binh Thudn, bi benh chdt), Nguydn
Van Chdt (d§ thft 14, Ngudi thon Phu Qudi
Thuang, huydn Ha Ddng), Nguyin Huy
Khdi (dS thft 19, Ngudi xa Bao An Dong,
huydn Dien Phudc, lam quan tdi chuc Hudn
dgo), Le Trpng Canh (dd thu 23, Ngudi M
Philm Ai, huydn Dien Phudc), Phan Binh
(do thu 26, ngudi xa Thang Lpc, huypn Duy
Xuyen, lam quan tdi chuc San phong sir),
Tnrong Hoai Phac (dd thft 27, ngudi xa
Minh Huong, huydn Didn Phudc. Lam quan
tdi chuc Tri phu, bi giang didu chfte khac).
Cao Xuan Due, Qudc trieu Hucmg khoa lyc,
Nguydn Thj Nga, Nguydn Thi Lam dich,
Cao Tu Thanh hidu dinh va gidi thieu, Nxb.
Lao dpng, Trung tam van hda ngon ngii
06ngTay,2Oll,tt.356-358.
20. Qudc sft quan ttieu Nguydn, Dgi
Nam thyc lyc, Tgp Tdm, Nxb Giao dye, 2007.
21. Phdng Chdu bdn triiu Nguyin, H6
so so 257, td so 182; Hd so sd 299, td s6
329..., Tai lieu luu trii tgi Trung tdm luu ttft
qudc gia I, HaN^i.
KHAO CiTU BU6C DAU VE DIA DANH BAU AU VA...
22. Cac tai lieu nay hien dugc luu trft tinh Ninh Binh, Bd chanh Ha Npi va Nam
tai Vidn Nghidn cftu Han Nom gom Kim Dinh. Nam 1883, Ddng ST Vinh ciing Tdng
Giemg Nguyin Tu&ng cdng nhgt lich ^ j x doc Vd Trpng Binh, An sat Hd Ba On... chi
R.JiS1e: a ^ , ky hipu A.862. Day la tap huy thanh Nam Djnh chong Chien lupc Bac
nhp Ijch, ghi lai qua trinh lam quan (gdm
Ky cua Phap.
cac thdi ki va chfte vj dam nhipm), con cai,
29. Nguydn Trpng Hgp (1834-1902) la
tac pham ciia Nguyen Van Tuyen R^j^m., quan dai than ciia fridu Nguyen phung su 7
p Trpng Hgrp -ft-o" hidu Kim Giang ^>x ,
ddi vua tu Tu Dftc ddn Thanh Thai, la danh
ngudi Kim Lu, Thanh Tri, Ha Npi, dd
nhan Ha Npi. Ong do Cu nhan nam 1858,
Tiln sT nam Tu Dftc thft 18 (1865), lam
tidn sT nam 1865. Nam Quy Dau (1874),
quan tdi ehftc Van minh didn Dgi hpc sT. trieu Nguyen cat cft dng giff chuc Tong doc
Va Bai tau ve vipe cap rupng cho xa Binh
Dinh - Yen coi quan khu vyc bao gdm tinh
Hdi Ly m^m^H^^^i^-^i^S.,
Vipn Nam Djnh, Thai Binh, Hung Yen ngay nay.
Nghien cftu Han Nom, ky hipu VHv.1219
30. Phdng Chdu bdn trieu Nguyin - Tu
(Mp Trgeh xd cuu khodn).
Due, Hd sa sd 299, td s6 329. Tai lieu luu
23. Hidn chua tim thay sft lipu ghi lai hoat trO tgi Trung tam luu trff quoc gia I, Ha Npi.
dpng cy thd ciia dng ttong thdi gian gift chfte
31. Quoc sft quan frieu Nguyen, Dgi
Tri huydn Huong Tra, Tri phu Ninh Hoa.
Nam thyc lyc. Tap 8, De tu ky, Quydn LVII,
24. Thu chi: Thdi phong kien, cha me Nxb Giao due, 2007, fr.326.
mdt, con trai phai hoi quan cu tang, tai gia
32. Phong Chdu bdn triiu Nguyen - Ty
thil hilu 27 thang den 3 nam, cy tuyet ftng
Dftc, H6 so s6 320, td sd 123. Tal lieu luu
thil (vipe tilp khach, tide timg...), ke lam
ttu
tgi
Trung tam luufrffquoc gia I, Ha Npi.
quan thi frong thdi gian nay bdt bupc phai
rfti chftc/ly chuc.
25. Phdng Chdu bdn triiu Nguyin - Ty
Dftc, Ho sa sd 257, td so 182. Tai lieu luu
trft tai Tmng tam luu frft qudc gia I, Ha Npi.
26. Quic su qudn fridu Nguydn, Dgi
Nam thuc lyc, Tgp Tdm, De tu ky, Quyen
LVII,, Nxb. Giao dye, 2007, fr.263-264.
27. Nam 1822 trdn Scm Nam Hg dugc
ddi thanh frdn Nam Djnh. Ddn ndm 1832,
tran Nam Djnh doi thanh tinh Nam Dinh
quan 4 phii 18 huypn bao gdm ttong dd
phln ddt ciia tinh Thai Binh ngay nay. Mai
din ndm 1890, ThP Binh tach ra thanh tinh
rieng. Nam Djnh cdn lp 2 phii 9 huydn.
28. Ddng ST Vjnh (1833-1901) dd cft
nhan khoa Tan D|u (1861). Nam 1865 Idnh
chfte Han lam vipn Didn tich; sau thdng Tri
phu Quang Oai tinh San Tay, Ngoai lang,
Chudng dn mgt Ngu sft vidn Do sat, An sat
33. Phong Chau ban trieu Nguyen - Tu
Dftc, H6 so so 324, td so 257. Tai lieu luu
tru tgi Trung tam luu trff qudc gia I, Ha Npi.
34. Phgm Phu Thft (1821-1882) que
Iang Ddng Ban, Didn Ban, Quang Nam.
Nam 1874, dang giff ehftc Thugng thu Bp
Hp, Phgm Phii Thu dugc bo giff chfte Tong
ddc Hai - An, kiem sung Tong Ly Thuong
Chanh Dai Than, coi quan vimg Hai - An
(tftc Hai Duong va Quang Yen, vung ddt dgi
thd bao gdm tinh Hai Duong va Qudng Ninh
nay) va hoat dpng ciia nha TTiuong chdnh,
nhdt la frong coi vide buon ban vfti cdc nude
tai Hai Phong.
35. Phong Chdu bdn triiu Nguyen - Ty
Dftc, H6 sa s6 317, td sd 272. Tai lieu luu
trff tai Trung tam luu trff qudc gia I, Ha Npi.
36. Bai tau ve vide cap rupng cho xa
Binh Hdi Ly m^^ki^^^^i^%,
luu
59
T^P CHi HAN NOM SO 6 (145) - 2017
tru tai Vidn Nghidn cftu Han Ndm, ky hidu
VHv. 1219 (Mp Trgeh xd cuu khodn).
37. Mp phdn dng khdng nam frdn khu
mp dia cua lang (tftc ndng cat cao) ma dugc
dat ndm dudi chan ndng cat, dau tya ndng cat
va nhin ve phia Bau Au.
38. Van bia (ca mp am va mp duong)
da dugc ch6ng toi dgp lai. O day chi djch
phdn mp duong cua bia lam npi dung cho
bai viet ma chua gidi thieu dugc bai minh d
mp am bia.
39. Cac van ban chep tay luu trir d Vidn
Nghien cftu Han Nom va Qudc trieu huang
khoa lyc co le do nhdm lan da ghi ten dng
Nguydn Duy Kd (fitm^) vdi chff Duy (^1
& day, chiing tdi xin theo sft lieu Chdu bdn
triiu Nguyen (triiu Ty Diec) ghi ten dng la
la-I^S.
40. Ngoai ngoi mp cua ong, con co mpt
ngdi mp khac - theo dan Idng tucmg trayin
la mO cita mdu than quan An, vdn dugc tang
cdeh mp dng khoang 50m vd hudng tay nam,
CO quy md ldn, bang ggch loai day, to; co
bia md, dugc kidn ttiic dep de, frong khuon
vien m^t hp gia dinh frong ap. Ve sau, vi ly"
do lay dat canh tac, mp phan ba dugc chii hp
cai tdng Idn ndng cat, bia md ba hidn da bj
thdt lgc.
Tki lidu tham khao
1. Quang Van Cdy, "Trung Phucmg va
nhihig di tich lidn quan den Hpi An" dang
trong Trung tdm Quan ly bao tdn di tfch Hpi
An, Ky yeu hpi nghi khoa hgc vi khu phd co
Hpi An (ngay 23-24/7/1985), 2008,fr.164-170.
2. Cao Xuan Due, QuSc triiu Hucmg
khoa lyc, Quyin 3 (m^m^m>
^^),
Ban chff Hdn khac in luu tgi Thu vidn Quoc
60
Li THI MAI
gia Viet Nam, Ky hipu R.5849. CQng tham
khao ban djch Cao Xudn Due, Qudc triiu
Huong khoa lyc, Nguyen Thj Nga, Nguyen
Thi Lam dich, Cao Tu Thanh hieu dinh va
gidi thidu, Nxb. Lao dpng, Trung tam Vdn
hoa ngon ngu Dong Tay, 2011.
3. Nguydn Dinh Dau, Nghien cieu dfa bg
triiu Nguyen - Dinh Qudng Nam 1, II, Nxb.
Dp hpc Qudc gia TP H6 Chi Minh, 2010.
4. Ld Quy Don, Phu bien tgp lyc, Nxb
Van hpa Thpng tin, Ha Npi, 2007.
5. Nguydn Bpi Lidn, "Hai Pho tien than
ciia Hpi An ngay nay", dang trong Trung
tam Quan ly bao ton di tich Hpi An, Kyyeu
hpi nghi khoa hgc vi khu phd co Hpi An,
tr.170-184.
6. Quoc su quan trieu Nguydn, Dgi
Nam thuc lyc. Tap Tam, De tft ky, Quyin
LVII,, Nxb. Giao dye, 2007.
7. Quoc sft quan fridu Nguyin, Ddng
Khdnh dia duchi, Ngo Dftc Thp, Nguyin VSn
Nguydn, Philippe Papin djch, Tgp 1, Nxb. Thl
gidi, HaNpi, 2003.
8. Bai tdu ve viec cap rupng cho x3
Binh Hdi Ly ^ ^ 4 ^ | f ^ S : ^ i ^ i ^ ^ § ; S , luu
fru tai Vidn Nghien ciru Han Ndm, ky hipu
VHv. 1219 (Mg Trgeh xd cyu khodn).
9. Minh Minh tdu nght. Ban chep tay
luu trff Igi Vidn Nghidn cftu Han Ndm, Ha
Npi, ky hidu VHv.96/1-9.
10. Phong Chdu bdn triiu Nguyin (Ty
Dftc), Hd sa s6 257, td s6 182; Hd sa sl
299, td sd 329; Hd sa s6 320, td s6 123; H6
so sd 324, td s6 257; Hd sa s6 317, to so
272; luu trff tgi Trung tam Luu ttff quoc gia I,
HaNp.