SƠ LƯỢC VỀ TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU VÀ
TAM, TỨ PHỦ (PHÚC YÊN)
Thảo luận trong 'Góc tâm linh & Văn hóa Việt' bắt đầu bởi Jr, 1/12/10.

1.MỞ ĐẦU:
Đã từ lâu tâm linh, tín ngưỡng đã đóng vai trị rất quan trọng đối với người dân
Việt.Trong đó tín ngưỡng thờ Mẫu là tập tục phổ biến và có từ lâu đời. Đó là tập
tục thờ các vị nữ thần có từ thời nguyên thuỷ với các nữ thần đại diện cho thiên
nhiên như Mẹ Đất, Mẹ Nước, Mẹ Lúa… đến các vị nữ anh hùng , các vị Cơng
Chúa, Hồng Hậu, hay bà Tổ cơ của dịng họ, bà Tổ nghề của một làng nghề…
trong dân gian.Các vị nữ thần thường được nhân gian suy tơn là Thánh Mẫu .Đó
vừa là vị thần có quyền năng màu nhiệm vừa là người mẹ bao dung che chở cho
đàn con thơ, vừa huyền bí lại vừa gần gũi.
Một tín ngưỡng có sức ảnh hưởng rộng rãi ở nước ta là tín ngưỡng thờ Mẫu và
tam,tứ phủ với nghi lễ đặc trưng là hầu đồng (hầu bóng, lên đồng...).Trong tín


ngưỡng này, Thánh Mẫu được tôn thờ là vị thần chủ quyền năng cai quản tồn vũ
trụ.Theo quan điểm đó vũ trụ được chia ra làm ba miền (ứng với tam phủ) hoặc
bốn miền (ứng với tứ phủ).
==================================================

2.QUAN NIỆM VỀ TAM PHỦ , TỨ PHỦ:
Quan điểm thứ nhất
* Tam phủ gồm :
1. Đệ Nhất Thiên Phủ
2. Đệ Nhị Địa Phủ
3. Đệ Tam Thoải Phủ
* Tứ phủ gồm :
1. Đệ Nhất Thiên Phủ (cõi trời)
2. Đệ Nhị Địa Phủ ( cõi đất)

3. Đệ Tam Thoải Phủ ( miền sông nước)
4. Đệ Tứ Nhạc Phủ ( miền núi rừng)
Quan điểm thứ hai
Sự sắp xếp theo thứ tự trên của các phủ ( Thiên, Địa, Thuỷ, Nhạc) có lẽ theo lịch
sử xuất hiện của tam, tứ phủ.Theo quan điểm đó thì tam phủ có truớc và tứ phủ có
sau với sự ra đời của nhạc phủ.Trong các khoa cúng và các bản chầu văn ngày nay
hầu như đều ghi thứ tự tứ phủ là Thiên, Địa, Thuỷ, Nhạc.Song song với đó quan
niệm tứ phủ với một trật tự khác cũng rất phổ biến đó là Thiên ,Nhạc ,Thuỷ , Địa
với danh hiệu của bốn phủ như:
* Tam phủ gồm :


1. Đệ Nhất Thiên Phủ
2. Đệ Nhị Nhạc Phủ
3. Đệ Tam Thoải Phủ
* Tứ phủ gồm :
1. Đệ Nhất Thiên Phủ (cõi trời)
2. Đệ Nhị Nhạc Phủ ( miền núi rừng)
3. Đệ Tam Thoải Phủ ( miền sông nước)
4. Đệ Tứ Địa Phủ ( cõi đất)
Quan điểm này ngày nay rất phổ biến và nhiều người khơng cịn biết đến sự sắp
xếp trật tự tứ phủ như xưa kia nữa.Quan niệm thứ tự của tứ phủ như vậy cũng rất
hợp lý theo mặt không gian từ cao xuống thấp.Cao nhất là tầng trời (Thiên); sau đó
đến vùng cao nguyên rừng núi ( Nhạc); sau đến vùng đại dương sông nước (Thuỷ
hay còn đọc chệch là thoải),rồi mới đến vùng địa phủ.
Tứ Phủ được đặc trưng bởi bốn màu : Màu đỏ (thiên phủ); Màu xanh (nhạc phủ) ;
Màu trắng (thoải phủ) ; Màu vàng (địa phủ). Để dễ theo dõi ta lập bảng tổng hợp
sau:



Tín ngưỡng thờ tam phủ tứ phủ thật diệu kỳ, tuy có nhiều quan điểm khác
nhau nhưng lại khơng hề mâu thuẫn bởi vì chung quy lại đó đều là tơn thờ
Thánh Mẫu tơn thờ tồn vũ trụ .
==================================================

3.TAM TỊA THÁNH MẪU:
Tam tòa Thánh Mẫu được coi là ba vị Thánh Mẫu quyền năng tối cao,tương ứng
với tam phủ và tứ phủ như vừa trình bày . Xét quan điểm thứ nhất, trong các khoa
cúng thưởng thỉnh danh hiệu các vị Thánh Mẫu như sau:
1. Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên ,Cửu Trùng Thanh Vân Công Chúa
2. Mẫu Đệ Nhị Địa Tiên, Liễu Hạnh Công Chúa
3. Mẫu Đệ Tam Thuỷ Cung, Xích Lân Cơng Chúa
4. Mẫu Đệ Tứ Nhạc Tiên, Sơn Lâm Công Chúa


Có bốn vị thánh Mẫu tương ứng với bốn phủ nhưng tam tịa Thánh Mẫu thì chỉ nói
về ba trong số bốn vị Thánh Mẫu mà thơi. Chính vì vậy nên có nhiều quan điểm về
thứ bậc trong Tam Tịa Thánh Mẫu. Ta thường gặp 2 quan điểm sau:

Hai quan điểm này dường như giống trong quan điểm về tam phủ đã nói ở trên
(thiên - địa- thoảivà thiên - nhạc -thủy). Có điều Mẫu Liễu Hạnh được coi là
thần chủ là khởi nguồn của tín ngưỡng này nên cả trong hai quan điểm đều có nói
đến ngài. Quan điểm thứ nhất thường thấy trong các bản văn cúng, các bản chầu
văn. Quan điểm thứ hai lại rất thường gặp trong việc thờ tự. Mẫu Liễu Hạnh vừa là
Mẫu Địa Tiên vừa được coi là Thiên Tiên Thánh Mẫu .Thần tượng của ngài thường
được tơn trí với trang phục màu đỏ và ngự bên trái là Mẫu Thượng Ngàn ( trang
phục màu xanh) và bên phải là Mẫu Thoải ( trang phục màu trắng):

Nhiều nơi thờ tam tòa Thánh Mẫu là tam thế giáng sinh của Mẫu Vân Hương
( Mẫu Liễu Hạnh) ứng với ba lâng giáng trần của ngài : lần đầu ở Vỉ Nhuế, Đại

Yên, Nam Định lần thứ hai ở Phủ Giày, Nam Định và lần thứ ba ở Đơng Thành, Kẻ
Sóc, Nghệ An ( có ý kiến cho rằng lần thứ ba Mẫu giáng là ở Nga Sơn Thanh
Hóa).Cụ thể như cung Mẫu trong phủ chính Tiên Hương, cung Mẫu đền Dâu
( Ninh Bình)... đều thờ tam thế Vân Hương Thánh Mẫu. Ta cũng thường gặp nhiều


nơi ban thờ đề tam tòa Thánh Mẫu nhưung chỉ tơn trí một pho tượng Mẫu mà thơi.
Xét về mặt lịch sử có lẽ tam tồ Thánh Mẫu xuất phát từ tục thờ tam phủ ứng với
ba vị Mẫu Thiên Địa Thoải, mặc dù tín ngưỡng sau này đổi thành tứ phủ nhưng
tam tồ Thánh Mẫu vẫn khơng đổi. Tam tồ khơng chỉ nói về số lượng ,số đếm
thơng thường mà cịn nói về sự bao qt, đầy đủ mà người xưa đã xây dựng.Số ba
có thể nói là một số thiêng chúng ta thấy có Tam giới (Dục giới, Sắc giới và Vô sắc
giới), Tam thời (Quá khứ, Hiện tại, Tương lai), Tam vơ lậu học (Giới, Định, Tuệ)…
Ngồi ra thì người phương đơng cũng thường dùng số lẻ trong việc thờ cúng .Với
quan niệm số lẻ là sự cân bằng âm dương (số lẻ là tổng của số lẻ và số chẵn)
….Tam tòa Thánh Mẫu cũng ứng với tam thân Thánh Mẫu , là biểu tượng của
quyền năng thâu tóm tồn vũ trụ , Bởi lẽ, xét về tâm linh thì bốn vị Mẫu chính là
đại diện cho một vị Thánh Mẫu duy nhất đó là người mẹ của tâm linh.mà cũng có
thể đơn giản đó là biểu tượng của người mẹ bất diệt trong lòng người dân Việt
Nam
==================================================

4.HỆ THỐNG CHƯ THẦN TRONG TÍN NGƯỠNG:
Tín ngưỡng tam tứ phủ dưới ảnh hưởng của Phật giáo và đạo giáo (Trung Hoa) tôn
thờ chư Phật , Bồ Tát... và rất nhiều vị thần như Vua Đế Thích, Ngọc Hồng
Thượng Đế, Thập Điện Minh Vương, Bát Hải Long Vương….Các vị thần được
nhắc đến khá đầy đủ trong bản văn Công Đồng.Tuy nhiên với tín ngưỡng bản địa
thờ các vị thần nước Nam thì các vị thần của đạo giáo cũng khá mờ nhạt, đa số
người ta chỉ biết tới Ngọc Hoàng Thượng Đế (Vua Cha Ngọc Hoàng) và Bát Hải
Long Vương (Vua Cha Động Đình).Cịn lại các vị thánh đa số là các vị thần bản

địa và được chia làm các hàng bậc rõ rệt như sau:
- Tam Bảo: Chư Phật, Bồ Tát...
- Các vị Vua cha như Ngọc Hoàng Đại Đế.,Vua Cha Bát Hải...
- Tam Toà Thánh Mẫu
- Hàng Quan Lớn (Ngũ vị tôn Quan)
- Hàng Thánh Chầu (Thập Nhị Chầu Bà )
- Hàng Thánh Hoàng (Thập vị thánh Hoàng)
- Hàng Thánh Cô (Thập nhị Tiên Cô)
- Hàng Thánh Cậu (Thập nhị Thánh Cậu)
- Các vị Thánh khác ( không được xét vào hàng tứ phủ)


- Thanh xà, bạch xà, ngũ hổ...
Hệ thống chư vị thánh thần trong tín ngưỡng tứ phủ đã được xây dựng từ thời xưa.
Nhiều khảo cứu dẫn đến kết luận khởi đầu là việc thờ Mẫu Vân Hương ( Mẫu Liễu
Hạnh) từ thời Hậu Lê, sau đó là sự phát triển đưa thêm nhiều vị nữa vào thờ và đưa
Mẫu Vân Hương thành ngôi vị thần chủ cao nhất ( ứng với Tam Tòa Thánh
Mẫu) .Đến ngày nay hệ thống chư thần tứ phủ đã được xem là cố định. Các vị
thánh khác được phối hợp thờ cùng tứ phủ , hay thậm chí được các thanh đồng hầu
bóng giá đó nhưng vẫn được coi là vị thần ngồi tứ phủ . Lấy thí dụ như các giá
Chúa Tây Thiên, Chúa Nguyệt Hồ, Bà Chúa Kho,... .Các đền thờ những vị thần địa
phương những vẫn kết hợp thờ tứ phủ, và khi hầu bóng các giá đó thường gọi là
giá thánh thủ đền. Các vị thủ đền có thể được hầu riêng trước khi hầu tứ phủ như
giá chúa Nguyệt Hồ được hầu sau giá Mẫu (Thánh Mẫu vẫn được coi là cao nhất
nên phải hầu ngài đầu tiên) và trước khi hầu các giá tứ phủ ( thường bắt đầu là giá
các quan lớn). Cũng có trường hợp các vị thánh bản đền được hầu sau khi thỉnh giá
cuối cùng của một hàng nào đó. Thí dụ có thể hầu giá bà chúa kho sau giá chầu bé,
hầu giá Chúa Thác Bờ sau giá Chầu Bé, hầu giá cô cam đường sau giá Cô Bé.Cũng
nhiều trường hợp các vị thần ngoài tứ phủ lại được coi là tương ứng với vị thánh
trong tứ phủ: ví dụ như giá chúa bà năm phương có thể hầu sau giá chầu đệ tứ và

sau giá chầu năm ( coi Chuá Bà Năm Phương tương ứng với ngôi vị số năm trong
hàng chầu), hầu giá Chúa Thác Bờ sau giá Chầu Đệ Nhị và sau giá Chầu Tam ( coi
Chúa Thác Bờ tương ứng với ngôi vị số ba trong hàng chầu)
Mặt khác tín ngưỡng thờ Mẫu Tam, Tứ Phủ cịn chịu ảnh hưởng của Phật giáo, đa
số các chùa miền Bắc đều có thờ Mẫu với quan điểm “tiền Phật, hậu Mẫu” .Ngồi
ra tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ Phủ cịn kết hợp thờ với các tín ngưỡng dân gian khác
như tín ngưỡng thờ Trần Triều, thờ các vị thần địa phương (Chủ yếu là nữ thần),
thờ ngũ hổ, thanh xà bạch xà,thổ cơng,thần núi, ….
Nói đến tứ phủ (cũng như tam phủ) là nói đến tồn vũ trụ.Vì thế khi nói Tứ Phủ
Thánh Chầu,Tứ Phủ Thánh Hoàng….người ta liên tưởng tới toàn bộ chư thánh
Chầu,Thánh Hồng…chứ khơng phải đích danh chỉ một vài vị.Tam Phủ Cơng
Đồng, Tứ Phủ Vạn linh muốn nói đến toàn bộ chư thần, với sự linh diệu của tín
ngưỡng thờ Mẫu
Như vậy tín ngưỡng thờ Tam, Tứ Phủ có một quan niệm rất bao qt, khơng chỉ
thờ cố định số lượng các vị thần mà là tôn thờ tồn vũ trụ.Và tất cả cũng có khi
đơn giản gần gũi đó chỉ là một vị thần ,đó là Thánh Mẫu.Thánh Mẫu là người mẹ
luôn che chở dạy dỗ, thương u mn lồi.Tuỳ vào căn dun mà biến hiện ,hóa
thân phù đời giúp nước.Vì thế khi đặt câu hỏi có bao nhiêu vị Thánh Mẫu thì


chúng ta có thể trả lời có mn vàn vị Thánh Mẫu, nhưng cũng có thể trả lời là chỉ
có một vị Thánh Mẫu duy nhất ,đó chính là điều kỳ diệu của tâm linh, như năm
chữ : vạn pháp duy tâm tạo vậy
==================================================
5.CÁC NGHI LỄ TRONG TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU:
1- Hành hương , đi lễ cầu an tại các đền phủ.
2- Lập đàn cúng lễ các nghi lễ như Tụng kinh , dâng sao giải hạn, di cung hoán số,
trả nợ tào quan, thí thực..
3- Đội bát nhang (tơn nhang bản mệnh)
4- Dâng văn thờ

5- Hầu bóng
6- Các nghi lễ khác.....
6.GIỚI THIỆU CÁC VỊ THÁNH QUA MỘT SỐ BỨC TRANH THỜ
*Tranh Tứ Phủ Công Đồng


Tứ phủ công đồng là bức tranh thờ chung tất cả các vị thánh tứ phủ ( công: chung,
đồng là cùng).Tranh vẽ các vị thánh đại diện cho các hàng bậc như sau:
- Trên cùng là đức quán thế âm bồ tát, ngài đại diện cho Tam bảo : Phật, Pháp,
Tăng trong đạo Phật. Theo huyền tích lưu lại thì Vân Hương Thánh Mẫu ( Mẫu
Liễu Hạnh) quy y tam bảo và là đệ tử của đức Phật sau này ngài nên chính quả
được tương truyền là Mã Hồng Bồ Tát. Trong các đền thờ có thể thờ phật mẫu


chuẩn đề, Phật Thích Ca, hay tam thế Phật.. làm đại diện
- Hàng thứ hai : là Đức Ngọc Hoàng thượng đế ( ngồi giữa), hai bên là hai quan
hầu cận ( thường là quan nam tào, bắc đẩu) .Có nhiều nơi thờ tam phủ ba vua (ba
vị vua cha) là ba vị vua ứng với tam phủ thiên ,địa ,thoải là ngọc hoàng thượng đế (
thiên phủ), Diêm vương ( địa phủ), bát hải long vương( thoải phủ) , thơng thường
trong tam vị vua cha thì vua cha ngọc hồng và vua bát hải là có ghi chú thích danh
hiệu còn vị vua thứ ba thường để trống và khơng có chú thích gì, Theo phúc n thì
vị này có thể coi là địa phủ thần vương ( diêm vương) hay nhạc phủ thần vương
( nhạc phủ) đều được. Nhiều người cho rằng các vị vua này là xuất phát từ đạo giáo
bên Trung Hoa ( có người cịn cho rằng tam vị vua thờ là tam thanh: thái thanh,
thượng thanh, ngọc thanh) nhưng rõ ràng Tam vị Vua Cha là các vị thần ứng với tín
ngưỡng thờ tam phủ, tứ phủ và đã được Việt hóa khá nhiều. Vua Động Đình Hồ
Bát Hải Long Vương được thờ ở đền Đồng Bằng Thái Bình, Vua cha Ngọc Hồng
được dân gian gọi với tên dân dà là ông trời ( ông giời)....Các vị Vua cha tuy có thứ
bậc cao hơn Thánh Mẫu nhưng lại khơng có sức ảnh hưởng và ngôi vị thực sự
trong tâm linh người Việt.

- Hàng thứ ba : là tam tòa Thánh Mẫu: Mẫu Đệ Nhất (áo đỏ), Mẫu Đệ Nhị (áo
xanh), Mẫu Đệ Tam (áo trắng).
- Hàng thứ tư : là ngũ vị tôn quan : Quan Đệ Nhất ( áo đỏ), Quan Đệ Nhị ( áo
xanh), Quan Đệ Tam ( áo Trắng), Quan Đệ Tứ (áo vàng), Quan Đệ Ngũ (áo xanh
da trời đậm)
- Hàng thứ năm : là tứ phủ thánh Chầu với các vị đại diện là Chầu Đệ Nhất ( áo
đỏ), Chầu Đệ Nhị ( áo xanh), Chầu Đệ Tam ( áo trắng), Chầu Đệ Tứ (áo vàng),
Chầu Lục ( phía ngồi cùng bên phải), Chầu Bé ( phía ngồi cùng bên trái)
- Hàng thứ sáu: là tứ phủ thánh hoàng với đại diện là ơng Hồng Cả ( áo đỏ),
Hồng Bơ ( áo trắng), Hoàng Bảy ( áo xanh lam đậm). Hoàng Mười ( áo vàng)
- Hàng thứ bảy : là tứ phủ thánh cô ( bên trái) và tứ phủ thánh cậu ( bên phải).
+ Phía bên trái có các vị đại diện là Cô Bơ ( áo trắng), Cơ Tư ( áo vàng), Cơ Chín


(áo hồng) và Cô Bé Thượng Ngàn ( áo chàm xanh).
+ Phía bên phải có các vị đại diện là Cậu Cả ( áo đỏ), Cậu Bơ ( áo trắng), Cậu Tư (
áo vàng), và Cậu Bé ( áo xanh)
Qua bức tranh ta thấy các vị thánh đại diện ở mỗi hàng đều tương ứng với tứ phủ
(một cách tương đối) :
Thiên phủ ( màu đỏ hoặc hồng)
Nhạc Phủ ( màu xanh lá cây, xanh chàm..)
Thoải Phủ ( màu trắng)
Địa Phủ ( màu vàng)
Tín ngưỡng thờ Mẫu , tam, tứ phủ là tín ngưỡng tơn thờ tồn vũ trụ ( thiên địa thủy
nhạc) có thờ cả nam thần-nữ thần; thiên thần- nhân thần ; Các vị hiển tích ở miền
xi cũng như miền ngược..... Cao hơn hết là Thánh Mẫu , người mẹ của tâm linh
ln có lịng bao dung độ lượng thương xót chúng sinh. Cửa Mẫu ln rộng mở để
chờ đón chúng ta, những khi vui hãy tìm đến Mẹ, lúc ta buồn hãy mở lòng tâm sự
với Mẹ, Lúc khốn khó lại tìm đến mẹ để cầu xin mẹ che chở giúp đỡ chúng ta. Hãy
an tâm trong cuộc sống bởi ta đã có mẹ, ln có mẹ và mãi mãi có Mẹ. Mẹ là tất

cả:
Mỗi người mỗi nước mỗi non
Đã về cửa mẹ như con một nhà...

*Tranh Tam Phủ Công Đồng


Tranh thờ tam phủ Trong bức tranh:
- phía trên cùng là Quán Âm Bồ Tát ( dân gian hay gọi là Phật Bà Quán Âm), hai
bên có kim đồng ngọc nữ hầu cận
- hàng thứ hai là tam phủ ba vua ( tam vị đức vua, ba vị vua cha..) gồm
+ Thiên Phủ Thần Vương ( áo đỏ)
+ Nhạc Phủ Thần Vương ( áo xanh)
+ Thoải phủ long vương ( áo trắng)
và hai vị quan hầu cận


- hàng thứ ba là tam tòa Thánh Mẫu:
+ Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên ( áo đỏ)
+ Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn ( áo xanh)
+ Mẫu Đệ Tam Thoải Cung ( áo trắng)
Tam phủ gồm ba phủ ( thượng thiên- thượng ngàn -thoải phủ).
*Một số bức tranh thờ khác

Tranh tứ phủ công đồng


Tranh Ngọc Hoàng và các vị thần theo đạo giáo Trung Hoa



BA VỊ TAM THANH


Thánh Hoàng cuỡi tam đầu cửu vĩ



Chầu Lục và các cô hầu cận



( Đền Bắc
Nguồn: Phúc Yên's blog(tinnguongtuphu.blogspot.com)