VIEN VÄN HOA NGHE THUAT VIET NAM

N H IE U TÄC GIÄ

Le hưi
:

i

i

'

I

NHA XUAT BAN VÄN HOA THONG TIN
HÄ NƯI - 2009

—
j


LỄ HỘI THÁNH GIỎNG


VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT VIỆT NAM

Nhiều tác giả

Ễ HỘI THÁNH GIĨNG

NHÀ XUẤT BẢN VĂN HĨA THƠNG TIN
Hà Nội - 2009


T ổ c h ứ c b ả n th ả o :

PGS.TS. Nguyễn Chí Bền
Ths. Võ Hồng Lan
Đỗ Xn Tâm
Pham Thi Dung
Hoàng Thị Thu Thủy
Nguyễn Thị Hải


HùềniỊ rB ù n q là fô ntiỏe ta
Qiướe ỉa í áo (té ế/ỌỈ là rOủn ẨUuuị.
r-7/i đêíf ttỉêíi ỉa vấ t v é oan iị f
Uriỉ em. rịìiià rĐ ốnq íỉỀnq vtm íị ntiiiìii đời:
^ĩỉiỉìỉ iiễíị e/iễửi đen ớítíit, ễmtởi,

rũ a ỉm ị éứa íềiiâe ilie.t io ỉii rpâiỆỉ láíig

■


MỤC LỤC
t

•


- Lời nói d ầ u

11

P h ầ n 1: D i tíc h v à h u y ề n th o ạ i

13

1. X u n g Thiên miếu

15

2. Đền thờ Phù Đ ốn g T hiên Vương

16

3.

S ự tích đền Sóc Sơn

17

4.

K hu d i tích P hù Đ ổ n g

18

5.


K hu di tích Sóc Sơn

23

6.

D ư đ ịa ch í (trích)

30

7. Đ ạ i N a m n h ấ t th ố n g ch í (trích)

35

8. Đ ạ i Việt sử ký tồn th ư (trích)

36

9. S ự tích Sóc Thiên Vương

37

10. P h ù Đ ổn g T hần Vương truyện

39

11. Truyện Đ ống Thiên Vương

44


12. Truyện quốc sư x â y đền Sóc Thiên Vương

47

13. Tân đ ín h L ĩn h N a m chích quái (trích)

49

14. Thiên N a m n gữ lục

55

15. Đ ạ i N a m quốc s ử d iễ n ca

72

16. S ự tích T hánh G ión g

74

17. Truyện đền P hù Đ ố n g

75

18. N ó i về s ự tích T h á n h Đ ổng

76

7



19. Truyện Phù Đ ổng Thiên Vương

78

20. P hù Đ ống thiên uương (Truyện Đức Thánh Gióng)

82

21. C huyện Đ ức Thánh G ióng

92

22. Truyện Đức T hánh G ióng

101

23. T h án h G ióng

103

24. Truyện ơ n g Gióng

107

25. Truyện ơng tơ nghề rèn

110

26. Đ ống Thiên Vương


112

27. Ghi chép về ngôi đền linh thiêng thờ P hù Đ ống

116

28. Văn bia đền P hù Đ ổn g

122

29. T hần tích Đ ổn g Thiên Vương

] 26

30. Như Hạnh - Tỳ Sa môn Thiên Vương

137

(V a i s r a v a n a ), S ó c T h iê n V ư ơ n g và P h ù Đ ổ n g T h iê n
V ư ơ n g tr o n g tô n g i á o V iệ t N a m th ờ i t r u n g c ổ

31. Lê T rọn g K h á n h , N g u y ễ n V ă n K hoả - D ó n g , a n h

156

hùng bộ lạc hay anh hùng dân tộc?
32. Cung Khắc Lược, Lương Văn Kế - Phát hiện mới
về truyền thuyết Thánh Gióng: Phù Đổng Thiên
Vương cứu mẹ

33. C un g V ã n Lược - T h ê m m ộ t t ư liệ u v ề a n h h ù n g

174

183

Dóng.
34. Bùi Văn N guyên - T ìm hiểu thêm ý n gh ĩa cảnh g iá c

191

chống ngoại xăm trong truyện T hánh G ióng

35. N ic u lin N .I - Các d a n h ngữ Việt: ông Đ ổng và Phù
Đ ổng (G ióng)

8

201


36Vũ N gọc P h a n - P h u Đ ổ n g m ộ t h ìn h tư ợ n g vă n

213

học vô c ù n g đ ẹ p đ ẽ ưà h ù n g m ạ n h củ a n h ã n d à n
V iệt N a m x ư a n a y

37Vũ Tuấn Sán - Truyền thuyết vè Thánh Giong


217

38Tạ C hí Đ ạ i Trường - L ích s ử m ộ t th ầ n tích:

227

P h ù Đ ổ n g T h iê n V ư ơ n g

39H oàn g T iến T ựu - S ự p h á t triể n c ủ a tr u y ề n

254

t h u y ế t c h ố n g n g o ạ i x â m t ừ T h á n h G ió n g đ ế n A n

Dương Vương
40Tầm V u - T ư tư ở n g c h ủ y ế u củ a n g ư ờ i V iệ t th ờ i

267

c ổ q u a n h ữ n g tr u y ệ n đ ứ n g đ ầ u tr o n g t h ầ n th o ạ i
va tr u y ề n th u yế t.

41Trần Quốc Vượng - Truyền thuyết về ơng Gióng -

283

trong sách vở và ở ngồi đời

42Keith Taylor - v ề truyền th u yết ơng Gióng


326

43Những ý kiến ngắn

328

PỂn 2: L e h ộ i

343

44Dân tục thần tích xã P hù Đ ổng huyện Tiên Du

345

phủ T ừ Sơn, tính B ắc N inh
AiHội P h ù Đ ổng

362

4 ị Hội đ ền P h ù Đ ổng Thiên Vương núi Vệ Linh

364

4'G . D um outier - M ột lễ hội tôn g iá o nước N a m (tại

365

leng P h ù Đ ổng - B ắc Kỳ)

•4frNguvễn Văn Huvên - H ội Phù Đổng (Một trận


375

đ ín h thần kỳ trong truyền thuyết Việt N am - 1938)

4‘ Nguyễn Văn Huyên - H át và múa A i Lao ở hội

397

Phù Đ ổng Bắc Ninh

9


50. Trần Quốc Vượng - Căn ban triết lý người anh hùng
Phù Đ ơng và hội D óng

435

51. T rần Bá C hí - H ộ i D ó n g đ ề n S ó c

449

52. N g u y ễ n K h ắc Đ ạ m - M ộ t s ô 'v ấ n đ ề h ộ i G ió n g

478

53. Cao Huy Đỉnh - N gười anh h ù n g làn g D óng

485


54. Cao H u y Đ ỉn h - N g ư ờ i a n h h ù n g l à n g D o n g

633

tr o n g lò n g n h ả n d â n

55. Toan Ánh - H ội G ióng và tục diễn lại sự tích Phu

649

Đ ống Thiên Vương p h á g iặ c Ân

56. Nguyễn Thị Hương Liên - K h ả o s á t thực trạn g

671

văn hóa lễ hội đền th ờ T h án h G ióng (lễ hội đền
P hù Đổng)

57. Lê Trung Vũ: H ội T h án h G ióng (trích)

712

58. Sơ hội lệ của nhân d â n là n g P hù Đ ổng (trích)

715

59. Hồ Sĩ Tá - Tục xin lộc tượng lợn trung hội G ióng


728

60. Lê Thị Hoài Phương - N g h i lễ ở lễ hội đền Sóc và
sự lý giải...

731

61. Đặng Việt Bích - Hội D ón g Sóc Sơn hiện nay

738

62. Vũ Ngọc Khánh - Ngô Đức Thịnh - Tứ bất tử (trích)

744

63. V ũ T u ấ n S á n - V ă n t h ơ đ ề v ịn h T h á n h G ió n g .

758

64. Trần Thị Liên - Truyền thuyết d i tích và lể hội
T hán h G ióng trên đ ấ t T hanh

776

65. Nguyễn Chí Bền - N h ìn lại việc nghiên cứu T hánh

780

Dóng: lễ hội, th ần tích và d i tích h a y là ...


P h ầ n 3: T h ư m ụ c n g h iê n cứ u v ể T h á n h G ió n g
-

10

P h ụ lụ c ả n h

789
807


LỊI NĨI ĐẨU

Trong tâm thức người Việt vùng châu thổ Bắc Bộ,Thánh Gióng’ là một
vị thánh trong Tứ bất tử. Nếu theo mục 23 trong

Dưđia chí của Nguyễn Trãi

(1380-1442) mà lời chú giải của Nguyễn Thư Hiên (tức Nguyễn Tông Quải
sinh năm 1692 mất năm 1766) thỉ Tứ bất tử làTản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng
Thiên Vương, Chử Đồng Tử và Từ Đạo Hạnh. Nhưng nếu theo lời lưu truyền
lâu nay thi Tứ Bất Tử là Tản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng Thiên Vương, Chử
Đồng Tử và Thánh Mầu Liễu Hạnh. Dù hiểu theo cách nào thi Phù Đổng
Thiên Vương (Thánh Gióng) vẫn là một vị thánh trong bốn vị thánh bất tử của
người Việt. Chính vì vậy, người dân ở các làng thờ Thánh Gióng hàng năm
đều mở lễ hội để tưởng nhớ vị thánh mà họ kính trọng và tín tưởng. Bắt đầu từ
tháng giêng âm lịch, người dân các làng Vệ Linh (xã Phù Ninh), Đan Tảo,
Xuân Dục (xã Tân Minh), Dược Thượng (xã Viên Dược), Đức Hậu (xã Đức
Hòa), Yên Sào (xã Xuân Giang), Yên Tàng (xã Bắc Phú) thuộc huyện Sóc
Sơn; các làng Phù Dực I, II, Phù Đổng I, II, III, Đổng Viên (xã Phù Đổng),

Đổng Xuyên (xã Đặng Xả), Sen Hồ (xã Lệ Chi) thuộc huyện Gia Lâm; làng
Hội Xá (phường Phúc Lợi) thuộc quận Long Biên; làng Xuân Tảo (xã Xuân
Đỉnh) thuộc huyện Từ Liêm; làng Bộ Đầu (xã Thống Nhất) thuộc huyện
Thường Tín v.v... của thành phố Hà Nội đêu tổ chức lễ hội Thánh Gióng rất
trang nghiêm, hồnh tráng và đầy tín tưởng. Có thể nói, lễ hội Thánh Gióng là
một bản anh hùng ca, một di sản văn hóa phi vật thể vô giá của người Viêt
châu thổ Bắc Bộ để lại cho thế hệ hôm nay.
Với vị thế ấy, di sản văn hóa liên quan đến Thánh Gióng, từ nhân vật
phụng thờ đến di tích, từ huyền thoại đến lễ hội, trong tiến trinh lịch sử luôn

’ Hiện tại vẫn tồn tại hai cách ghi: Dóng và Gióng của các nhà khoa học
về tên vị thánh. Do vậy, trong tồn bộ tập sách này, chúng tơi tơn trọng
quan điểm khoa học của các học giả giữ cả hai cách ghi Dóng và Gióng.

11


được các nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa quan tâm. Con đường nghiên cứu

di sản văn hóa Thánh Gióng, đã có nhiều cột mốc chắc chắn được cắm bởi
các học giả uy tín.
Nhằm phục vụ cho cơng tác bảo tồn và phát huy di sản văn hóa, cả vật
thể lẫn phi vật thể hiện nay và mai sau, trên cơ sở ấy góp phần vào cơng cuộc
xây dựng và phát triển nén văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, Viện
Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam tiến hành sưu tập, tuyển chọn những cơng trình
sưu tầm nghiên cứu vế di sản văn hóa vơ giá này trong thời gian qua thành

một cuốn sách với nhan đề Lễ hội Thánh Gióng.
Chúng tơi xin được bố cục cuốn sách thành ba phần chính:
- Phần 1: Di tích và huyền thoại

- Phẩn 2: Lễ hội
- Phần 3: Thư mục nghiên cứu về Thánh Gióng
Q trình làm sách, chúng tơi được sự quan tâm, tạo điều kiện, động
viên của Văn phòng Ban chỉ đạo quốc gia kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long,
lãnh đạo Cục Di sản văn hóa (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch), ủỳ ban
UNESCO Việt Nam, lãnh đạo Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, lãnh đạo ủy
ban nhân dân thành phố Hà Nội. Nhân cuốn sách ra mắt bạn đọc, chúng tơi
xin tỏ lịng cám ơn chung.
Lễ hội Thánh Gióng là một di sản văn hóa độc đáo, có giá trị đặc biệt.
Q trình sưu tập, tuyển chọn, làm bản thảo và xuất bản, có thể cịn những
thiếu sót, chúng tơi mong nhận được sự chỉ bảo, góp ý chân thành của các
bậc trí giả cũng như đông đảo bạn đọc gắn xa, để những lần tái bản sau,
cuốn sách sẽ tốt hơn. Xin chân thành cảm ơn trước.

Hướng tới kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội
Tháng 7 - 2009

PGS.TS. Nguyễn Chí Bển
Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam
ủ y viên Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia

12


Phần 1:
DI TÍCH VÀ HUYỀN THOẠI
■


XUNG THIÊN MIẾU


X u n g Thiên miếu: Tại làng Phù Đổng hồi xưa trong nưốc rối

loại chợt thây một người có uy đức. dân đều vê' theo, người ấy bèn
cầnquân dẹp loạn, rồi bay lên tròi đi mất, hiệu là Xung Thiên
Vưcg, dân lập đền miếu để thò
Lê Tắc
(An Nam chí lược, bản dịch của ủy ban phiên dịch sử liệu Việt Nam,
Viện Đại học Huế, GS. Trần Kinh Hịa cố vấn, 1960, Nxb. Thuận Hóa,
Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, tái bản năm 2002, tr. 67)

15


ĐỀN THÒ PHÙ ĐỔNG THIÊN VƯƠNG

Thiên vương nguyên là người xã Phù Đổng, lên ba tuổi mà
chưa biết nói. Khi ấy là đòi vua H ùng Vương thứ sáu, nhân có
giặc Ân xâm lược, vua sai sứ giả đi tìm người có tài đuổi giặc. Từ
đó ngài bỗng nói được. N gài xin vua đúc cho một con^ngựa sắt,
một thanh kiếm sắt; rồi ngài vươn mình lớn vụt lên, phóng ngựa,
vung gươm phá tan quân giặc ở núi Vũ N inh (nay là huyện Quế
Dương). N gài chém được tên tướng đầu sỏ và hai mươi sáu viên tỳ
tướng của giặc. Quân giặc van lạy, và gọi ngài là “tướng nhà trịi”.
N gài đên núi N inh Sóc (thuộc huyện Kim Anh) th ì phóng ngựa
lên trịi đi mất. Vua H ùng Vương sai người tới nguyên quán, lập
m iếu thồ ngài.
(Bắc Ninh phong thổ tạp ký, Ký hiệu Thư viện Khoa học xã hội: A425)

16



sự TÍCH ĐỂN SĨC SƠN
■

... Đền ở ngọn cao nhất trên núi Vệ Linh, gọi là Sóc Sơn,
cảih rất thanh vắng. Theo sử chép thì đây là nơi Thiên Vương
plóng ngựa lên trời. Lại xét đến truyện C hích q u á i . thì xưa Tỳ Sa
tiớng quân hiển linh đánh phá quân Tông. Vua Lê Đại Hành
plong là Sóc Thiên Thần Vương, cũng dựng đền thị ớ núi này.
Niy. một đền ớ đinh núi, một đền ỏ chân núi, tra thần hiệu cùng
klông được rõ ràng. Đền trên, tôn hiệu là "Đổng Thiên Vương,
Scc Thiên Đ ại Thánh". Đền dưới tơn hiệu là "Vệ Linh sóc thần,
Plù Thánh đại vương".
(Bắc Ninh tồn tỉnh địa chí, quyển hạ - Ký hiệu TVHN A2889.
Bản dịch của Hoàng Hồng cẩm).

17


KHU DI TÍCH PHÙ Đ ổ N G
N g u y ễ n T h ị Hồ*

Khu di tích Phù Đổng là nơi thờ một vị anh hùng khai sáng
mà tên tuổi từ lâu đã nổi trội trên hàng đầu của kho huyền thoại
và lịch sử văn hoá V iệt Nam.
Di tích này thuộc xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm, ngoại thành
Hà Nội. Trước kia, di tích Phù Đong nằm trên khu vực làng Phù
Đổng, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh, bên tả ngạn sông Đuông.
Từ trung tâm thủ đô, qua cầu Chương Dương hoặc cầu Long

Biên ngược Quốc lộ 1A, vượt cầu Đuống, đi khoảng nửa cây sô", rẽ
trái, đi thêm 7 cây sô' nữa là tới. Tổng cộng chừng 17 cây sô".
Xã Phù Đổng là một trong những khu vực cịn giữ được nhiều
di tích lâu đời của thủ đơ Hà Nội. Đây q hương của Thánh Gióng
- vị anh hùng nhỏ tuổi thần kỳ trong kho truyền thuyết ở thời
Hùng Vương. Đ ây cũng là khu vực có ngơi chùa đánh dấu giai
đoạn đầu của lịch sử Phật giáo nước ta. Những di tích ở xã Phù
Đổng rải rác trong các thơn xóm, nhưng khá quy tụ, vì di tích nọ
cách di tích kia khơng q một cây sơ". Đền, chùa, đình, m iếu với
các chứng tích huyền kỳ... đều hoà trong thiên nhiên, để thành
một khu vực tham quan rộng và phong phú, có giá trị tu dưỡng
tinh thần, có nhiều tác dụng giáo dục truyền thống cho th ế hệ trẻ.
Đến Phù Đổng trước hết là đến với các di tích liên hồn cùng
truyền thuyết Phù Đổng, vị thánh mới chỉ 3 tuổi mà đã vươn mình
lớn dậy, đánh đuổi giặc Ân, bảo vệ quê hương. Truyền thuyết này
xuất phát từ chủ đề huyền thoại nào? Dưới nhận thức đã được cố
* Ban Quản lý di tích và danh thắng Hà Nội.

18


địnl từ rất lâu, có lẽ từ những triều dại độc lập dầu tiên của thời
phoag kiến tự chủ và cơ bản được báo lưu cho đên ngày nay, thì
Tháih Gióng là biếu hiện của truyền thống đánh giặc giữ nước của
dân tộc, đặc điểm sáng giá của lịch sử nước ta. Từ diều đó nhà thơ
tài canh ở th ế kỷ XIX Cao Bá Quát đã vừa tóm tắt thần tình sự
nghệp và giá trị của Thánh Gióng, vừa sáng tạo nên hình tượng
vàn học và tứ thơ xuất sắc độc đáo, có tầm khái quát lớn về bản
lĩnh người anh hùng:
Phá g iặ c đản hiềm ta m tuè vãn,

Đ ằ n g vân do hận cứu trùng đê

Nghla:
Đ ánh g iặ c , lên ba hiềm vản muộn,
Lẻn m ây, tầng chín vẫn chưa cao.

Hãy điểm qua những di tích ở Phù Đơng có liên quan đen
truyền thuyết T hánh Gióng.
Đ ề n T hư ợng:

Đền thị Thánh Gióng. Theo truyền thuyết, đền đã có từ thời
Hùng Vương và được dựng trên nền nhà cũ của mẹ Gióng. Đên thê
kỷ XI, Lý Thái Tổ cho tu bổ thêm và ra lệnh tổ chức hội Gióng.
Đền sát đê, được bơTcục theo hình chữ "cơng", quy mơ rộng rãi.
Trước sân, ngay sát chân đê có ao rộng, tên Ao RỐI, nơi hàng
năm có tổ chức múa rối nưóc vào ngày hội. Trong ao, dưới bóng cây
đa cổ thụ cành lá sum x, là ngơi thuỷ đình xinh xắn dùng làm
nhà múa rối nước. Thuỷ đình được dựng theo kiểu "mái chồng" từ
thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII) với nhiều bức chạm tinh vi, trên
gỗ từ thời đó, mà đề tài là những cảnh sinh hoạt dân gian: người
chăn dê, người thổi ơng xì đồng...
Qua sân gạch đến nghi mơn khá cao,

mới đượcxây vào ci

thê iỷ XIX. Phía trước có đơi rồng đá nét chạm

hơi thơ nhưng rất

khoe, bên dưới có dịng chữ khắc cho biết niên đại tạo tác của rồng

vào nàm Ât Dậu, niên hiệu Vĩnh Thịnh, tức năm 1705. dưới triều
vua Lê Dụ Tơng. Phía sau có đơi sư tử đá cũng làm vào năm đó.

19


Tiếp đến là nhà thiêu hương (đốt hương), cấu tạo giơng' Lluiý
đìn h n h ư n g n h ỏ hơn, lợp b ằ n g ngói kích tấc k h á lớn (20cm X

30cm).
Liền nhà thiêu hương là hai nhà tiền tê khá rộng. Nhà ngoài
do Điền quận công Nguyễn Huy (1610 - 1675), người làng Phù
Dực, cạnh xã Phù Đổng đứng ra xây dựng. Nhà bên trong do Đặng
Cơng Chất, người chính làng Phù Đống, đỗ trạng nguyên năm
1661. đứng ra hưng công. Đáng chú ý ở đây là 39 viên gạch

VỚI

k í c h tấ c 30 X 20 X 10 (cm), mỗi v i ê n đều c h ạ m k h ắ c h ì n h rồng.

Những viên gạch này được lát ở bậc thềm vào cung. Hai ngơi nhà 3
gian phía đơng do Đặng Thị Huệ, chính cung của chúa Trịnh Sâm
(th ế kỷ XVIII) cung tiến.
Trong hậu cung 12 gian, có tượng Thánh Gióng cao 3m. hai
bên có 6 tượng quan văn, quan võ, hai phỗng quỳ và bôn viên hầu
cận "tứ trấn".
Kiến trúc đền khơng có gì đặc biệt, nhưng đáng chú ý là
những đầu bấy còn lưu lại được những mảng chạm vào thời hậu Lê.
Đền còn lưu dược cả thảy 21 dạo sác phong, dời Lô 12 dạo.
đòi Tây Sơn 3 đạo, đòi Nguyễn 6 đạo. Cũ nhất là sắc phong năm

Đức Long thứ 5 (1634).
Trong đền, cịn nhiều hiện vật có giá trị: Chiếc ngai thờ từ
thời Lê Trung Hưng (th ế kỷ XVII) chạm trổ tinh vi; đôi chim mang
nghệ thuật Trung Hoa do Đ ặng Thị Huệ cung tiến; bình hương,
nghê đồng, hai thanh kiếm , câu đối do anh em thi hào N guyễn Du
cung tiến nảm 1818. Bên đền có một bia đá rất đẹp, cũng là một
hiện vật hiếm thấy tại các ngôi đền khác ở nước ta.
Đ ể n Hạ:
Đền nằm ngồi đê, ở phía đơng đền Thượng. Đền là nơi thị mẹ
Thánh Gióng, cũng gọi là Mẫu. hay Thánh Mẫu. Từ ngồi vào qua nghi
mơn là một sân nhỏ, tâVcả đều nằm trên một nền cao 7 bậc. Trong nữa.
đền cũng nhô lên trên nền cao, xung' quanh cây cối um tùm.
Trước kia Thánh Mẩu được thờ chung với Thánh Gióng ở đền
Thượng. Đến năm Chính Hồ thứ 4 (1683). Thánh Mẫu 'mới thù ỏ

20


đền nông tại thôn Ngô Xá. Mười năm sau dền lại được thiên vể
gần chùa Giêng (chùa Tập Phúc), tại chỗ hiện nay. Đền Hạ được
sửa chữa nhiều lần.
Di vật dáng chú ý ở dây là đôi phỗng đủ. một bộ đài bạc. hai
bình hương đá.
M iếu Ban:
Miếu ỏ phía tây đền Thượng, trong xóm Ban, tên chữ là "Dục
Linh từ". Miếu cũng thò Thánh Mẫu, hơn nữa tương truyền đây là
noi Gióng ra địi. do đó cịn có tên tục là "Trài Nịn". Miêu lợp ngói cơ
hình mũi hài. Sau miếu là giếng Bát Nhũ trì (ao tám vú), giữa giếng
nối lon một gò đất con xinh xán. Truyền rằng, Thánh Gióng ra địi
trên sập hiện đặt ớ đảo này, sau đó được tắm trong chậu đá cũng

đặt ở đây. Ngồi ra, cịn có một liềm đả mà người ta đã xem là dao
cắt rốn cho Thánh Gióng, nhưng liềm hiện nay khơng cịn nữa.
Cơ viên:
v ẫ n theo truyền thuyết, Cố Viên (vườn xưa), cũng gọi là
"vườn rau", là nơ 1 mẹ Gióng đến hái rau rồi ướm chân mình vào
chan người khổng lồ. do dó mà mang thai sinh ra Giỏng, ơ dây có
một nhà nho gọi là "cây hương", bên cạnh là hịn đá lớn, hình thù
đặc biệt với nhiều nét lồi lõm được xem là dấu chân của người
Khổng Lồ. Còn một tấm bia mang dòng chữ "Đống Viên Thánh
Mầu cố trạch" (nhà xưa của Thánh Mẫu trong vưịn Đổng).
G iá ngự:
ở đây có hai cột trụ và một bệ xây vào đầu thê kỷ XX. Vào
ngày hội đền, dân làng kéo ngựa thờ, gọi là ông giá, từ đền Thượng
đến đây, trông ra khu Soi Bia cạnh đền Hạ, nơi điệu múa cò được
biểu diễn.
Mộ T rần Đ ô T h ô n g :
Mộ ớ xóm Vận Hang, trước đền Thượng. Tục truyền Đơ
Thơng là một tướng của Thánh Gióng, người Phù Dực cầm đạo tiên
phong trong đồn qn chơng giặc Ân. Mộ được xây bằng gạch
giữa một khu rộng ngồi bài sơng.

21


C h ù a K iến Sơ:
Chùa ở sát đền Thượng, có thể gộp vào đền Thượng thành
một khu di tích. Chùa đã có mặt từ th ế kỷ VIII. Đến năm 820 dưới
thời nhà Đường, su' Vô Ngôn Thông, từ Trung Hoa sang, tu tại dãy.
Lý Công U ẩn, hồi còn hàn VI, từng đến ỏ chùa này. Sau khi lêr


ngôi, Lý Thái Tổ đến thảm chùa, theo huyền thoại, dược Thánh
Gióng chúc mừng bằng bài thơ mà Thánh cho hiện lên thân cây
Chùa cịn nhiều tượng có giá trị nghệ thuật, trong số đó có các phc
tượng tương truyền là của Vô Ngôn Thông, Lý Công uẩn. Dọc hành
lang là tượng 18 vị La Hán. Sau chùa có đắp hang động rất kỳ thú.
Hàng năm, từ mồng 6 đến 12 tháng 4 âm lịch, dân địa
phương lại tổ chức hội Gióng, ngày lễ chính là ngày mồng 9. Trước
ngày này, dân làng đã tổ chức nhiều trò chơi: vật, chọi gà, đánh cờ
hát, đặc biệt là hát Ải Lao - một tập tục rất cổ. Trong ngày lễ lốn
vui nhất là trò diễn trận, rước kiệu, múa cờ, chia phe diễn lại sụ
tích Thánh Gióng đánh giặc Ân.
Nhân vật anh hùng Gióng đã trở thành biểu tượng của sức
mạnh và lịng u nước Việt Nam. Hội Gióng là một đỉnh cao của
sinh hoạt văn hoá cổ truyền Việt Nam. Vì thê, người Việt N a m xưa
và nav vẫn nhắc nhau lời răn:
A i ơi m ồng chín th á n g tư,
K h ôn g đ i hội G ióng củng h ư m ấ t đời.

Khơng chỉ ở làng Phù Đổng mới thồ Thánh Gióng. Trong khu
vực đền Hùng ỏ Vĩnh Phú, có đền Thượng, tức "cửu trùng tiềr
điện" được dành để thờ Thánh Gióng. Làng Vệ Linh ở huyện Sóc
Sơn phía bắc thủ đơ Hà Nội, nơi tương truyền Gióng đã trút giáp
để cùng ngựa về trịi, cũng có đền thị. Gióng được nhà nước quâr
chủ tặng danh hiệu lớn: "Xung Thiên Thần vương".
Còn theo quan niệm dân gian, thì Thánh Gióng lại giữ dịa v:
của một trong "tứ bất tử", cùng với Tản Viên, Liễu Hạnh và Chi:
Đồng Tử, đó là một hình mẫu đẹp trong tâm thức Việt Nam.
N.T.H
{Di tích hch sử- vẫn hố Hà Nội, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000’


22


KHU DI TÍCH SĨC SƠN
Dương Thi Hội*
Đền Sóc Sơn là nơi thờ một vị anh hùng văn hóa, mà tên tuổi
từ âu nổi trội trên hàng đầu của kho huyền thoại và lịch sử văn
ho Việt Nam , đó là Thánh Gióng.
Cách Hà Nội gần 40km về phía tây bắc, khu di tích đền Sóc
Sa hiện nay thuộc xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn, ngoại thành Hà
Né. Trước kia di tích đền Sóc Sơn được nằm trên ngọn Sóc Sơn,
thộc hương phận Bình Lỗ, xã Vệ Linh, sau đó thuộc xã Phù Linh,
huện Đa Phúc, tỉnh Vĩnh Phúc. Mảnh đất nôi liền hai kinh đô
xu nhất của nước ta là Phong Châu - Kinh đô của Văn Lang và
thnh Cổ Loa - Kinh đơ của Âu Lạc.
Khu di tích đền Sóc Sơn gồm nhiều kiến trúc có liên quan
mt thiết vối nhau. Đền Sóc Sơn được Bộ Vàn hố - Thơng tin cơng
nhn xếp hạng di tích lịch sử - văn hố năm 1962, năm 1977 khi
hí huyện Đa Phúc và Kim Anh sáp nhập đã lấy tên là huyện Sóc
Sci.
Ngồi đền Sóc Sơn cũng có nhiều nơi thờ Thánh Gióng ỏ các
di ích của huyện Sóc Sơn. Đây là những vêt tích linh dị hào hùng
tùnghìn xưa để lại. Như đển Sọ (Phủ Lỗ) tương truyền là nơi ông
G>ng dừng chân nghỉ ngơi, sau khi đánh đuổi tên Thạch Linh
(rột vị tướng bày trận giỏi của giặc Ân) ở cánh đồng Sào, gần chợ
Bu. Đến nay, do 3 tổng Phù Xá, Xn Nội, Phủ Lỗ phụng thị. Nơi
ơir Gióng tắm , gội đầu sau đó gọi là Bên Thành. Hiện nay ở đền
Tanh N hàn, xã Thanh Xuân là noi thờ tưởng niệm Phù Đổng

* lin Quàn lý di tích và danh thắng Hà Nội.


23


Thiên Vương, nơi lưu lại sự kiện lúc đánh giặc, ông về qua đây
nghi ngơi và lấy ihêm quân trong dân làng...
Khu di tích đền Sóc Sơn nằm trên dãy núi Mã trong vòng
cung núi Tam Đảo. Nơi đây tương truyền là cái rốn tích tụ mọi
linh khí của hệ núi Tam Đảo này. Huyền tích, di tích vẫn cịn. đến
miêu đã bao lần trùng tu, tôn tạo, đên nay vẫn quanh nãm hương
khói. Hạt nhản được coi là quan trọng nhất của khu di tích đền
Thượng, đó là trung tâm của cụm di tích đã được khởi dựng sớm
nhất. Đền có bơ' cục mặt bằng kiêu chữ cơng, gồm tồ tiền tế. tồ
ơng mng và hậu cung. Càn cứ vào sử sách và các tư liệu ở di
tích, đền Thượng được xây dựng từ rất lâu. đến th ế kỷ X thòi Lê
Đại Hành, đền được trùng tu và sau đó được sửa chữa nhiểu lần.
Đên nay đền Thượng m ang đậm nét của kiến trúc thời Nguyễn.
Năm 1993, đền được đại tu sửa lại một lần nữa.
Toà tiền tế là một ngôi nhà 5 gian làm chồng diêm 2 tầng 8
mái. Các góc đao cong thanh thốt, kiến trúc cao thống nhị phần
cổ diêm làm chấn song. Hiện nay, bên trong đặt nhiều đồ thờ tự,

dáng quý là đơi ngựa gỗ, một trong những hiện vật cịn lại sau lần
hố hoạn nám 1898. Tồ ơng mng có 3 gian làm dọc, nối liền
giữa tiền tê và hậu cung, toà này cũng được làm chồng diêm hai
tâng mái, phần cơ diêm tạo sự thơng thống với ánh sáng vừa đủ
khiến bên trong di tích lại càng lung linh.
Hậu cung có 1 gian 2 chái làm 4 mái. có đao cong. Ban thị
chính diện trong hậu cung đắp cao một toà giả sơn bằng đá. bên
ngoài đắp bàn đá. trên đặt bát hương thờ. Toà giả sơn được đắp

tượng Thánh Gióng cùng các thiên thần, vũ sĩ đứng hai bên. Tượng
đã được đắp lâu. đến thời Nguyễn được tu sửa lại

VỚI

dáng vẻ to

lớn kỳ vĩ, càng tạo vẻ linh thiêng khi vào đền. Tương truyền, tượng
Thánh Gióng được đắp VỚI ba đặc điểm "thiên - thổ - mộc". Tượng
đăp lộ thiên bên ngồi bằng vơi mật, cơt bên trong là gỗ trầm
hương. Loại gỗ lấy từ giông cây mà tương truyền người anh hùng
đã cói áo văt lên trước khi bay về tròi. Đề gợi nhớ những kỷ niệm
xưa. người dân đã lấy thân cây trầm làm cốt của bức tượng Thánh
Gióng.

24


IYùóV cứa khu clển Thượng là dãy núi Mà, trong dó có ngọn
núi Vụ Rồng được tru y ền là đỉnh núi m à ơng G ióng đả cởi giáp

sắt vt ỏ cây trám rồi cưỡi ngựa bay vơ trịi. Từ vai trị to lớn của
đức fhánh đối vói truyền thơng văn hố của dân tộc nên lành đạo
và u ban Nhân dân huyện Sóc Sơn đã lập hồ sơ trình thành phơ
phê uyệt dự án xây dựng tượng dài Thánh Gióng, để giáo dục
độngviẽn thê hệ ngày nay ln hồi niệm đơn sức mạnh thiêng
liêng'ủa ngài. Đúng như câu đôi ớ đển:
s y nghiệp cửu d ã n con đê mải;
Công ơn g iú p nước được g h i sâu.


Xgồi đền Thượng, khu di tích cịn có các cơng trình tướng
niệmkhác như: đền Hạ, đền Mẫu, nhà bia. chùa...
Tương truyền đền Hạ được làm muộn hơn đền Thượng. Theo
sử Sỉ‘h và tấ m bia đá 8 m ặ t của di tích, đền H ạ được khởi dự ng

vào nịi Lẽ Đ ại Hành. Khi đó vua Lê đến đền thò "thần núi Vệ
Linh để cầu nguyện, dẹp tan giặc Tơng. Lịi cầu đã linh ứng. giặc
Tốngtan. Vua Lê Đại Hành cho tu sửa khu đền Thượng và phong
tên liệu cho thần là: Sóc Sơn Đổng Thiên Vương. Đà G iang hiển
th án , phù Thánh giá, Đại vương Thượng đẳng Sơn thần, v ề sau
đền lạ được tu sửa nhiều lần. Năm 1993 - 1995, đền được tu sửa
th^oốì kiến trúc như hiện nay.
Dền Hạ có bố cục chữ nhị, kết cấu tường hồi bít đốc tay ngai,
nĩoĩ ếp nhà có 3 gian. Đền Hạ thị vị Sơn Thần thố địa. cai quản
núi ỉóe nơi có đền thờ ơng Gióng. Tồ tiền tê của đển có các bia
hậu.nên ngồi việc thờ cúng thần linh, nơi đây cịn là hậu cung
củ:i ihu dền. Hậu cung có pho tượng bằng đồng hun đen. có niên
cìạ: tời Nguyền muộn. Tượng đúc khá đẹp ỏ tư thê ngồi, trên trán
có 3 hữ: Thánh Thần Vương, hai tay đặt lên đầu gối, nét mặt sắc
sảo no vẻ uy nghi. Với các nếp áo của tượng uốn lượn mềm mại
chứn tỏ nghệ thuật đúc đồng đã đạt trình độ cao.
Một chút ở bên phải đền lùi vể phía sau, trên quả núi đặt
mót ấm bia lớn có nhà che mưa nấng. Bia có 8 mặt, bơ cục cân đơi.
đién bia trang trí hoa văn nổi đẹp mắt. Chữ trên bia rõ, nội đung

25


ghi thần tích về Thánh Gióng cùng sơ lược lịch sử xây dựng và lễ
vào tháng 4 năm Nhâm Tý, niên hiệu Dương Đức thứ nhất (1672).

Nhà bia được làm vào 2 năm 1920 - 1921, đến năm 1999 được
trùng tu sử a chữ a tồn bộ.
Đển Mẫu là ngơi nhà 3 gian, làm hai nếp xây tưịng hồi bít
đốc, bên trong là ban thò bà mẹ đã sinh ra Thánh Gióng. Theo tư
liệu của khu di tích, đền được tu sửa, tơn cao nền, mở rộng diện
tích vào năm Sửu, niên hiệu Duy Tân thứ 7 (1913).
Theo sử sách và tấm bia đá 8 mặt của khu di tích thì chùa
Đại Bi được khởi dựng vào th ế kỷ X. do nhà sư Khng Việt Ngơ
Chân Lưu trụ trì. Ngôi chùa đã nổi tiếng một thời với sự linh
thiêng, sầm uất, sau đó chùa đã bị chiến tranh tàn phá. Đến năm
1999 chùa được tơn tạo theo lỗì kiến trúc cũ.
Trong khu di tích đền Sóc cịn có chùa Non, một cơng trình
kiên trúc nay đã bị để nát. Đây là ngơi chùa lớn nằm trên núi có
tên là Non Tròn. VỚI một giá trị lịch sử cao, ỏ vị th ế khá đặc biệt
của hệ thống di tích này nên việc tôn tạo lại chùa Non chắc chắn sẽ
được thực hiện.
Sự tích Thánh Gióng, hình tượng Thánh Gióng là một bản
anh hùng ca huyền thoại bất hủ, là truyền thuyết và cũng là
nguyện vọng, ước mơ của nhiều đời. Thánh Gióng - Phù Đổng
Thiên Vương vừa là một sáng tạo tuyệt đối, vừa là một sáng tạo
tuyệt vòi, hiện thân cho sức m ạnh vĩ đại, ý chí quật cường của dân
tộc. Thánh Gióng cùng với Tản Viên, Liễu Hạnh, Chử Đồng Tử
được tôn là "Tứ bất tử" - một hình mẫu đẹp trong tâm thức Việt
Nam. Khu di tích đền Sóc Sơn là một bài ca huyền thoại hồn
chỉnh về Thánh Gióng, nơi tiễn đưa người anh hùng vào cõi bất tử
sau khi đã hoàn thành kỳ tích giữ nước.
H ình tượng T h á n h G ión g từ bao đời nay đã đi vào ký ức và

tình cảm sâu lắng của nhân dân ta và được biểu hiện cụ thể qua
các đền, miêu thò cúng, qua các chứng tích, các chuyện kể. các bài

ca, các hội hè tín ngưỡng, các diễn xướng dân gian. Từ cái nôi ban
đầu của dân tộc, người Việt lan toả đến đâu thì sự tích Thánh

26


Gi>ng cũng được lưu truyền đến đó. Mỗi khi cần vươn lên với
nhìng cố gáng phi thường trong dựng xây và bảo vệ đất nước,
ngíịi Việt N a m lại nghĩ đ ến sức m ạnh T h á n h Gióng. Đ ặc biệt, mỗi

kh Tổ quốc lâm nguy, đất nước bị xâm lược thì hình tượng Thánh
Giing phá giặc Ân lại như thôi thúc, giục giã mọi người Việt Nam
yêi nước đứng lên. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng nói: Trong lịch
sử ta có ghi nhận chuyện vị anh hùng dân tộc là Thánh Gióng đã
dùig gốc tre đánh đuổi giặc ngoại xâm. Trong những ngày đầu
khing chiến, Đảng ta đã lânh đạo hàng nghìn người, hàng vạn
am hùng noi gương Thánh Gióng đã dùng gậy tầm vơng đánh
đu>i thực dân Pháp.

Thánh Gióng là sản phẩm của một quá trình sáng tạo lâu dài
cú nhân dân ta từ thời bộ lạc xa xưa cho đến suốt dặm đưòng dài
dụig nước và giữ nước VỚI những bước thăng trầm của lịch sử,
những bước trưởng thành và lớn mạnh của dân tộc. Từ một ông
Đing - nhân vật khổng lồ trong thần thoại của người Việt cơ,
Thanh Gióng đâ chuyển hoá dần, đã chắt lọc tổng hợp nhiều yếu tố
th n thoại, truyền thuyết và anh hùng ca để trở thành một biểu
tưng hào hùng, kỳ vĩ m ang tính chất anh hùng dân tộc. Như nhà
th Cao Bá Quát đã ngợi ca:
Đ ánh g iặ c lên ba hiềm đả muộn,
Cưởỉ m â y chín tầ n g h ận chưa cao.


Lễ hội chính của đền Sóc vào ngày mồng 6 tháng giêng, một
lễ lội lớn liên quan đến ba tỉnh: Thái Nguyên, Hà Nội, Vĩnh Phúc
thi hút hàng vạn người tham gia. Trong lễ hội diễn ra lễ rước
núc, rước ngà voi... m ang dấu ấn của lễ nghi nông nghiệp cổ
tryển. Đặc biệt là lễ rước hoa tre được suy là gỢ] nhớ hình ảnh
THnh Gióng nhổ gốc tre ngà đánh tan giặc Ân. Trong lễ rước thì
làg Vệ Linh và Tiên Dược Thượng dược vào trước, sau đó mới đến
cá làng khác, vì Vệ Linh và Tiên Dược Thượng được coi là dân gôc
củ hương Bình Lỗ thịi xưa, được gọi là anh Cả. Sau khi rước hoa
tr. bái tấu xong, tế quan hô "lễ tất, tranh lộc". Từ phút đó mọi
nựịi dự hội đều được phép đua nhau giành cướp hoa tre. Họ quan

27