Kỷ yếu hội thảo khoa học: "CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH

MỘT TẦM NHÌN CHIẾN LƯỢC VỀ GIÁO DỤC VÀ SƯ PHẠM". pp. 68-77

CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH SÁNG LẬP
NỀN GIÁO DỤC CÁCH MẠNG VIỆT NAM

TS. Nguyễn Đức Thìn

Khoa Giáo dục Chính trị, Trường ĐHSP Hà Nội

1.

Đặt vấn đề

Tên tuổi của Chủ tịch Hồ Chí Minh ngày nay đã trở nên gần gũi và thân thiết
đối với hàng triệu triệu người trên thế giới. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã được thế giới
tơn vinh là Anh hùng giải phóng dân tộc và Danh nhân văn hoá kiệt xuất của dân
tộc Việt Nam.
Ba chữ Hồ Chí Minh đã được trân trọng ghi vào các bộ Đại bách khoa, các bộ
Từ điển danh nhân của thế giới. Người là một chiến sỹ đấu tranh khơng mệt mỏi
cho hồ bình, cho sự nghiệp giải phóng các dân tộc, một nhà tư tưởng, một nhà văn
hố đã kết hợp hài hồ những thành tựu của văn hố Đơng - Tây, một nhân cách
hồn hảo với những phẩm chất vừa phi thường, vừa bình dị.
Hồ Chí Minh là nhà tư tưởng, chính trị, nhà văn hóa, nhà ngoại giao; đồng
thời, Người còn là nhà giáo dục, sáng lập nền giáo dục mới ở nước ta - nền giáo dục
cách mạng của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân.
Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục được hình thành từ cơ sở nền tảng triết
lý giáo dục của dân tộc Việt Nam, coi trọng “tiên học lễ, hậu học văn”, trọng dụng
hiền tài; tiếp biến và kế thừa nền giáo dục phương Đông, phương Tây, chú trọng tu
dưỡng đạo đức; nắm vững, vận dụng phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin về

giáo dục toàn diện của xã hội mới – xã hội chủ nghĩa. Chủ tịch Hồ Chí Minh trực
tiếp chỉ đạo xây dựng nền giáo dục hiện đại Việt Nam.
Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục được hình thành và phát triển gắn với sự
nghiệp cách mạng Việt Nam, là bộ phận quan trọng trong hệ thống quan điểm tư
tưởng Hồ Chí Minh và là một nội dung cơ bản của đường lối cách mạng của Đảng
Cộng sản Việt Nam. Giáo dục vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự nghiệp cách
mạng, phục vụ nhiệm vụ giải phóng dân tộc, cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân
tiến lên chủ nghĩa xã hội.
68


Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập nền giáo dục cách mạng Việt Nam

2.
2.1.

Nội dung cơ bản
Khái niệm Tư tưởng giáo dục Hồ Chí Minh

Đại hội lần thứ IX của Đảng xác định: “Tư tưởng Hồ Chí Minh là một hệ
thống quan điểm toàn diện và sâu sắc về những vấn đề cơ bản của cách mạng Việt
Nam, là kết quả của sự vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin vào
điều kiện cụ thể của nước ta, kế thừa và phát triển các giá trị truyền thống tốt đẹp
của dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại” [1;20].
Cũng như các lĩnh vực khác của cách mạng Việt Nam, giáo dục cũng là một
đối tượng nghiên cứu, tìm hiểu về tư tưởng Hồ Chí Minh. Vì vậy, tư tưởng giáo dục
Hồ Chí Minh là một bộ phận của tư tưởng Hồ Chí Minh.
Việc xác định nội hàm khái niệm "Tư tưởng giáo dục Hồ Chí Minh" được
nhiều nhà nghiên cứu đề cập, song chưa có sự nhất trí cao. Tuy vậy, cũng có thể
nêu một số nội dung cơ bản đã có sự đồng thuận với nhau: Tư tưởng giáo dục Hồ

Chí Minh là một hệ thống các quan điểm toàn diện và sâu sắc về những vấn đề cơ
bản của giáo dục Việt Nam, từ giáo dục dân chủ nhân dân tiến lên giáo dục xã hội
chủ nghĩa.
Tư tưởng giáo dục Hồ Chí Minh đã trở thành đường lối, chính sách giáo dục
của Đảng và Nhà nước ta.

2.2.

Một số định hướng xây dựng nền giáo dục mới

Hồ Chí Minh phân tích sâu sắc nền giáo dục phong kiến - nền giáo dục tầm
chương, kinh viện xa rời thực tế, phụ nữ bị tước quyền học vấn. . . ; nền giáo dục
thực dân - nền giáo dục ngu dân, là nền giáo dục đồi bại, xảo trá và nguy hiểm hơn
cả sự dốt nát.
Sau khi giành được chính quyền, Hồ Chí Minh chăm lo xây dựng nền giáo
dục mới và được phát triển trong hai cuộc kháng chiến lâu dài, với nhiều quan điểm
quan trọng. Từ bức thư đầu tiên Thư gửi các học sinh (1945) đến bức thư cuối cùng
Thư gửi các cán bộ, cô giáo, thầy giáo, công nhân viên, học sinh, sinh viên nhân
dịp bắt đầu năm học mới (1968), cùng với nhiều bài viết, bài nói trong 25 năm, tư
tưởng về định hướng xây dựng nền giáo dục mới của Bác Hồ được tổng kết và khái
quát thành một số nội dung cơ bản sau đây:
Một là, giáo dục được khẳng định là một mặt trận trong cuộc kháng chiến bảo
vệ Tổ quốc, thống nhất đất nước. Ngay từ ngày đầu của cuộc kháng chiến toàn diện
chống Pháp, Đảng ta đã xác định vai trò to lớn của giáo dục trong việc góp phần
đưa lại thắng lợi quyết định. Trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, cũng như ở
miền Nam, nhân dân miền Bắc đã vượt qua bao nhiêu khó khăn, gian khổ khơng
chỉ gây cho địch nhiều thất bại nặng nề "trên mặt trận chính trị, quân sự mà ta đã
thắng chúng cả trên mặt trận giáo dục và đào tạo cán bộ" [11;403]. Điều này không
chỉ xác nhận những thành tựu to lớn của giáo dục mà còn đặt nhiệm vụ nặng nề
69



Nguyễn Đức Thìn

cho ngành phải góp phần to lớn hơn nữa cho cuộc đấu tranh chung.
Hai là, giáo dục bao giờ cũng góp phần thực hiện nhiệm vụ chính trị nhất
định. Nếu trong ngày đầu giành độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh khuyên học sinh
"cố gắng, siêng năng học tập, ngoan ngỗn, nghe thầy, u bạn" thì trong cuộc
kháng chiến chống Mỹ, Người lại căn dặn "Thầy và trò luôn luôn nâng cao tinh
thần yêu Tổ quốc, yêu chủ nghĩa xã hội, tăng cường tình cảm cách mạng, triệt để
tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng, sẵn sàng nhận bất kỳ nhiệm vụ nào mà Đảng
và nhân dân giao cho, luôn luôn cố gắng cho xứng đáng với đồng bào miền Nam
anh hùng" [11;402-403].
Ba là, tính giai cấp của giáo dục: trong xã hội có giai cấp khơng thể có giáo
dục "vơ tư", khơng được chi phối bởi một hệ tư tưởng nào. Nền giáo dục tiên tiến
chịu ảnh hưởng, tác động của tư tưởng tiến bộ, cách mạng. Nền giáo dục suy đồi
do khơng thốt khỏi hệ tư tưởng lạc hậu, phản động. Vì vậy, Chủ tịch Hồ Chí Minh
khẳng định: "Trên nền tảng giáo dục chính trị và lãnh đạo tư tưởng tốt phải phấn
đấu nâng cao chất lượng văn hóa và chun mơn nhằm thiết thực giải quyết các vấn
đề do cách mạng nước ta đề ra và trong một thời gian không xa đạt những đỉnh cao
của khoa học và kỹ thuật" [11;403].
Lời căn dặn của Bác Hồ nêu trên là tổng hợp những nguyên tắc, nguyên lý
giáo dục về mối quan hệ giữa các bộ phận cấu thành nền giáo dục: tư tưởng và
chuyên môn, nghiệp vụ, học và hành, giáo dục và khoa học... Đây là những vấn
đề có tính quy luật của sự tồn tại và phát triển một nền giáo dục "vừa hồng, vừa
chun".
Tính giai cấp của giáo dục có vị trí đặc biệt quan trọng trong tư tưởng Hồ
Chí Minh về giáo dục, đó là điểm khác biệt về bản chất giáo dục hiện đại của Chủ
tịch Hồ Chí Minh so với các nền giáo dục nho giáo, phong kiến, giáo dục của chế độ
chủ nghĩa thực dân. . . Phát triển giáo dục phải phục vụ sự nghiệp giải phóng dân

tộc, hướng vào mục tiêu, nhiệm vụ của cách mạng Việt Nam dưới sự lãnh đạo của
Đảng: độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội, đem lại ấm no, tự do, hạnh
phúc cho nhân dân; thống nhất tính giai cấp, tính nhân dân và tính dân tộc của
giáo dục; giáo dục mới là nền giáo dục thực sự của nhân dân, do nhân dân và vì
nhân dân.
Bốn là, trong giáo dục cơng tác tổ chức và quản lý là một nhân tố quan trọng
để xây dựng nền giáo dục mới. Có thể xem cơng tác này như cái "vỏ vật chất" cho
sự nghiệp giáo dục và đào tạo phát triển. Vì vậy, Bác Hồ nêu rõ: "Các cô, các chú,
các cháu phải cùng nhau tổ chức và quản lý đời sống vật chất và tinh thần ở các
trường học ngày một tốt hơn, tăng cường bảo đảm sức khỏe và an toàn" [11;403].
Trong điều kiện hiện nay, công tác tổ chức, quản lý vẫn là đảm bảo cho sự nghiệp
giáo dục phát triển đúng hướng.
Năm là, xuất phát từ quan điểm "cách mạng là sự nghiệp của quần chúng",
Bác Hồ khẳng định: “Giáo dục là sự nghiệp của quần chúng”. Quần chúng ở đây là
thầy giáo, cô giáo, cán bộ giáo dục, học sinh trong trường và đông đảo nhân dân là
70


Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập nền giáo dục cách mạng Việt Nam

phụ huynh học sinh, những người quan tâm và có trách nhiệm với giáo dục. Từ đó,
Người nhấn mạnh đến việc “phát huy đầy đủ dân chủ xã hội chủ nghĩa”, “xây dựng
đoàn kết chặt chẽ” trong trường, giữa nhà trường và xã hội, huy động sự đóng góp
của xã hội, địi hỏi “các ngành, các cấp đảng và chính quyền địa phương phải thật
sự quan tâm hơn nữa đến sự nghiệp này, phải chăm sóc nhà trường về mọi mặt, đẩy
sự nghiệp giáo dục của ta lên những bước phát triển mới” [11;404].
Nếu nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh là một hệ thống quan điểm lý luận về
cách mạng Việt Nam trên tất cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế, xã hội, chính
trị, qn sự, văn hóa, giáo dục, đạo đức... thì tư tưởng giáo dục Hồ Chí Minh thể
hiện sự quan tâm đặc biệt, coi trọng con người, khẳng định mục tiêu đấu tranh vì

lợi ích của con người và cho con người. Thương yêu, quý trọng, tin tưởng con người,
vì con người là chủ nhân của lịch sử, sáng tạo ra mọi giá trị vật chất và tinh thần.
Để phát huy sức mạnh tiềm ẩn của con người, cần phải giáo dục, bồi dưỡng, phát
triển mọi tài năng của con người.
Những vấn đề này tạo thành một hệ thống lý luận về cơng tác giáo dục, về
khoa học giáo dục, có quan hệ chặt chẽ với nhau, thể hiện nội dung cơ bản của tư
tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục, xuất phát từ những vấn đề cốt lõi trong tư tưởng
của Người.
Như vậy, chúng ta sẽ hiểu rõ tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục đã chỉ đạo
việc xây dựng và thắng lợi của giáo dục Việt Nam trong suốt hơn 2/3 thế kỷ qua và
tiếp tục soi sáng sự nghiệp giáo dục của chúng ta theo con đường xã hội chủ nghĩa.
Hồ Chí Minh xứng đáng là một nhà giáo dục vĩ đại của nhân dân Việt Nam và nhân
loại tiến bộ.

2.3.

Quan điểm của Hồ Chí Minh về vị trí, vai trị của giáo dục

Giáo dục ln ln chiếm vị trí là động lực quan trọng của tiến trình lịch
sử phát triển của nhân loại. Từ nền văn minh cổ đại, đến thời phục hưng và cận,
hiện đại, các nước phát triển đều có cội nguồn cơ sở nền học vấn cao. Giáo dục là
một trong những động lực, yếu tố quyết định tạo nên thắng lợi của cách mạng Việt
Nam. Kế thừa truyền thống văn hoá, giáo dục Việt Nam, tiếp thu sáng tạo tinh hoa
văn hoá giáo dục thế giới, Chủ tịch Hồ Chí Minh khơng ngừng chăm lo đào tạo, bồi
dưỡng cán bộ, nâng cao trình độ dân trí. Ngay trong thời kỳ vận động thành lập
Đảng Cộng sản Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh trong khi khẳng định “công nông
là gốc”, “là chủ cách mệnh”, cịn “học trị, nhà bn, điền chủ nhỏ” là bầu bạn của
cách mệnh.
Những trí thức yêu nước chân chính đã trở thành những nhà cách mạng, những
người cộng sản đầu tiên của Việt Nam. Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, khi

giành được chính quyền cách mạng, đất nước cịn hết sức khó khăn, nhiều việc cần
phải giải quyết để “diệt giặc đói, diệt giặc dốt, diệt giặc ngoại xâm”. Tại phiên họp
đầu tiên của Hội đồng Chính phủ, Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ: Những nhiệm vụ
cấp bách của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hồ, nêu sáu vấn đề, trong đó
71


Nguyễn Đức Thìn

Người nhấn mạnh:
“Vấn đề thứ hai, nạn dốt - Là một trong những phương pháp độc ác mà bọn
thực dân dùng để cai trị chúng ta. Hơn chín mươi phần trăm đồng bào chúng ta
mù chữ. . . Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu. Vì vậy tôi đề nghị mở một chiến
dịch để chống nạn mù chữ. Vấn đề thứ tư - Chế độ thực dân đã đầu độc dân ta với
rượu và thuốc phiện. Nó đã dùng mọi thủ đoạn hịng hủ hố dân tộc chúng ta bằng
những thói xấu, lười biếng, gian giảo, tham ơ và những thói xấu khác. Chúng ta có
nhiệm vụ cấp bách là phải giáo dục lại nhân dân chúng ta. Chúng ta phải làm cho
dân tộc chúng ta trở nên dũng cảm, yêu nước, yêu lao động, một dân tộc xứng đáng
với nước Việt Nam độc lập. . . Tôi đề nghị mở một chiến dịch giáo dục lại tinh thần
nhân dân bằng cách thực hiện: Cần, Kiệm, Liêm, Chính” [4;32-33].
Thư gửi các học sinh (9-1945), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết: “Ngày hơm nay
là ngày khai trường đầu tiên ở Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. . . từ giờ phút này giở
đi các em bắt đầu được nhận một nền giáo dục hoàn toàn Việt Nam. . . Ngày nay
các em được cái may mắn hơn cha anh là được hấp thụ một nền giáo dục của nước
độc lập, một nền giáo dục làm phát triển hồn tồn những năng lực sẵn có của các
em. . . Non sơng Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay khơng, dân tộc Việt Nam có bước
tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay khơng, chính
là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em” [11;404].
Chúng ta cần nhận thức một nguyên lý mà Hồ Chí Minh đã đúc kết khi nêu
nội dung tư tưởng giáo dục của Người. Đó là: “Giáo dục nhằm đào tạo những người

kế tục sự nghiệp cách mạng to lớn của Đảng và nhân dân ta”.

2.4.

Mục đích giáo dục trong tư tưởng Hồ Chí Minh - học để
phục vụ Tổ quốc, phục vụ nhân dân [11;404].

Mục tiêu của giáo dục là thực hiện cả ba chức năng của văn hóa bằng giáo
dục, có nghĩa là bằng dạy và học. Dạy và học để bồi dưỡng lý tưởng đúng đắn và
tình cảm cao đẹp; mở mang dân trí; bồi dưỡng những phẩm chất và phong cách tốt
đẹp của con người. Học để làm việc, để làm người, làm cán bộ. . . ; giáo dục đào tạo
những lớp người kế tục sự nghiệp cách mạng, xây dựng đất nước giàu mạnh.
Bản Yêu sách của nhân dân An Nam gửi tới Hội nghị Vécxây năm 1919,
Nguyễn Ái Quốc đã đề nghị được thực hiện 8 yêu sách, trong đó u sách thứ sáu
là địi quyền “Tự do học tập, thành lập các trường kỹ thuật và chuyên nghiệp ở tất
cả các tỉnh cho người bản xứ”[4;tập 1-435]; Trong Chánh cương vắn tắt của Đảng,
Nguyễn Ái Quốc nêu rõ: “Về phương diện xã hội thì: Dân chúng được tự do tổ
chức. . . ; Nam nữ bình quyền. . . ; Phổ thông giáo dục theo công nơng hố” [3;1].
Trong bài Chống nạn thất học (4-10-1955), Hồ Chí Minh viết: “Quốc dân Việt
Nam! Muốn giữ vững nền độc lập; Muốn làm cho dân mạnh nước giàu; Mọi người
Việt Nam phải hiểu biết quyền lợi của mình, bổn phận của mình, phải có kiến thức
mới để có thể tham gia vào công cuộc xây dựng nước nhà, trước hết phải biết đọc,
72


Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập nền giáo dục cách mạng Việt Nam

biết viết chữ quốc ngữ” [4;36].
Nói chuyện với nam nữ thanh niên học sinh các trường trung học Nguyễn Trãi,
Chu Văn An và Trưng Vương (Hà Nội) (18-12-1954), Bác Hồ đã nhắc nhở: “Nhiệm

vụ chính của thanh niên học sinh là học. . . Ngày nay, ta đã được độc lập, tự do,
thanh niên mới thật là người chủ tương lai của nước nhà. Muốn xứng đáng vai trị
người chủ, thì phải học tập”. . . Học để phụng sự ai? Để phụng sự Tổ quốc, phụng
sự nhân dân, làm cho dân giàu, nước mạnh, tức là để làm trọn nhiệm vụ người chủ
của nước nhà. Học phải đi đôi với hành” [7;398-399].
Ngay sau khi miền Bắc được hồ bình q độ đi lên chủ nghĩa xã hội, trong
Thư gửi giáo viên, học sinh, cán bộ, thanh niên nhi đồng (31-10-1955), Bác ân cần
chỉ bảo: “Trường học của chúng ta là trường học của chế độ dân chủ nhân dân, nhằm
mục đích đào tạo những cơng dân cán bộ tốt, những người chủ tương lai của nước
nhà. . . Và cần xây dựng tư tưởng: dạy và học để phục vụ Tổ quốc, phục vụ nhân
dân. Nhà trường phải gắn liền với thực tế của nước nhà, với đời sống của nhân dân”
[8;80].

2.5.

Nội dung giáo dục toàn diện

Chủ tịch Hồ Chí Minh đặc biệt quan tâm xây dựng nền giáo dục mới của nước
Việt Nam độc lập. Ngay sau khi giành được chính quyền, Hồ Chí Minh chăm lo xây
dựng nền giáo dục mới và được phát triển trong hai cuộc kháng chiến lâu dài, với
nhiều quan điểm quan trọng.
Theo Hồ Chí Minh, nội dung giáo dục phải tồn diện: văn hố, chính trị, khoa
học - kỹ thuật, chun mơn nghề nghiệp, lao động. Học chính trị là học chủ nghĩa
Mác - Lênin và đường lối quan điểm của Đảng, xây dựng phương pháp nhận thức
đúng đắn, học tập phải sáng tạo.Nâng cao chất lượng văn hoá và chuyên môn. Phải
luôn luôn gắn nội dung giáo dục với thực tiễn Việt Nam, học đi đôi với hành, lý
luận phải liên hệ với thực tế, học tập phải kết hợp với lao động. Tuỳ theo từng đối
tượng, từng cấp học mà lựa chọn nội dung sao cho phù hợp.

2.6.


Phương châm, phương pháp giáo dục

- Phương châm giáo dục: Học đi đôi với hành, lý luận gắn với thực tiễn; kết
hợp cả 3 mơi trường gia đình, nhà trường, xã hội trong giáo dục; thực hiện dân chủ,
bình đẳng trong giáo dục; thực hiện tự giáo dục.
- Phương pháp giáo dục: Phải xuất phát và bám chắc vào mục tiêu, nội dung
giáo dục; quan tâm nhiều đến cách dạy, cách học; lấy tự học làm cốt, dạy cách học,
cách tư duy sáng tạo, độc lập, tự chủ; chủ động học tập, nghiên cứu. . .
- Cải cách giáo dục: bao gồm xây dựng chương trình, nội dung dạy và học
thật khoa học, hợp lý, phù hợp với phát triển của đất nước.
-Cách học: Hồ Chí Minh là tấm gương sáng về tự học. Theo Hồ Chí Minh:
Học ở mọi nơi, mọi lúc; học mọi người; học ở trường, học trong sách vở, học nhân
73


Nguyễn Đức Thìn

dân, học suốt đời; coi trọng việc tự học, tự đào tạo và đào tạo lại.
Đối với mỗi người, học ở trường lớp chỉ là một phần, còn chủ yếu là phải học
trong lao động, trong công tác, trong thực tiễn. Lênin: "Học, học nữa, học mãi". Hồ
Chí Minh thường nhắc lại câu nói của Khổng Tử: "Học không biết chán, dạy không
biết mỏi". Theo Người là học khơng bao giờ đủ, cịn sống cịn phải học, học suốt đời.
Có tinh thần say mê học tập, có quyết tâm, nghị lực và phải có phương pháp đúng
để học tập mới có kết quả.

2.7.

Xây dựng đội ngũ giáo viên


Bác Hồ nhiều lần khẳng định: Thầy giáo, cô giáo là nhân tố quyết định chất
lượng giáo dục. Người đòi hỏi giáo viên phải có phẩm chất yêu nghề, thương yêu
quý trọng con người, có đạo đức, n tâm cơng tác, giỏi về chuyên môn, thuần thục
về phương pháp.
Bác Hồ thường xuyên nhấn mạnh: Nhiệm vụ của thầy giáo, cô giáo là rất
nặng nề, nhưng rất vẻ vang, có vai trị quyết định giáo dục. Nói đến giáo dục là
nói đến q trình hoạt động dạy và học, nói đến sự kết hợp chặt chẽ giữa giáo dục
nhà trường với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói:
“Khơng có thầy giáo, khơng có giáo dục” [3;274].
Trong Thư gửi Hội nghị giáo dục toàn quốc (3/1955) Bác Hồ khích lệ: “Trách
nhiệm nặng nề và vẻ vang của người thầy học là: chăm lo dạy dỗ con em của nhân
dân thành người công dân tốt, người lao động tốt, người chiến sỹ tốt, người cán bộ
tốt của nước nhà. . . Để làm tròn nhiệm vụ ấy, cán bộ giáo dục cần phải luôn luôn
ra sức thi đua công tác và học tập, thật thà tự phê bình và phê bình để cùng nhau
tiến bộ mãi” [7;501].
Bài nói chuyện tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội (21-10-1964), Chủ tịch
Hồ Chí Minh đã yêu cầu: “Thầy cũng như trò, cán bộ, cũng như nhân viên, phải
thật thà u nghề mình. Có gì vẻ vang hơn là nghề đào tạo những thế hệ sau này
tích cực góp phần xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản? Người thầy
giáo tốt - thầy giáo xứng đáng là thầy giáo - là người vẻ vang nhất. Dù là tên tuổi
không đăng báo, không được thưởng huân chương, song những người thầy giáo tốt
là những người anh hùng vô danh. Đây là một điều rất vẻ vang. Nếu khơng có thầy
giáo dạy dỗ cho con em nhân dân, thì làm sao mà xây dựng chủ nghĩa xã hội được?
Vì vậy, nghề thầy giáo rất quan trọng, rất vẻ vang, ai có ý kiến khơng đúng về nghề
thầy giáo, thì phải sửa chữa” [10;331-332].

2.8.

Giáo dục là động lực trực tiếp của sự phát triển kinh tế xã hội đất nước


Giáo dục luôn luôn là điều kiện tiên quyết, động lực trực tiếp của sự phát triển
kinh tế - xã hội của đất nước. Trong bài Xây dựng những con người của chủ nghĩa
xã hội (3-1961), Hồ Chí Minh khẳng định yếu tố quan trọng của con người: “Chúng
74


Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập nền giáo dục cách mạng Việt Nam

ta đã đánh thắng chế độ thực dân và phong kiến. Nhiệm vụ chủ yếu của chúng ta
ngày nay là đánh thắng lạc hậu và nghèo nàn, xây dựng chủ nghĩa xã hội, làm cho
nhân dân ta có một đời sống thật sung sướng, tốt đẹp. Cơng cuộc ấy rất vĩ đại và
cũng rất khó khăn. Nhưng tồn Đảng, tồn dân ta quyết tâm làm thì nhất định làm
được”. “Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội, trước hết cần có những con người xã hội
chủ nghĩa” [3;tập 10-310]. Câu nói đó mang một ý nghĩa nhân văn lớn, bởi vì con
người là vốn quý nhất, tất cả là do con người và vì con người; con người vừa là mục
tiêu, vừa là động lực; tin tưởng và tơn trọng con người.
Nói chuyện với lớp học chính trị các giáo viên cấp II, cấp III toàn miền Bắc
(13/9/1958) về đào tạo thế hệ tương lai là trách nhiệm nặng nề, nhưng rất vẻ vang.
Người nhấn mạnh đến yếu tố con người trong sự phát triển lâu dài, bền vững của
đất nước: “Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây; Vì lợi ích trăm năm thì phải
trồng người”. Chúng ta phải đào tạo ra những công dân tốt và cán bộ tốt cho nước
nhà. Nhân dân, Đảng, Chính phủ giao các nhiệm vụ đào tạo thế hệ tương lai cho
các cơ, các chú. Đó là một trách nhiệm nặng nề, nhưng rất vẻ vang” [9;222].
Trong Di chúc, Người viết: “ĐỒN VIÊN VÀ THANH NIÊN ta nói chung là
tốt, mọi việc đều hăng hái xung phong, khơng ngại khó khăn, có chí tiến thủ. Đảng
cần phải chăm lo giáo dục đạo đức cách mạng cho họ, đào tạo họ thành những người
thừa kế xây dựng chủ nghĩa xã hội vừa “hồng” vừa “chuyên”. Bồi dưỡng thế hệ cách
mạng cho đời sau là một việc rất quan trọng và rất cần thiết” [11;510].
Thư gửi các cán bộ giáo dục, học sinh, sinh viên các trường và các lớp bổ túc
văn hoá, (31/8/1960) Người viết: “Văn hoá giáo dục phải phát triển mạnh để phục

vụ yêu cầu của cách mạng. Văn hố giáo dục là một mặt trận quan trọng trong
cơng cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và đấu tranh thực hiện thống nhất
nước nhà. . . Giáo dục phải phục vụ đường lối chính trị của Đảng và Chính phủ,
gắn liền với sản xuất và đời sống nhân dân. Học phải đi đôi với hành, lý luận phải
liên hệ với thực tế. . . Trong việc giáo dục và học tập, phải chú trọng đủ các mặt:
đạo đức cách mạng, giác ngộ xã hội chủ nghĩa, văn hoá, kỹ thuật, lao động và sản
xuất” [3;tập 10-190].
Đề cập về Đời sống mới (20/3/1947) Bác Hồ đã dạy: “Ngồi ra, cịn biết bao
nhiêu điều cần học. Việc thế giới rất nhiều, học khơng bao giờ hết. Người có học
mới tiến bộ. Càng học càng tiến bộ”... Vì vậy, cốt nhất là phải dạy cho học trò biết
yêu nước, thương nịi. Phải dạy cho họ có trí tự lập, tự cường, quyết không chịu làm
nô lệ” [5;99-102].

2.9.

Giáo dục là sự nghiệp của toàn dân

Đây là luận điểm hết sức đúng đắn và sáng tạo của Bác Hồ mà hiện nay Đảng
và Nhà nước đã và đang tiếp tục thực hiện.
Thư gửi các em học sinh (24-10-1955), Bác viết: “Biết rằng bố mẹ, thầy giáo,
Đảng và Chính phủ đều quan tâm đến mình – các em sẽ vui vẻ và hăng hái học
75


Nguyễn Đức Thìn

tập. . . Giáo dục các em là việc chung của gia đình, trường học và xã hội. Bố mẹ,
thầy giáo và người lớn phải cùng nhau phụ trách; trước hết là phải làm gương mẫu
cho các em trước mọi việc. . . Gia đình, trường học và xã hội chăm lo giáo dục, đều
nhằm mục đích làm cho các em mai sau trở nên những công dân tốt, những cán bộ

tốt, những người chủ tốt của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà” [8;74-75].
Thư gửi các cán bộ, cô giáo, thầy giáo, công nhân viên, học sinh, sinh viên
nhân dịp bắt đầu năm học mới (16/10/1968), Chủ tịch Hồ Chí Minh tiếp tục khẳng
định: “Giáo dục là sự nghiệp của quần chúng. Cần phải phát huy đầy đủ dân chủ
xã hội chủ nghĩa, xây dựng quan hệ thật tốt, đoàn kết thật chặt chẽ giữa thầy và
thầy, giữa thầy và trò, giữa học trò với nhau, giữa cán bộ các cấp, giữa nhà trường
và nhân dân để hồn thành thắng lợi nhiệm vụ đó.
Giáo dục nhằm đào tạo những người kế tục sự nghiệp cách mạng to lớn của
Đảng và nhân dân ta, do đó các ngành, các cấp Đảng và chính quyền địa phương
phải thật sự quan tâm hơn nữa đến sự nghiệp này, phải chăm sóc nhà trường về
mọi mặt, đẩy mạnh sự nghiệp giáo dục của ta lên những bước phát triển mới”
[11;403-404].
Như vậy, những quan điểm của Hồ Chí Minh về giáo dục là một hệ thống quan
điểm rất phong phú và hoàn chỉnh, từ vị trí, vai trị, mục tiêu, nội dung, phương
pháp dạy và học, đến nguyên tắc, xây dựng nhà giáo, quản lý giáo dục, thực hiện thi
đua, dân chủ. . . đặt nền móng vững chắc cho nền giáo dục Việt Nam. Nhờ những
quan điểm ấy mà nền giáo dục mới Việt Nam đã đạt được được những thành tựu
to lớn và rất đỗi tự hào của nước ta.

3.

Kết luận

- Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục là sự kế thừa các giá trị văn hóa, giáo
dục, văn hiến của dân tộc; tiếp thu có chọn lọc tinh hoa giáo dục của nhân loại, trên
cở sở nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam của chủ nghĩa Mác - Lênin được vận dụng,
bổ sung phát triển sáng tạo cho phù hợp với điều kiện lịch sử Việt Nam. Tư tưởng
giáo dục Hồ Chí Minh là tư tưởng giáo dục Việt Nam hiện đại, nền giáo dục tiến
bộ, thống nhất bản chất giai cấp cơng nhân với tính nhân dân và dân tộc, nền giáo
dục thực sự của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân.

- Tư tưởng giáo dục Hồ Chí Minh là một hệ thống những luận điểm trong
một chỉnh thể thống nhất, từ vị trí, vai trò, mục tiêu, nội dung, hệ thống giáo dục
quốc dân, phương châm, phương pháp đến các động lực phát triển giáo dục. . . Tất
cả nhằm hướng tới mục tiêu “dân giàu, nước mạnh”, “nước ta được hoàn toàn độc
lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng
được học hành”.
- Tư tưởng giáo dục Hồ Chí Minh vẫn là cơ sở phương pháp luận để Đảng và
Nhà nước kế thừa, phát triển trong điều kiện mới, chủ trương chấn hưng nền giáo
dục Việt Nam trước yêu cầu ngày càng cao của sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp
76


Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập nền giáo dục cách mạng Việt Nam

hóa, hiện đại hóa gắn với phát triển kinh tế tri thức. Theo đó, cần tập trung thực
hiện mục tiêu, quan điểm, giải pháp của Đảng về chiến lược phát triển giáo dục
2001 – 2010 và tầm nhìn giáo dục 2015 – 2020.
Trước yêu cầu của sự nghiệp cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa địi hỏi phải có
nhiều nỗ lực hơn nữa, tập trung vào mục tiêu chủ yếu đã được nêu trong Nghị quyết
Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương lần thứ hai (khoá VIII) tháng 12/1996, (khố
VIII) là: “ Thực hiện giáo dục tồn diện đức dục, trí dục, thể dục, mỹ dục ở tất cả
các bậc học. Hết sức coi trọng giáo dục chính trị, tư tưởng, nhân cách, khả năng tư
duy sáng tạo và năng lực thực hành” [2]. Nhiệm vụ và mục tiêu cơ bản của giáo dục
là nhằm xây dựng những con người và thế hệ thiết tha gắn bó với lý tưởng độc lập
dân tộc và chủ nghĩa xã hội, . . . giữ vững mục tiêu XHCN trong nội dung, phương
pháp giáo dục đào tạo, trong các chính sách; thực sự coi giáo dục là quốc sách hàng
đầu. Nhận thức sâu sắc giáo dục đào tạo cùng với khoa học và công nghệ là nhân
tố quyết định tăng trưởng kinh tế nhanh, bền vững và phát triển xã hội, đầu tư
cho giáo dục đào tạo là đầu tư phát triển; giáo dục - đào tạo là sự nghiệp của toàn
Đảng, của Nhà nước và của toàn dân; phát triển giáo dục - đào tạo gắn với nhu

cầu phát triển kinh tế xã hội, những tiến bộ khoa học - cơng nghệ và cũng cố quốc
phịng, an ninh; thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục - đào tạo; bảo đảm ai
cũng được học hành; giữ vững vai trò nịng cốt của các trường cơng lập đi đơi với
đa dạng hố các loại hình giáo dục - đào tạo, trên cơ sở Nhà nước thống nhất quản
lý.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ
IX, CTQG, Hà Nội, 2001.
[2]. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương
lần thứ hai (khố VIII).
[3]. Hồ Chí Minh, Tồn tập, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 3.
[4]. Hồ Chí Minh, Tồn tập, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 4.
[5]. Hồ Chí Minh, Tồn tập, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 5.
[6]. Hồ Chí Minh, Tồn tập, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 6.
[7]. Hồ Chí Minh, Tồn tập, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 7.
[8]. Hồ Chí Minh, Tồn tập, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 8.
[9]. Hồ Chí Minh, Tồn tập, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 9.
[10]. Hồ Chí Minh, Tồn tập, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 11.
[11]. Hồ Chí Minh, Tồn tập, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 12.

77