TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GỊN
SAIGON UNIVERSITY
TẠP CHÍ KHOA HỌC
SCIENTIFIC JOURNAL
ĐẠI HỌC SÀI GÒN
OF SAIGON UNIVERSITY
Số 76 (04/2021)
No. 76 (04/2021)
Email: ; Website: />
BỐI CẢNH RA ĐỜI VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA ĐẢNG THANH NIÊN
Ở NAM KỲ (1926-1927)
The background of the birth and activities of The Jeune Annam Party
in Cochinchine from 1926 to 1927
TS. Phạm Phúc Vĩnh
Trường Đại học Sài Gịn
TĨM TẮT
Sau Chiến tranh thế giới thứ nhất, các hoạt động đấu tranh đòi tự do dân chủ của Nguyễn An Ninh,
Phan Châu Trinh và nhiều trí thức yêu nước trên diễn đàn báo chí, nghị trường ở Sài Gịn diễn ra sơi
động, trong đó nổi lên là hoạt động của Đảng Lập hiến do Bùi Quang Chiêu lãnh đạo. Để chống lại thái
độ thỏa hiệp, dẫn dắt quần chúng ủng hộ chủ trương Pháp – Việt đề huề, năm 1926, một nhóm trí thức
u nước ở Sài Gịn đã tun bố thành lập Đảng Thanh niên để tập hợp lực lượng thanh niên đấu tranh
đòi tự do, dân chủ. Bài báo đi sâu phân tích bối cảnh ra đời, hoạt động và những tác động của Đảng
Thanh niên ở Nam Kỳ từ năm 1926 đến năm 1927.
Từ khóa: Nam kỳ, Đảng Thanh niên, thực dân Pháp, Trần Huy Liệu, Phan Châu Trinh
ABSTRACT
After World War I, the struggle for freedom and democracy of Nguyễn An Ninh, Phan Châu Trinh and
many patriotic intellectuals on the press forum and conference hall in Saigon took place vibrantly, in
which emerged as the activities of the Constitutionalist Party led by Bùi Quang Chiêu. To counteract the
compromise and lead the masses to support the policy of reconciliation between French and Vietnamese,
in 1926, a group of patriotic intellectuals in Saigon announced the establishment of The Jeune Annam
Party to gather the young forces fighting for freedom and democracy. The article analyzes the background

of the birth, activities and impacts of the Jeune Annam Party in Cochinchine from 1926 to 1927.
Keywords: Cochinchine, The Jeune Annam Party, French colonialism, Trần Huy Liệu, Phan Châu Trinh

lực lượng xã hội mới này có nhu cầu về lợi
ích và thái độ chính trị khác nhau nhưng có
điểm chung là có tinh thần dân tộc và hăng
hái, tích cực trong các hoạt động đấu tranh
địi quyền tự do dân chủ.
Sau Chiến tranh thế giới thứ nhất, thực
dân Pháp nới lỏng một số chính sách cai trị
ở thuộc địa, trong đó có Đơng Dương.
Phong trào u nước, địi tự do dân chủ của

1. Bối cảnh Nam Kỳ và sự ra đời của
Đảng Thanh niên
Quá trình du nhập và phát triển của
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa và
các giá trị văn hóa, giáo dục của phương
Tây ở Nam Kỳ trong những thập niên cuối
thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX đã tạo ra những
lực lượng xã hội mới, tiêu biểu là tư sản, trí
thức Tây học và tiểu tư sản thành thị. Các
Email:

50


PHẠM PHÚC VĨNH

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GỊN


các tầng lớp nhân dân đã lợi dụng và tranh
thủ chủ trương này để đấu tranh. Nam Kỳ
được thực dân Pháp cai trị trực tiếp theo
“quy chế” thuộc địa(1) nên một số quy định
đối với người dân có phần nới lỏng hơn so
với Bắc Kỳ và Trung Kỳ. Nhiều trí thức
tiến bộ và giới tư sản có quan hệ với chính
quyền thực dân đã đứng ra thành lập một
số đảng phái, tổ chức chính trị, xuất bản
nhiều tờ báo, tổ chức các cuộc diễn thuyết,
hội họp trong khuôn khổ của pháp luật
thực dân cho phép (dùng biện pháp hịa
bình để địi quyền lợi kinh tế, quyền bình
đẳng, khơng nhằm chống lại chính quyền)
diễn ra sơi nổi ở Sài Gịn và Nam Kỳ, thu
hút đông đảo các tầng lớp nhân dân, đặc
biệt là những thanh niên, trí thức có tinh
thần dân tộc tham gia.
Hoạt động đấu tranh chống độc quyền
thương cảng Sài Gòn năm 1923 do Đảng
Lập hiến phát động nhằm bảo vệ cho
quyền lợi của giới đại điền chủ và tư sản
Nam Kỳ. Trong quá trình đấu tranh phản
đối độc quyền thương cảng Sài Gòn, lãnh
tụ của Đảng Lập hiến là Bùi Quang Chiêu
đã viết một số bài báo và diễn thuyết nhắc
đến việc yêu cầu chính phủ Pháp ban hành
quyền tự do dân chủ cho thuộc địa Đông
Dương. Hoạt động của Đảng Lập hiến đã

thu hút nhiều tầng lớp nhân dân tham gia
đặc biệt là giới tư sản, trí thức, thanh niên
và công chức ở Nam Kỳ.
Cùng với hoạt động của Đảng Lập
hiến, các hoạt động tuyên truyền, giáo dục
tinh thần u nước của giới trí thức có tinh
thần dân tộc trên diễn đàn báo chí thời kì
này diễn ra tích cực, đặc biệt nổi bật là các
hoạt động của Nguyễn An Ninh. Trong
những năm từ 1923 đến 1926, những bài
báo, diễn thuyết của Nguyễn An Ninh về
quyền tự do, dân chủ và chính sách của
chính quyền thực dân, về lòng yêu nước và

trách nhiệm của thanh niên An Nam… có
sức hút lớn, được quần chúng đón nhận
nồng nhiệt. Nguyễn An Ninh trở thành một
thần tượng của thanh niên, trí thức ở Sài
Gịn nói riêng và Nam Kỳ nói chung lúc
bấy giờ.
Tháng 5/1925, Nguyễn An Ninh sang
Pháp đón cụ Phan Châu Trinh về đến Sài
Gòn. Sau một thời gian dưỡng bệnh, đêm
19/11/1925, cụ Phan đã diễn thuyết trước
đông đảo dân chúng Sài Gịn về “Đạo đức
và ln lý Đơng Tây” và khoảng hơn 10
ngày sau, Cụ tiếp tục diễn thuyết với chủ
đề “Quân trị chủ nghĩa và dân trị chủ
nghĩa” phê phán chế độ quân chủ, đề cao
dân chủ, chủ trương phát triển kinh doanh,

làm cho dân có giàu, nước mới mạnh, từ đó
mới mong giành lại độc lập. Sự có mặt của
Cụ Phan Châu Trinh ở Sài Gịn và hai bài
diễn thuyết của Cụ đã khích lệ, thức tỉnh
những tấm lòng yêu nước của các tầng lớp
nhân dân Nam Kỳ.
Đến năm 1926, khơng khí chính trị
Nam Kỳ đã trở nên sôi nổi, lôi kéo các tầng
lớp nhân dân, đặc biệt là thanh niên, trí
thức có tinh thần u nước hưởng ứng rộng
rãi. Bùi Quang Chiêu muốn tranh thủ tư
tưởng dân chủ, chủ trương “ỷ pháp cầu tiến
bộ” của cụ Phan Châu Trinh để dẫn dắt
quần chúng theo chủ trương Pháp – Việt đề
huề của Đảng Lập hiến. Với uy tín và tầm
ảnh hưởng của mình, Nguyễn An Ninh đã
bí mật vận động thành lập tổ chức Thanh
niên Cao vọng để tập hợp lực lượng yêu
nước.
Trong bối cảnh quần chúng yêu nước
đang bị thu hút bởi các hoạt động công
khai của Đảng Lập hiến, Thanh niên Cao
vọng của Nguyễn An Ninh đang trong q
trình vận động bí mật, lực lượng thanh niên
Nam Kỳ lúc bấy giờ “sẵn lòng yêu nước,
đầy nhiệt tình, nhưng khơng ai lãnh đạo,
51


SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY


No. 76 (04/2021)

chẳng biết đi theo đường lối nào” (Phạm
Như Thơm, 2020), tháng 3/1926, Trần Huy
Liệu đã cùng bạn bè, đồng nghiệp chung
chí hướng đứng ra lập Đảng Thanh niên(2)
để “huy động thanh viên “meeting”, biểu
tình, đình cơng, chống thuế… miễn chống
Tây là làm triệt để” (Nguyễn Thị Minh,
2009), tập hợp thanh niên, tránh sự ảnh
hưởng, lôi kéo của Đảng Lập hiến.
2. Tổ chức và hoạt động của Đảng
Thanh niên
2.1. Tổ chức, đường lối chính trị của
Đảng Thanh niên
Việc thành lập Đảng Thanh niên(3)
diễn ra một cách bộc phát, gần như khơng
có q trình chuẩn bị. Chính vì vậy, bộ
máy tổ chức của đảng, chủ trương chính
trị, điều lệ, nguyên tắc hoạt động, kết nạp
đảng viên… khá tùy tiện, thiếu chặt chẽ.
Thứ nhất, về bộ máy tổ chức của
Đảng Thanh niên, tại thời điểm tuyên bố
thành lập, những thành viên sáng lập đảng
khơng có sự phân công nhiệm vụ cụ thể mà
cùng nhau điều hành chung. Sau khi tun
bố ra mắt cơng chúng, nhóm sáng lập chính
thức lập Ban trị sự và phân cơng nhiệm vụ
cụ thể: Nguyễn Trọng Hy làm Chủ tịch;

Trần Huy Liệu làm Phó Chủ tịch; Bùi
Cơng Trừng, Lê Thế Vĩnh, Lê Văn Tâm,
Nguyễn Háo Đáng, Phan Trường Mạnh,
Trương Văn Nhàng… làm ủy viên. Đảng
Thanh niên chỉ có Ban trị sự điều hành
chung mọi hoạt động tại Sài Gịn, khơng tổ
chức thành hệ thống các bộ phận chức
năng, khơng có hệ thống tổ chức ở địa
phương.
Về điều lệ, nguyên tắc hoạt động của
Đảng Thanh niên khơng có. Việc kết nạp
thành viên thiếu chọn lọc, khơng có bất kì
điều kiện gì đối với những người muốn vào
đảng. Theo như tuyên bố tại buổi ra mắt
cũng như trong thực tế thì “ai muốn vào

đảng thì đến đó (trụ sở của đảng) mà ghi
tên” (Phạm Như Thơm, 2020, tr. 75). Sau
khi tuyên bố thành lập, người kéo đến ghi
tên vào đảng như đi họp chợ, các buổi sinh
hoạt của Đảng được tổ chức theo hình thức
diễn đàn thảo luận công khai, thành phần
tham dự không giới hạn là thành viên của
đảng hay không. Cách kết nạp đội ngũ
đảng viên của Đảng Thanh niên đơn giản
và thiếu chặt chẽ đã làm ảnh hưởng rất lớn
đến hiệu quả hoạt động và sự tồn tại, phát
triển của đảng.
Thứ hai, về đường lối chính trị, Đảng
Thanh niên khơng xác định một đường lối

chính trị mới mẻ, có tính cấp tiến gì cả.
Trần Huy Liệu cho biết: “những người
thanh niên như chúng tơi chỉ biết làm việc
với bầu máu nóng, chớ chưa đặt vấn đề gì
về chủ nghĩa hay về đường lối chính trị…
ngoại trừ tư tưởng đánh Tây cứu nước ra,
vẫn chưa đặt cho mình theo chủ nghĩa gì,
càng chưa nghĩ đến Đảng Thanh niên theo
chủ nghĩa gì” (Phạm Như Thơm, 2020).
Trong hồi kí, Bùi Cơng Trừng cũng viết:
“Lúc đó, trong nhóm thanh niên, chúng tơi
cũng muốn làm việc nhưng khơng biết làm
gì cho nên chuyện. Tơi phải đóng vai trò
chủ tiệm cơm Lạc Long Lữ quán để che
đậy cái cơ quan đi lại của đám thanh niên
cấp tiến trong buổi ấy. Nhưng tôi cảm thấy
nếu cứ tiếp tục như thế mãi không khéo lại
trở thành ông chủ hiệu thực thụ thì nguy to.
Cuối năm 1926, tơi quyết định đi Pháp rồi
dần dần đi xa hơn để tìm hiểu sâu hơn về
chân lý. Cịn nhớ trước khi xuống tàu, tơi
nắm chặt tay anh Liệu, một người bạn
đồng sự và rất thân thiết của tơi” (Bùi
Cơng Trừng, 2014). Chính vì khơng xác
định được đường lối chính trị cụ thể nên
hoạt động của Đảng Thanh niên cũng dần
đi theo lối mòn của các tổ chức chính trị
cùng thời cho đến khi tan rã.
52



PHẠM PHÚC VĨNH

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GỊN

2.2. Những hoạt động tiêu biểu của
Đảng Thanh niên
Đảng Thanh niên tuy được thành lập
bất hợp pháp, nhưng hoạt động diễn ra
công khai. Sau khi tuyên bố ra mắt, Đảng
Thanh niên đã tiếp nhận đảng viên, tổ chức
các cuộc hội họp, thảo luận cơng khai,
đăng những bài viết địi tự do dân chủ trên
Đông Pháp Thời báo do Trần Huy Liệu
làm chủ bút và tiến đến tổ chức tập hợp lực
lượng quần chúng công khai để biểu thị
tinh thần dân tộc qua hoạt động tổ chức
đám tang Phan Châu Trinh, tiếp đón Bùi
Quang Chiêu, đấu tranh địi thả Nguyễn An
Ninh, v.v.
Thứ nhất, Đảng Thanh niên tuyên bố
ra mắt tại cuộc “meeting” xóm Lách.
Ngày 21/3/1926, Dejean de la Bâtie,
Lê Quang Liêm (Nguyễn Phan Long ban
đầu có tham gia nhưng khi diễn ra thì đã
lánh mặt) tổ chức cuộc “meeting” tại
đường Lanzarotte (xóm Lách), Nguyễn An
Ninh diễn thuyết về các quyền tự do dân
chủ, thu hút khoảng 1.500 người tham dự
(Philippe M.F. Peycam, 2015, tr. 211). Tại

cuộc “meeting” này, Phan Trường Mạnh
đại diện nhóm sáng lập đã đứng lên tuyên
bố về việc thành lập Đảng Thanh niên và
kêu gọi mọi người đến trụ sở của đảng để
đăng kí gia nhập đảng.
Phản ánh về sự kiện này, Philippe
M.F. Peycam viết: “Trước đám đông bừng
bừng phấn khích, từ người bán hàng rong
đến giáo viên và học sinh, một thanh niên
tên Phan Trường Mạnh thông báo về việc
ngày hôm trước đã thành lập trái phép một
tổ chức chính trị mới chỉ dành cho thế hệ
trẻ - Đảng Thanh niên Việt Nam (Party
Jeune Annam): “Chúng tôi đã có 70 thành
viên, nhưng chúng tơi cần 1.000, 5.000,
10.000 người; chúng tôi lập Đảng này để
bảo vệ quyền lợi của người Việt. Chúng tơi

khơng cần chính quyền cho phép. Hãy gia
nhập Đảng Thanh niên” (Philippe M.F.
Peycam, 2015, tr. 212).
Sau khi cơng bố ra mắt, nhiều người
đã đến đăng kí gia nhập Đảng Thanh niên,
trước cửa trụ sở lúc nào cũng đơng nghẹt
người; đảng cũng tổ chức nhóm họp cơng
khai nhiều lần để lập Ban trị sự, thảo luận,
tranh luận về các vấn đề liên quan đến hoạt
động của đảng, đặc biệt cịn có đại diện của
Đảng Phục Việt từ Hà Nội vào tham dự và
phát biểu chào mừng Đảng Thanh niên.

Thứ hai, Đảng Thanh niên tham gia
“meeting” tiếp đón Bùi Quang Chiêu.
Sáng ngày 24/3/1926, Nguyễn An
Ninh bị thực dân Pháp bắt giam vì bị cáo
buộc diễn thuyết và viết truyền đơn xúi dục
người dân chống lại chính quyền thuộc địa
tại cuộc “meeting” ở xóm Lách ngày
21/3/1926 nêu trên. Chiều 24/3/1926, tàu
chở Bùi Quang Chiêu đi Pháp trở về cũng
cập cảng Sài Gòn.
Trước khi rời Sài Gòn sang Pháp, Bùi
Quang Chiêu có viết một số bài báo, tổ
chức một số cuộc diễn thuyết thể hiện nội
dung yêu cầu chính phủ nước Pháp ban
hành quyền tự do dân chủ cho Đông
Dương nên được giới tư sản, trí thức, thanh
niên và cơng chức Nam Kỳ ủng hộ, trông
chờ vào kết quả chuyến đi này của Bùi
Quang Chiêu. Chính vì vậy, khi nghe tin
Bùi Quang Chiêu đi Pháp vận động đòi
quyền tự do dân chủ trở về, quần chúng Sài
Gòn đã tổ chức một cuộc “meeting” lớn để
đón Bùi Quang Chiêu nhằm thể hiện sự
ủng hộ những yêu sách về tự do dân chủ
của Bùi Quang Chiêu.
Trong hoàn cảnh thần tượng Nguyễn
An Ninh vừa bị bắt, Đảng Thanh niên cũng
tích cực tham gia tổ chức và ủng hộ cuộc
tiếp đón này. Lí do một phần là theo phong
trào chung của quần chúng (trước đó Bùi

53


SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY

No. 76 (04/2021)

Quang Chiêu vẫn chưa thể hiện rõ thái độ
thỏa hiệp với chính quyền thực dân), một
phần kì vọng Bùi Quang Chiêu sẽ lên tiếng
can thiệp vụ Nguyễn An Ninh vừa bị chính
quyền thực dân Pháp bắt giam vì đấu tranh
địi tự do dân chủ. Tuy nhiên, khi Bùi
Quang Chiêu thể hiện rõ bản chất thỏa
hiệp, kêu gọi quần chúng ủng hộ chủ
trương Pháp – Việt đề huề, những thành
viên của Đảng Thanh niên trong Ban tổ
chức cuộc tiếp đón đã vận động thanh niên,
trí thức quay trở lại phản đối Bùi Quang
Chiêu và nêu lên vấn đề đấu tranh đòi thả
Nguyễn An Ninh để vạch trần bản chất
thỏa hiệp của Đảng Lập hiến. Bùi Quang
Chiêu không quan tâm đến nguyện vọng
của quần chúng, tiếp tục hô hào chủ trương
Pháp – Việt đề huề và thẳng thừng từ chối
những đề nghị lên tiếng yêu cầu chính
quyền thực dân thả Nguyễn An Ninh của
Đảng Thanh niên(4) với lí do “việc của ơng
Ninh là một việc chính trị, sao can thiệp
được” (Phạm Như Thơm, 2020).

Thứ ba, Đảng Thanh niên tham gia tổ
chức đám tang Phan Châu Trinh.
Sau buổi diễn thuyết thứ 2 tại Sài Gòn
vào đầu tháng 12/1925, sức khỏe của Phan
Châu Trinh suy yếu nhiều. Nguyễn An
Ninh đưa Cụ Phan về nghỉ dưỡng và lo
thuốc thang tại nhà riêng của mình ở Hóc
Mơn. Đúng trong ngày Nguyễn An Ninh bị
bắt (buổi sáng) và phong trào tiếp đón Bùi
Quang Chiêu diễn ra sơi động (buổi chiều)
thì đến tối, Cụ Phan Châu Trinh qua đời tại
Hóc Mơn.
Việc Nguyễn An Ninh bị bắt và đặc
biệt là Phan Châu Trinh qua đời đã tác
động mạnh đến tình cảm của quần chúng
yêu nước. Đảng Lập hiến nắm lấy cơ hội
này, chủ động xúc tiến việc tổ chức đám
tang Phan Châu Trinh với ý muốn gắn tư
tưởng yêu nước của Cụ Phan với chủ

trương Pháp – Việt đề huề để dẫn dắt quần
chúng ủng hộ lập trường của Đảng Lập
hiến. Mặt khác, những trí thức yêu nước
thân cận với Phan Châu Trinh gồm Nguyễn
An Ninh, Phan Văn Trường, Trần Huy
Liệu… trước đó cũng đã có những ý tưởng
cho việc hậu sự của Cụ. Lúc này, Đảng
Thanh niên hoạt động công khai trở thành
lực lượng góp phần tích cực tham gia vào
việc tổ chức Lễ tang của Phan Châu Trinh,

bên cạnh đó cịn có nhiều nhân sĩ và những
thành phần cốt cán trong tổ chức Thanh
niên Cao vọng bí mật của Nguyễn An Ninh
cũng tham gia.
Ban tổ chức Lễ tang của Phan Châu
Trinh hiện có nhiều tư liệu phản ánh khơng
thống nhất về số lượng và thành viên,
nhưng về tổng thể thì Ban này làm việc
cơng khai, gồm có đại diện của Đảng Lập
hiến, Đảng Thanh niên và một số nhân sĩ
yêu nước khác. Theo Nguyễn Thị Minh,
Ban tổ chức Lễ tang gồm có: “Ơng Phan
Văn Trường, bác Huỳnh Đình Điển, bác
Khánh Ký, chú Trần Huy Liệu và ơng
Nguyễn Kim Đính, chủ nhiệm tờ Đơng
Pháp thời báo… ngồi các vị trong Ban tổ
chức, Đảng Lập hiến cũng cử người tình
nguyện vào Ban tổ chức gồm có Lê Quang
Liêm, Bùi Quang Chiêu, Nguyễn Phan
Long” (Nguyễn Thị Minh, 2009). Theo
Trần Huy Liệu, Ban tổ chức Lễ tang Phan
Châu Trinh “vẫn là Ban tổ chức cuộc đón
tiếp Bùi Quang Chiêu, có khác là có thêm
Bùi Quang Chiêu (trong đó Trần Huy Liệu
làm thư kí – TG)” (Phạm Như Thơm,
2020). Theo một tài liệu khác, Ban tổ chức
Lễ tang Phan Châu Trinh gồm có 15 người
do Bùi Quang Chiêu làm Trưởng ban và
những thành viên thuộc nhóm của Đảng
Thanh niên và những người thân cận với

Cụ Phan gồm có: Nguyễn Kim Đính, Trần
Huy Liệu, Nguyễn Huỳnh Điểu, Nguyễn
54


PHẠM PHÚC VĨNH

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GỊN

Dư Khánh (tự Khánh Ký), Huỳnh Đình
Điển (khơng có Phan Văn Trường – TG)(5).
Không chỉ những người lãnh đạo tham
gia vào Ban tổ chức mà cịn có đơng đảo
thành viên của Đảng Thanh niên cũng tham
gia phục vụ, giữ trật tự an ninh trong quá
trình diễn ra lễ tang(6), đồng thời đảng đã
tập hợp đảng viên giương băng vải trắng đề
tên “Đảng Thanh niên Việt Nam” tham gia
đoàn tuần hành tiễn đưa Phan Châu Trinh
ra nghĩa trang.
Tuy khơng giữ vai trị lãnh đạo trong
quá trình tổ chức, nhưng việc lãnh đạo và
các đảng viên của Đảng Thanh niên với
lòng nhiệt huyết và tình cảm dành cho nhà
yêu nước Phan Châu Trinh đã hăng hái
tham gia tổ chức lễ tang và tiễn đưa Cụ,
góp phần cho sự thành cơng của cuộc biểu
dương lực lượng quần chúng khổng lồ lúc
bấy giờ.
Thứ tư, Đảng Thanh niên vận động

tổng đình cơng, địi thả Nguyễn An Ninh.
Sau khi tổ chức đám tang Phan Châu
Trinh, vấn đề Nguyễn An Ninh bị chính
quyền thực dân bắt giam tiếp tục được
quần chúng quan tâm. Ngày 23/4/1926,
Nguyễn An Ninh bị Toà án sơ thẩm kết án
02 năm tù với tội danh xúi dân làm loạn.
Dư luận lúc bấy giờ chú ý theo dõi và
xúc động trước việc Nguyễn An Ninh bị
thực dân Pháp kết án tù, đặc biệt đối với
tầng lớp tiểu tư sản, trí thức trẻ tuổi. Khơng
cịn hy vọng vào sự can thiệp của Bùi
Quang Chiêu và Đảng Lập hiến, Ban điều
hành Đảng Thanh niên tự lực đứng ra kêu
gọi tổ chức một cuộc đình cơng quy mơ
lớn ở Sài Gòn – Chợ Lớn nhằm tập hợp lực
lượng để đấu tranh địi chính quyền thực
dân thả Nguyễn An Ninh.
Đảng Thanh niên mời một số thanh
niên hăng hái làm việc trong các xí nghiệp,
cơ quan đến trụ sở của đảng họp và trình

bày về mục đích của việc đình cơng và
giao cho những người này mẫu giấy in
dịng chữ “Ngày 5/5 đình cơng” về bí mật
dán tại các cơ quan, xí nghiệp để vận động
cơng nhân, viên chức tham gia đình cơng
địi thả Nguyễn An Ninh. Sau khi phát đi
lời kêu gọi đình cơng, thơng tin lan truyền
rộng rãi trong quần chúng, cả chính quyền

thực dân cũng biết, khơng khí tranh đấu
trong thanh niên, cơng nhân sục sơi. Tuy
nhiên, Đảng Thanh niên khơng có kinh
nghiệm tổ chức, khơng chuẩn bị, hướng
dẫn, kết nối họp hành gì thêm. Do đó, đến
ngày đình cơng, chỉ có nhân viên của Ngân
hàng Đơng Dương và xưởng nấu nhựa cao
su Láp-bê (Labbé) cùng nhau bỏ việc, kéo
đến trụ sở của Đảng Thanh niên để báo tin,
khơng có hơ khẩu hiệu hay đưa u sách
gì. Cuộc đình cơng mở màn thất bại đã làm
những người tổ chức tỏ ra lúng túng.
Trong lúc cuộc đình cơng mới khởi
đầu rơi vào cảnh khó khăn, thực dân Pháp
đã cho công bố 2 bức thư của Nguyễn An
Ninh gửi cho chính quyền thực dân đề nghị
được trả tự do và hứa khơng làm chính trị
nữa(7). Những người ủng hộ Nguyễn An
Ninh tỏ ra thất vọng, nghi ngờ về thần
tượng của mình và cuộc đình cơng do
Đảng Thanh niên phát động vì thế cũng tự
động khép lại, phong trào đấu tranh đòi thả
Nguyễn An Ninh kết thúc.
2.3. Đảng Thanh niên suy yếu và
ngừng hoạt động
Sau khi cuộc vận động tổng đình cơng
ở Sài Gịn – Chợ Lớn kết thúc, những thanh
niên hăng hái tham gia bị mất việc làm,
không nhận được sự hỗ trợ, gia đình rơi vào
cảnh khó khăn. Đảng Thanh niên lại bị các

tờ báo thân Pháp tấn cơng bằng những chỉ
trích về vấn đề biển thủ tiền vận động
quyên góp được trong đám tang Phan Châu
Trinh, gây ra những ngờ vực trong quần
55


SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY

No. 76 (04/2021)

chúng, nội bộ nảy sinh lục đục, chia rẽ, dẫn
đến mất uy tín và hoạt động của đảng bước
vào giai đoạn thoái trào. Trần Huy Liệu cho
biết tình cảnh lúc này như sau: “Đảng
Thanh niên chúng tôi không sinh hoạt công
khai, cũng không tuyên bố giải tán, chỉ còn
lại một số liên lạc với nhau về tình cảm cá
nhân với danh nghĩa Đảng Thanh niên”
(Phạm Như Thơm, 2020).
Thời gian sau, ông Lê Văn Tâm - một
thành viên trong nhóm cịn lại của Đảng
Thanh niên mua được nhà hàng Lạc Long
Lữ quán, Đảng Thanh niên được tổ chức
lại do Trần Huy Liệu làm bí thư, hoạt động
bí mật, lấy nhà hàng này làm địa điểm sinh
hoạt của đảng. Sau mấy tháng hoạt động,
Lạc Long Lữ quán bị khám xét, chương
trình điều lệ của Đảng Thanh niên bị phát
hiện, Trần Huy Liệu và một số đảng viên

bị thực dân Pháp bắt đưa ra tòa xét xử với
cáo buộc lập hội kín, làm rối loạn trật tự trị
an. Tòa sơ thẩm tuyên phạt mỗi người 200
quan tiền Tây và cho hưởng án treo. Sau
khi kháng án, những thành viên của đảng
được xử trắng án. Sau sự kiện này, Đảng
Thanh niên hoàn toàn tan rã.
3. Một số nhận xét
Đảng Thanh niên ra đời xuất phát từ
nhu cầu và điều kiện của phong trào dân
tộc, dân chủ ở Nam Kỳ sau Chiến tranh thế
giới thứ nhất. Những người sáng lập và các
đảng viên chân chính của đảng đều là
những thanh niên nhiệt huyết, có lịng u

nước, ghét thực dân, muốn có một tổ chức
để đấu tranh. Tuy chưa phải là một đảng
chính trị đúng nghĩa, nhưng Đảng Thanh
niên đã đáp ứng được nhu cầu của quần
chúng trong bối cảnh lúc bấy giờ; đã tập
hợp được một lực lượng tham gia đông đảo
và phát động được nhiều phong trào đấu
tranh thể hiện tinh thần yêu nước như lên
án thái độ thỏa hiệp của Bùi Quang Chiêu,
tham gia tổ chức đám tang Phan Chu
Trinh, phát động đấu tranh đòi thả Nguyễn
An Ninh. Có thể nói, đây là một “hiện
tượng” độc đáo trong phong trào dân tộc
dân chủ ở Nam Kỳ lúc bấy giờ.
Do Đảng Thanh niên khơng có đường

lối chính trị và chương trình hành động rõ
ràng, thiếu kinh nghiệm tổ chức, lãnh đạo,
phương pháp đấu tranh và hoạt động có
tính tự phát, nóng vội, kết nạp đảng viên
khơng chặt chẽ nên hoạt động không hiệu
quả và bị thực dân Pháp theo dõi, tấn công,
dẫn đến suy yếu và tan rã.
Tuy chỉ tồn tại và hoạt động trong một
thời gian ngắn (từ tháng 3/1926 đến tháng
6/1927), nhưng Đảng Thanh niên đã tập
hợp, dẫn dắt và rèn luyện được nhiều quần
chúng cách mạng, đặc biệt là thanh niên
yêu nước lúc bấy, góp phần nuôi dưỡng
tinh thần yêu nước, đấu tranh chống ngoại
xâm trong nhân dân. Những hoạt động của
Đảng Thanh niên đã góp phần tạo tiền đề
cho q trình du nhập và phát triển của các
tổ chức cộng sản ở Nam Kỳ sau này.

Chú thích
(*)

Bài báo là sản phẩm của đề tài nghiên cứu: “Các đảng phái và tổ chức chính trị ở Nam Kỳ
trước năm 1930”, Mã số: CS: 2019-75, do Trường Đại học Sài Gịn cấp kinh phí.

(1) Nếu như ở Trung Kỳ, Bắc Kỳ, Campuchia, Lào (là xứ bảo hộ), thực dân Pháp vẫn duy trì song
song bộ máy chính quyền của người “bản xứ” bên cạnh bộ máy cai trị thực dân, thì ở Nam
Kỳ, Pháp trực tiếp điều hành hệ thống chính quyền. Người Việt tuy có tham gia trong bộ máy
chính quyền thực dân ở Nam Kỳ, nhưng chỉ với vai trò, tư cách cá nhân của hệ thống chứ
khơng có thiết chế tổ chức chính quyền riêng của người “bản xứ” như ở các xứ bảo hộ. Một số


56


PHẠM PHÚC VĨNH

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GỊN

thiết chế dân chủ ở chính quốc được áp dụng (có giới hạn) ở Nam Kỳ như vấn đề tự do báo
chí, quyền bầu cử và vận động cử tri vào Hội đồng Quản hạt Nam Kỳ (dành cho người có
quốc tịch Pháp và người Việt hội đủ điều kiện tài chính theo quy định), người dân Nam Kỳ
nếu hội đủ điều kiện theo quy định của Pháp được quyền xin nhập quốc tịch Pháp, luật pháp
Nam Kỳ được áp dụng dựa theo luật pháp của Pháp. Chế độ cai trị ở Nam Kỳ của thực dân
Pháp đã tạo điều kiện cho các hoạt động chính trị ơn hịa, đấu tranh địi quyền lợi giai cấp,
quyền lợi dân tộc thơng qua các hoạt động trên diễn đàn báo chí, diễn thuyết, v.v.
(2) Về ý định thành lập Đảng Thanh niên, theo hồi ức của bà Nguyễn Thị Minh, con gái cụ
Nguyễn An Ninh có ghi: “Chú Trần Huy Liệu có tìm đến trụ sở nhà in La Cloche Fêlée ở
đường Bonnard trị chuyện với ba tơi (tức Nguyễn An Ninh - TG). Gặp ba tôi, chú Liệu
hỏi: Tầng lớp thượng lưu có Đảng Lập hiến với chủ trương Pháp – Việt đề huề tơi ghét
lắm. Vì vậy, tầng lớp thanh niên chúng tơi phải có đảng, đảng này bất hợp tác với Pháp,
anh Ninh thấy có được khơng? Đảng Bùi Quang Chiêu làm gì tơi khơng rõ, cịn Đảng của
Liệu bất hợp tác thì định làm gì? (Nguyễn An Ninh hỏi - TG); Việc gì cũng làm, huy động
thanh viên meeting, biểu tình, đình cơng, chống thuế… miễn chống Tây là làm triệt để
(Trần Huy Liệu đáp - TG)”[Nguyễn Thị Minh, 2009].
Về việc quyết định thành lập Đảng Thanh niên, hồi kí Trần Huy Liệu ghi: “tơi đã có mặt
trong bữa ăn tại hàng cơm Tây “Nam Kinh” ở đường Lơ-phe-vơ-rơ (Lefèvre) Sài Gịn, có
đơng đủ các bạn thanh niên như các anh Nguyễn Trọng Hy, Bùi Công Trừng, Nguyễn Háo
Đang, Lê Văn Tâm, Lê Thế Vĩnh, Trương Văn Nhàng, Phan Trường Mạnh… Tôi thuật lại
câu chuyện của anh Ninh cho các anh nghe. (…) Một anh trong bọn tôi bỗng nảy ra một ý
kiến: Ừ mà phải, Ninh hắn chất vấn Bùi Quang Chiêu… cịn bọn thanh niên chúng mình

cũng phải có thái độ gì chứ? Một anh đáp ln: Bùi Quang Chiêu có Đảng Lập hiến. Cịn
bọn mình thì đảng gì? Cũng phải có Đảng Thanh niên chứ? Cứ như thế lời qua tiếng lại,
chúng tôi đi rất mau đến một quyết định là lập một Đảng Thanh niên. Ở vào trình độ của
chúng tơi lúc ấy, những vấn đề to lớn như chủ nghĩa của đảng, phương châm, đường lối
của đảng, chương trình, điều lệ… đều bất thành vấn đề. Cứ quyết định với nhau thế là
đảng thành lập rồi” [Phạm Như Thơm, 2020].
(3) Về tên của Đảng Thanh niên, Trần Huy Liệu cho biết là lúc thống nhất lập đảng thì gọi là
Đảng Thanh niên, trên Đơng Pháp thời báo và nhiều tài liệu cũng ghi là Đảng Thanh niên,
nhưng trong đám tang cụ Phan Châu Trinh thì ghi là Đảng Thanh niên Việt Nam và nhiều
tài liệu ghi tên tiếng Pháp của Đảng là “Party Jeune Annam”.
(4) Trong hồi kí, Trần Huy Liệu cho biết, trong nhiều buổi gặp mặt quần chúng do Đảng Lập
hiến tổ chức, Bùi Quang Chiêu chám trán với nhóm lãnh đạo của Đảng Thanh niên và bị
chất vấn về việc Nguyễn An Ninh bị bắt giam ở Khám Lớn, Bùi Quang Chiêu chỉ trả lời
buông xuôi là: Việc của ông Ninh là một việc chính trị, sao can thiệp được.
(5) Trong phần viết về Lễ tang Phan Châu Trinh, Hứa Hoành cho rằng, thành phần Ban tổ
chức Lễ tang cụ Phan Châu Trinh gồm có: Bùi Quang Chiêu (Trưởng ban) và các thành
viên: Nguyễn Văn Thinh, Trần Văn Đôn, Lê Quang Liêm, Nguyễn Phan Long, Trương
Văn Bền, Nguyễn Tấn Được, Võ Cơng Tơn, Nguyễn Tấn Văn, Trương Văn Cơng (thuộc
nhóm Lập hiến). Nguyễn Kim Đính, Trần Huy Liệu, Nguyễn Huỳnh Điểu, Nguyễn Dư
Khánh (tự Khánh Ký), Huỳnh Đình Điển (thuộc nhóm của Đảng Thanh niên và những
người thân cận với cụ Phan).

57