HỘIĐỒNGCHỈĐẠOXUẤTBẢN
ChủtịchHộiđồng
PGS.TS.PHẠMVĂNLINH
PhóChủtịchHộiđồng
PHẠMCHÍTHÀNH
Thànhviên
TRẦNQUỐCDÂN
TS.NGUYỄNĐỨCTÀI
TS.NGUYỄNANTIÊM
NGUYỄNVŨTHANHHẢO




LỜINHÀXUẤTBẢN

Tục thờ thành hồng làng là tín ngưỡng phổ biến ở
làngqViệtNam.Thànhhồngcóvịtríkháđặcbiệttrong
đờisốngtâmlinhcủangườiViệt.Nhữngơngthànhhồng,
bà thành hồng là biểu tượng của lực lượng bảo vệ cuộc
sống của triều đình cho phép dân làng thờ phụng; Đó là
những người khai dân, lập ấp được coi như thủy tổ của
làng; Đó cũng có khi là các vị tổ sư của các nghề thủ cơng
truyềnthống,v.v..Trảiquathờigianvớinhiềuđổithaydiễn
ratrongxãhội,chiếntranhloạnlạckéodàinênnhiềulàng
mạc, thơn xóm khơng cịn giữ được thần tích của các vị
thànhhồng.Ngườitavẫnthờphụngnhưngcóthểkhơng
biếtthờai?Sựtíchvịthầnđónhưthếnào?Hiệntại,trong

kholưutrữcủaViệnNghiêncứuHánNơmthuộcViệnHàn
lâm Khoa học xã hội Việt Nam còn lưu giữ được 556 sách
chữHán,ghilạinhiềusựtíchcácvịthànhhồngdoTrường
Viễnđơngbáccổtổchứcsưutầmvàsaochéplại.Việcgiới
thiệu sự tích các bà thành hồng trong kho tàng thần tích
nóitrênkhơngchỉlàmộtviệclàmcóích,cầnthiếtđểđáp
ứngnhucầucủacácđịaphươnghiệnnaymàcịncungcấp
thêm những tư liệu giúp các nhà khoa học nghiên cứu về
phụnữViệtNamnóichungvàcácnữthầnnóiriêng.

5


Với ý nghĩa trên, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự
thật xuất bản cuốn sách Lược truyện các bà thnh

honglngVitNamdoPGS.TS.ThHobiờnson.
Xingiithiucunsỏchcựngbnc.

Tháng 8 năm 2016
Nh xuất bản Chính trị quốc gia Sù thËt

6


ẢDUNGNƯƠNG1

ỞđộngNghĩaLĩnhtổngXuânLũng,huyệnSơnVi,
phủ Thao Giang, đạo Sơn Tây có người con gái tên Ả
DungNương cịngọilàBàẢDungNương làcongái

củaChâuTiến,lấychồnglàHùngTuệCơng.Chồngbà
làngườicóvõnghệcaocường,thườnglênnúibắthổ,
sau được vua Triệu Việt Vương phong làm Huyện
dỗn huyện Chân Định, phủ Kiến Xương, đạo Sơn
Nam.VợchồngbàsinhđượcngườicontrailàThạch
Thần.VìThạchThầncósứclựcvàtàinghệphithường
nênđượcvuatindùngvàphongchothânmẫuchàng
làBàẢPhươngDungTrinhThụcQuậnphunhân.Bấy
giờcóqnLươngđếnxâmlược,ThạchCơngxinvua
đidẹpgiặc.Đượcvuachấpnhận,chàngtrởvềxãLuật
Ngoại bái tạ Quận phu nhân. Sau đó Quận phu nhân
cùng con trai đi đánh giặc. Bà dựng đồn ở xã Luật
Ngoại để cầm cự với giặc, sau một tháng thì bị thua.
______________________________

1.NguyễnBính: TháiBìnhtỉnh,ChânĐịnhhuyện,XnVũ
tổng,LuậtNgoạixãthầntích,nămHồngPhúc1 1572 ,Nguyễn
HiềnsaonămVĩnhHựu3 1737 ,kýhiệuAE

a5
,tr.1e‐3b.
8
7


HaimẹconchạyđếnbênsơngLịchBài,thấymộtcây
gỗ thân rỗng trơi tới bèn cùng chui vào lịng cây gỗ.
Nướcchảymangtheohaimẹconđi.Vềsau,vuaphá
tangiặc,rấtthươngxótmẹconbà,bènxagiáđếnxã
LuậtNộihỏithăm.Dânxãcùngnhaurabếnsơngvớt

câygỗlênđemvềtạchaiphotượngvàdựnghaingơi
miếuđểphụngthờ.Vuabansắcphongchongườimẹ
là “Thánh mẫu Bà Ả Phương Dung Quận cơng phu
nhân”,ngườiconcũngđượcphonglà“ThạchThầnHộ
quốcđạivương”1.

______________________________

1.XãLuậtNộicũngthờhaivịthầnnày.Xem: TháiBìnhtỉnh

thầntích phầnxãLuậtNội ,AE,tr.1a‐7b.

8


ẢDOANH TƠ 1

TơẢDoanhconơngTơMậuvàbàLãThịHảo.Q
nộiởthơnTháiTổ,xãTháiBình,tổngPhùLão,huyện
PhùNinh,tỉnhPhúThọ.QngoạiởlàngCổPháp,Bắc
Giang sauđổilàKinhBắc .
Bố mẹ vốn làm nghề nơng, nghèo khó, nhưng
chăm làm việc thiện. Ơng bà muộn mằn cao tuổi
mớisinhđượcbàvàmộtngườiemtraitênlàTôKhoa.
Năm 15 tuổi, bà rất xinh đẹp, nhan sắc “chim sa cá
lặn”, lại có cầm kỳ thi họa và kiêm võ nghệ vô song.
Cha mẹ đột ngột qua đời, chị em lo an táng chu tất.
Vừa hết tang cha mẹ thì gặp lúc nước nhà có giặc Tơ
Định. Hai chị em đầu binh vào quân của Trưng Nữ
Vương.TrưngNữVươngmếntàiquýđứcgiaochoẢ

Doanh nương chỉ huy đội quân tiên phong tiễu trừ
quân giặc trong đội quân ấy Tô Khoa làm Hậu úy
quânsự .Bàđãcùngemtraichiếnđấudũngcảm,tả
______________________________

1. Nguyễn Bính: Phú Thọ tỉnh, Phù Ninh huyện, Phù Lão

tổngcácxãthầntích, nămHồngPhúc1 1572 ,kýhiệuAE

a9
,
21

tr.1a‐6b.

9


xunghữuđộtvàlàtrợthủđắclựccủathủlĩnhTrưng
Trắc.TrongchiếncơngđánhtanqnTơĐịnhcócơng
của hai chị em bà. Về sau, bà cùng em về quê và qua
đờiởđấy.
BàđượcphonglàẢMỵNguyệtDoanhcôngchúa.

10


ẢĐÊ QUÁCH 1

Quách Ả Đê là con gái ông Quách Tồn và bà

BạchThịNgunởđạoTunQuang,châuĐạiMan.
Ả Đê là chị em sinh đơi với Ả Lự. Gia đình giàu
lịngthươngngười,mộtniềmlàmthiệntạonhân.Cũng
nhưchị,ẢĐêthơngminh,xinhđẹplạinhiềutài,nức
tiếngcảvùng.
Bấygiờ,nghetiếngnàng,QuảnBộHồngGiakhét
tiếngthamtànhiếusắcđếncầuhơn,nhưngbịkhước
từ,bèncămtứckéoqnđếnđánh.Giađìnhnàngtan
tác,bốmẹquađời,chỉcóchịemmaythốtđược,phải
ănmàycửaPhậtởchùathơncủatrangHồngXá.Sau
đó, nàng cùng chị dấy binh, dần dần trở thành đội
quânhùngmạnh,trởvềđánhđuổiHoàngGia,trảthù
nhà,giànhquyềncaitrịchâumường.
Khi ấy, Lý Nam Đế sau khi đánh quân Lương
______________________________

1. Nguyễn Bính: Phúc Yên tỉnh, Yên Lãng phủ, Thạch Đà
tổng,HồngXáxãthầntích, nămHồngPhúc2 1573 ,Nguyễn
HiềnsaonămVĩnhHựu3 1737 ,kýhiệuAE

a11
,tr.55a‐63a.
15
11


xong,nghetiếnghainàng,bènvờivềthửtàimới
hay:
“Võtinhthơngtraiekhóvượt
Nếthiềnngoangáichẳngaibằng”.

Bènlậpnànglàmcungphithứ5sauchị.
QnLươnglạisangxâmlược,nàngcùngchịxin
vuacầmqn,kếttócvấnkhăn,cảitrangthànhđấng
namnhi,hùngdũngchỉhuytướngsĩlênđường.Đánh
mộttrậntrênbộ giặcthuatantác,phảibỏchạy theo
đườngthủy.Nànglạicùngchịphốihợptruyđuổitheo
đường thủy. Sau đó, nàng cùng chị hy sinh ở bến
Lương Giang. Vua nghetinvơcùngthươngxót,cảm
phụchainàng,bènphongtướchiệuvàchuẩnchodân
địa phương lập miếu, thờ phụng. Nàng được phong
là Ả Đê công chúa, tặng “Gia Thuận Trang Lý công
chúa”,xếpvàohàngThượngđẳngphúcthần.
Triệu Quang Phục lên ngôi, nhớ ơn nàng tặng
thêmlà“TừHuệPhổđạtĐạivương”.
Trải các đời Đinh, Lê, Lý, Trần, đều được bao
phongmỹtự.

12


ẢLẢ LÃ 1

ẢLảconơngLêTiếnvàbàTriệuThịPhụng,qở
trangLạiLả,huyệnQuếDương,phủTừSơn, đạo Kinh
Bắc.
Nàngđẹpnết,đẹpngười.Năm16tuổinàngtinh
thơngvõnghệkiếmcung,lạigiỏicầmkỳthihọakhiến
tàitửvănnhânaiaiđềuaoước.Ítlâusauchamẹvì
bệnhdịchđộtngộtquađời.Nàngđauđớnđểtangcha
mẹ và quyết tâm học nghề làm thuốc để chữa bệnh

cứu người. Sau mấy năm khổ học, nàng thành người
nổitiếngvềtrịbệnhcứungười.Nàngduchơicácnơi,
ởđâucóbệnhtậtốmđauthìdừnglạicứugiúp,rồilại
ra đi. Dân truyền rằng ngày ấy bà đến đâu tật bệnh
tiêu tan đến đấy, dân tình khỏe mạnh n vui. Về sau
nàngdừnglạiởtrangĐườngAn,huyệnĐơngNgànrồi
theoqncủaTrưngVương.Ởđâynànggópbànmưu
______________________________

1. NguyễnBính: Phúcntỉnh,ĐơngÂuhuyện,CổLoatổng
các xã thần tích, năm Hồng Phúc 2 1574 , Nguyễn Hiền sao
nămVĩnhHựu3 1740 ,phần ĐườngAnxã, kýhiệu AE

a11
,tr.
1

1a‐9a.

13


lược, lại tự nguyện cải trang do thám quân giặc. Cuộc
kháng chiến của Trưng Vương thắng lợi, nàng được
Trưng Vương ban cho đất Đường An và phong là Nữ
tướngmưuthấu.
Khi trở về vùng đất được phong để xây dựng
cungấp,nàngđộtngộtrađivàongày2tháng11.
Saunày,nàngđượcvuaĐinhTiênHồngphongẢLả
cơngchúa,giatăngTuệTĩnhphunhân.

TrảicácđờiTrần,Lê,đềucósắcbaophongmỹtự,
sứcchodântrangĐườngAntusửamiếuđiệnphụng
thờ.

14


ẢLÃNÀNGĐÊ1

Ả Lã Nàng Đê là con gái Lê Gia động Bích Đào,
ngườihuyệnTốngSơn,phủHàTrung,đạoThanhHóa.
Nămnàng15tuổinổitiếnglàtranganhhùngnữlưu
bậc nhất trong thiên hạ. Gặp lúc Hai Bà Trưng khởi
nghĩachốngquânTôĐịnh,nàngbènchiêumộhương
binh,namnữcườngtrángvàichụcngườiđếnyếtkiến
HaiBà.HaiBàthấynàngquảlàtrangnữlưutàigiỏi,
xuất quỷ nhập thần, cải nam cải nữ, biến hóa khơn
lườngliềncửnànglàmtướng,ngayhơmđóđemqn
điđánh giặc.Đồnqn điđếnbênsơngthuộcxãSa
Khúc sauđổilàMaiSa ,huyệnAnLạc,phủTamĐới
thìdừnglại.Ởđó,nàngchiêudụthêmđược20người
nữa của trang Sa Khúc. Sáng hơm sau, hội với qn
______________________________

1.NguyễnBính: 1 HàĐơngtỉnh,ĐanPhượnghuyện,Thọ

Lãotổng,MaiSaxãthầntích, kýhiệuAE

a2


13

7b‐10b ; 2 Phúc

Yêntỉnh,YênLãnghuyện,PhươngQuangtổng,cácxãthầntích,ký
hiệu AE

a11

11

1a‐11a , năm Hồng Phúc 1 1572 , Nguyễn Hiền

saonămVĩnhHựu3 1737 ,tr.7b‐10b;1a‐11a.

15


củaHaiBà,đánhmộttrậnphátanquângiặc.Saukhi
HaiBàlênngôi,choẢLãđấtAnLạclàmthựcấp.ẢLã
nhớđếncôngơnsâunặngcủadânlàngSa Khúcbèn
ban cho 20 hốt vàng, cho phép dân làng lập đền thờ
phụng.Saukhilênngôiđược2năm,cơnghiệpcủaHai
Bà Trưng thất bại. Ả Lã quay trở về Sa Khúc bái yết
thần từ, từ tạ nhân dân rồi nhảy xuống sông tự vẫn.
Nhân dân vô cùng thương xót, lập miếu thờ phụng.
ĐếnđờiTrầnTháiTơngcógiặcNgunsangxâmlược,
nànghiểnứngâmphùgiúpvuađánhtangiặc.Saukhi
chiếnthắng,vuaphonglà:ẢLãNàngĐêcơngchúa,gia
phong là Trinh Thục phu nhân, cho phép trang Sa

Khúctrùngtumiếuđiện,thờphụngmãimãi.

16


ẢLÃNÀNGĐÊ1

Ả Lã Nàng Đê là con vua Triệu Vương và bà phi
thứnhấtLêThịThanh.
Năm 13 tuổi, nàng xinh đẹp, thông minh, lại giỏi
cung nỏ, từ chương. Năm 15 tuổi nàng tinh thông võ
nghệ, binh thư. Năm nàng 17 tuổi, Lý Phật Tử khởi
binh ở huyện Đan Phượng, phủ Quốc Oai, chia làm 2
đạo tiến đánh. Ả Lã chịu trách nhiệm chống đỡ một
đạo. Bằng mưu mẹo, nàng đã góp phần tích cực để
giành chiến thắng. Về sau, quân Phật Tử cũng nghĩ
mẹo cầu hịa, xin vua Triệu gả nàng Cảo Nương cho
contraimìnhlàNhãLangvàxingửirể.ẢLãvìsợlộ
chuyện quốc vương có vuốt rồng khun can vua mãi
nhưngvuakhơngnghe.Vềsau,khivuaTriệuthuachạy,
ẢLãquyếtmộtphensốngmái,báothùxongchocha,
nàngbènnhảyxuốngcửabiểnNhaHải nơichamình
______________________________

1.NguyễnBính: Phúcntỉnh,nLãngphủ,ĐaLộctổng,
Điệpthơnthầntích, nămHồngPhúc1 1572 ,NguyễnHiềnsao
nămVĩnhHựu4 1738 ,kýhiệuAE

a11
,tr.1a‐6b.

7
17


đãchết tựvẫn.NhândânlậpmiếuthờbàởtrạiĐiệp.
Đólàngày9tháng10.
Sau này, Đinh Tiên Hồng lên ngơi, phong cho
nàng là “Quốc vương thiên tử Ả Lã Nàng Đê Thượng
đẳngthần”.

18


ẢLANNƯƠNG1

ẢLanlàcongáiơngLêTnvàbàĐặngThị,qở
xã Văn Lang, tổng Văn Lang, huyện Hạ Hịa, tỉnh Phú
Thọ.
ẢLanNươnglàemsinhđôivớiLêAnhTuấn.Hai
anhemđềulàngườitàilược.Nànglàcôgáixinhđẹp,
màyngài,mắtphượng,môiđỏmáhồng,họclựcxuất
sắc, đạo lý tinh thông. Năm nàng 20 tuổi, cha mẹ đột
ngộtquađời.Nàngcùnganhantángchochamẹchu
đáo.KhihếttangthìđúnglúcgiặcTơĐịnhsangxâm
lượcnướcta.HưởngứnglờikêugọicủaHaiBàTrưng,
hai anh em đã mộ được hơn 2.000 qn sĩ, rồi kéo
nhauvềchỗHaiBàTrưngđểxinđầuquân.Bàvàanh
đượcHaiBàtindùng,phongcholàNộithịTháigiám.
Sau khi giặc tan, đất nước thanh bình, nhân dân vui
hưởngtháibình,bàxinvềqsốngcuộcđờinhàntản

vớianhtrai.
______________________________

1. NguyễnBính: PhúThọtỉnh,HạHịahuyện,VănLangtổng
cácxãthầntích, nămHồngPhúc1 1572 ,NguyễnHiềnsaonăm
VĩnhHựu3 1737 ,kýhiệuAE

a9
,tr.1a.
13
19


Ítlâusau,bàquađờivàongày25tháng8.Nhân
dân rất thương xót. Sau bà được phong là Ả Lan
Nương Đức hạnh Đoan trang công chúa, chuẩn cho
trang Văn Lang phụng thờ. Ngày sinh là 15 tháng
Giêng vàngàyhóacủabàđềucólàmlễlongtrọng.

20


ẢLƯ1

LãẢLưconơngLãHịavàbàDươngThịNguyệt,
q ở trang Trung Hậu, tổng Đa Lộc, phủ n Lãng,
tỉnhPhúcn.
ẢLưlàcongáimộthiếmmuộncủamộtgiađình
nổitiếnggiaphongvànhânhậu,làngườithơngminh
mẫntiệp.Năm7tuổi,chamẹchonàngđihọc.Chỉ3năm

sau,nàngđãtrởthànhmộtngườivănvõkiêmtồn.Cha
mẹbènđặtthêmtênlàNàngNgơ.Ítlâusauchamẹgià
yếu qua đời. Nàng sống trong tình u thương đùm
bọccủadânlàng.
Sau đó, nàng lấy một vị tướng họ Triệu của Lý
NamĐếđóngquânởĐầmDạTrạchvàđượcphonglà
Nhịphunhân.Khivợchồngvềquê trangTrungHậu ,
thấydângặpbuổiđóikém,ẢLưxinphépchồngban
cấpchodân.HồiđótướngnhàLươnglàTrầnBáTiêu
______________________________

1.NguyễnBính: Phúcntỉnh,nLãngphủ,ĐaLộctổng
các xã thần tích, năm Hồng Phúc 1 1572 , Nguyễn Hiền sao
năm Vĩnh Hựu 6 1740 , phần xã Trung Hậu, ký hiệu
AE

a11
,tr.1a‐14a.
7
21


sang xâm lược nước ta. Thấy chồng lo lắng, nàng
khun:
‐Nướccóbiếnđâuchỉnhờchínamnhi,hákhơng
cầnđếntấmlịngcủathiếpnàyư?
Rồicùngchồng,nàngtiếnthẳngvềĐầm,vừalàm
lễcầuđảolấytinhthầnbinhsĩ,vừabàybinhbốtrận
kêugọitinhthầnunướcthươngnhàcủatướngsĩ.
Nàng vấn tóc, hai tay hai kiếm, cưỡi ngựa trắng kéo

quân vây chặt đồn Bá Tiêu, rồi đột nhập vào thành,
vừa đánh vừa hô to “Ta là Triệu Nương phu nhân”.
Giặc thấy nước Nam đến phụ nữ cịn khí tiết thế, lại
thấy bốn bề cờ xí rợp trời, hốt hoảng bỏ chạy, tướng
giặcbịbắt.TriệuCơngsungsướngnói:“ĐúnglàTriệu
Nươngphunhânđó,giặcLươngđãbiếtchưa.Chỉmột
trậnmàbiếtđồnkết,độngviênqnsĩlậpnênmột
độiqntrêndướiđồnglịng,nàngđãlàmnênchiến
thắngvẻvang”.TriệuCơnglênngơixưnglàDạTrạch
Vương,sauđổilàTriệuViệtVương.Vềsaubàgiàyếu
luivềqngoạinghỉrồimấtởđó.
Saunày,khivuaĐinhTiênHồnglênngơiphong
bàlà“ẢLưnàngNgơđếphiđệnhị”.
LêĐạiHànhphongbàlàThượngđẳngphúcthần,
lạigiaphong:TriệuvươngthiêntửẢLưNgơNương.
Tặng phong: Dun Bình cơng chúa trinh thục phu
nhân,nốitiếpcácđờisauđềucótruyphongmỹtự.

22


ẢNƯƠNG
QUỲNHTRÂNCƠNGCHÚA1

CơngchúaQuỳnhTrânlàcongáivuaTrầnThánh
Tơng.NàngchínhlàQuỳnhHoacơngchúaởtrêntrời,
vơ ý đánh vỡ chén ngọc, bị Thượng đế giận bắt đầu
thai xuống trần, làm con gái vua. Tục nhà Trần, con
trai thì gọi là Hồng tử, con gái thì gọi là Ả Nương
nàng .Nàngxinhđẹpvàthôngminh,đượcvuarấtyêu

quý, phong là Thiên Thụy công chúa. Sau, nàng chán
cảnhthếtục,xinđượcxuấtgiathờPhật,dựngmộtam
nhỏ ở trang Nghi Dương, rồi mở rộng quy mô thành
chùa, tự xưng là Thiên Đức đại ni, khuyên dân khai
khẩnđấthoang,chămchỉcàycấy.
Năm Ất Dậu, giặc Nguyên do Ô Mã Nhi chỉ huy
phạmvàoVânĐồn,VạnKiếp.VuaphảichạyvàoNghệ
______________________________

1.NguyễnBính: KiếnAntỉnh,KiếnThụyphủ,NghiDương
tổng, Nghi Dương xã thần tích, năm Hồng Phúc 1 1572 ,
NguyễnHiềnsaonămVĩnhHựu3 1737 ‐TrầntriềuẢNương
Thiên Đức Quỳnh Trân công chúa ngọc phả lục, ký hiệu
AE

a12
,tr.1a‐8b.
11
23