ĐỀ CƯƠNG
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP
KỸ NĂNG NHẬP VAI CỦA NHÀ BÁO VIẾT ĐIỀU TRA

1


1. Tính cấp thiết của đề tài
Điều tra là một thể loại quan trọng, hấp dẫn bậc nhất của báo
chí. Nảy sinh từ những “hồn cảnh có vấn đề”, điều tra đi tìm hi ểu,
xem xét, tìm ra sự thật đằng sau những mâu thu ẫn của hoàn c ảnh,
vấn đề, nhằm lý giải cho người đọc hiểu rõ bản chất, tính ch ất, các
mối liên hệ của sự việc. Tuy nhiên, quá trình tìm hi ểu s ự th ật này
khơng hề dễ dàng. Hồn cảnh có vấn đề trong điều tra th ường là
những hiện tượng tiêu cực, là kết quả của hành vi thi ếu trách
nhiệm, tham lam, vụ lợi của một hoặc một nhóm người, th ường
được che giấu rất kĩ, khơng dễ gì phát hiện ra và g ặp nhi ều c ản tr ở
từ đối tượng có nguy cơ bị xâm hại lợi ích nếu sự th ật b ị ph ơi bày.
Để đi tìm lời giải thuyết phục cho câu hỏi “Tại sao?”, nhà báo vi ết
điều tra cần đến rất nhiều kỹ năng: quan sát, phân tích, khai thác
số liệu, khai thác tâm lý nhân vật,…Nhưng trong rất nhi ều trường
hợp, số liệu không phơi bày ra trước mắt, nhân vật không tự nhiên
xuất hiện…mà ẩn mình sau tầng bậc các mối quan hệ. Đ ể có đ ược
chứng cứ xác thực, thuyết phục, nhà báo có thể phải nh ập vai, hóa
thân, giả dạng.
Tuy nhiên, khơng phải nhà báo viết điều tra nào cũng có kỹ
năng nhập vai tốt. Thực tế báo chí thế giới và Việt Nam cho th ấy
rằng, nhiều nhà báo điều tra đã trở nên nổi tiếng trong làng báo
nhờ nhập vai thành công và cũng không ít người thân b ại danh li ệt,
ra tù vào tội vì nhập vai sai nguyên tắc.
Nhìn lại lịch sử thủ pháp nghiệp vụ điều tra bằng cách gi ả

dạng hay hóa thân nhân vật ở nền báo chí khá tự do như Mỹ, thì
thấy hình thức này rất phổ biến vào những năm 70, 80 đ ặc bi ệt sau
2


những bài phóng sự gây tiếng vang của một nữ phóng viên của tờ
New York World. Đây vẫn là một trường hợp “nghiên cứu điển hình”
để lý giải vì sao nghiệp vụ này vẫn cịn có thể được sử dụng.
Nelly Bly, một phóng viên của tờ New York World đã ghi tên vào
lịch sử báo chí thế giới với nghiệp vụ này. Để điều tra v ề sự đ ối x ử
tàn nhẫn đối với bệnh nhân ở trại tâm thần Women's Lunatic
Asylum, Bly đã được sự đồng ý của ban biên tập NYW giả điên để
được đưa vào nhà thương điên, từ đó bà được tận mắt chứng ki ến
những ngược đãi tại đây. Sau đó, dưới sự bảo đảm của NYW, Bly
được đưa ra khỏi trại tâm thần này và có những bài vi ết ph ản ánh
thực trạng của trại. Phóng sự của bà gây được tiếng vang và sau này
trại tâm thần này có được sự quan tâm, đầu tư hơn về chi phí chăm
sóc bệnh nhân. Việc hóa thân của Bly là vì “l ợi ích cơng”, m ỗi b ước
đi của bà đều có sự tham vấn và đồng ý của toàn báo và bà cũng
không “lôi kéo” ai khác vào vụ việc mà chỉ m ột mình chứng ki ến các
hành vi hàng ngày và khéo léo tác nghiệp.
Trong vụ kiện của Siêu thị rau củ quả Food Lion, để phanh phui
bê bối về vệ sinh an tồn thực phẩm, hai phóng viên của Đài ABC đã
hóa thân nộp đơn làm nhân viên của siêu th ị để đi ều tra đ ặt máy
quay lén làm bằng chứng. Tòa báo bị kiện. Ở tòa s ơ th ẩm, Đài ABC
bị tuyên thua kiện và bị buộc phải nộp phạt 5,5 triệu đô, sau này là
316.000 đơ với lý do phóng viên của đài đã có d ối trá trong h ồ s ơ
xin việc, giả mạo làm “nhân viên” của siêu th ị đã "xâm nh ập trái
phép" vào cở sở làm việc, vi phạm nội quy công ty, sự trung thành
với công ty (là cơng nhân thì nhiệm vụ là ph ải làm vi ệc ch ứ không


3


phải quay phim phản ánh sự việc), đã cố tình lôi kéo, xúi gi ục các
nhân viên khác trong công ty vi phạm nội quy an toàn vệ sinh th ực
phẩm để quay làm tư liệu- điều mà các nhân viên kia từ ch ối, và t ội
tiết lộ “bí mật công ty”. Tất nhiên, vụ việc được đưa lên tòa phúc
thẩm và Đài ABC lại được tuyên thắng kiện vì “các lý do kỹ thu ật”
khác tức là mặc dù đài ABC đã sai nhưng Food Lion không thể chứng
minh rằng họ bị ảnh hưởng trực tiếp bởi những bài phóng sự c ủa
ABC mà thực tế chính những hành vi của Food Lion đã gây ra ảnh
hưởng đó, chứ khơng phải việc cơng bố những hành động đó. V ậy
nhưng, dù cuối cùng thì Đài ABC cũng được tuyên th ắng thì v ụ ki ện
đã làm mất của Đài này 7 năm ròng theo đuổi hầu tòa.
Ở Việt Nam, những năm gần đây cũng xu ất hiện nhi ều bài
phóng sự thực hiện theo hình thức hóa thân, quay lén, gi ả d ạng.
Hẳn ai trong làng báo hoặc có quan tâm đ ến báo chí đ ều khơng th ể
qn vụ việc nhà báo Hồng Khương, báo Tuổi trẻ. Giữa năm 2011,
để tìm chứng cứ cho bài loạt bài điều tra về nạn nhận mãi l ộ c ủa
CSGT để “giải cứu”, bao che cho các xe vi phạm giao thơng, Hồng
Khương đã “nhập vai q đà”, dẫn tới bị liên đới với tội danh “đ ưa
hối lộ”. Cuối năm 2011, nhà báo Hoàng Khương, một cây bút vi ết
điều tra có tài, đầy tâm huyết đã bị tước thẻ nhà báo, b ị k ết án 4
năm tù. Sự việc Hoàng Khương khiến sư luận vẫn chưa hết xót xa
thì cuối năm 2012, phóng viên Nguyễn Hồi Nam, phóng viên báo
Thanh niên lại mắc phải lỗi nghiệp vụ tương tự trong quá trình
thực hiện bài điều tra “Nạn bảo kê đường của cảnh sát c ơ đ ộng –

4



trật tự”. Cuối năm 2014 sự việc mới có kết lu ận cu ối cùng, Hồi
Nam phạm tội “cố tình tạo tình huống thúc đẩy người khác ph ạm
tội”, phải nhận sự kiểm điểm của Tòa soạn báo Thanh niên. Cho
đến nay, khi Hoàng Khương đã được trả tự do hay Hồi Nam đã b ị
xử lý, vẫn cịn rất nhiều ý kiến trái chiều về việc này. Nhưng có th ể
thấy rằng dù động cơ trong sáng những sai sót trong q trình tác
nghiệp, đặc biệt là kỹ năng nhập vai nh ư vậy có th ể x ảy ra đ ối v ới
bất kỳ nhà báo nào. Tuy nhiên, bên cạnh những nguy c ơ, vai trò và ý
nghĩa của việc nhập vai trong điều tra lại không th ể ch ối bỏ. Vì vậy,
việc tìm hiểu, nghiên cứu kỹ năng nhập vai của các nhà báo vi ết
điều tra là một việc cần thiết.
Tuy nhiên ở Việt Nam hiện nay chưa có một khảo sát cụ th ể
nào, một thống kê chính xác nào về việc vận dụng kỹ năng nhập vai
của các nhà báo Việt Nam. Không chỉ là đánh giá vi ệc v ận d ụng kỹ
năng này của các nhà báo (đã đúng cách hay ch ưa? th ường theo
những dạng nào?) mà còn có khả năng cảnh báo những nguy cơ của
nó, thúc đẩy việc rèn luyện kỹ năng này cho mỗi nhà báo, khuy ến
nghị với các cơ quan báo chí và các nhà quản lý báo chí về việc nâng
cao nghiệp vụ này cho các nhà báo. Đó là lý do mà đề tài này ra đời.
2. Tình hình nghiên cứu
Nhiều hội thảo khoa học trong nước và quốc tế có chủ đề về
báo chí điều tra đã quan tâm đến kỹ năng nh ập vai c ủa nhà báo. C ụ
thể:
 Hội thảo “Báo chí điều tra và lợi ích công” do Trung tâm
Nghiên cứu truyền thông phát triển (RED Communication) và

5



Đại sứ quán Anh tổ chức ngày 7/2/2012 ghi nhận rất nhi ều ý
kiến của các nhà báo về báo chí điều tra nói chung và kỹ năng
nhập vai của nhà báo viết điều tra nói riêng.
 Kỷ yếu hội thảo “Nghiệp vụ Hóa thân, giả dạng, nhập vai
trong điều tra”
Kỷ yếu ghi lại phần tham luận của Ths. Đỗ Minh Thùy tại
Hội thảo “Văn hóa truyền thơng trong thời kỳ hội nhập” do H ội
Nhà báo Việt Nam và Khoa Báo chí –truy ền thơng trường
ĐHKHXH&NV tổ chức ngày 22/2/2012.
Kỷ yếu đặt ra vẫn đề về sử dụng nhập vai trong báo chí điều
tra. Xuất phát từ xuất phát điểm là vụ án của nhà báo Hoàng
Khương, Ths. Đỗ Minh Thùy bước đầu tìm hiểu việc sử dụng
Nghiệp vụ Hóa thân, giả dạng, nhập vai trong điều tra ở báo chí
các nước trên thế giới (Mỹ, Úc, Anh) và ở Việt Nam qua những
quy định và thực tế. Qua đó có sự so sánh, cho đ ộc giả cái nhìn
khái quát về kỹ năng này. Tuy nhiên, kỷ y ếu mới chỉ có tính g ợi
mở vấn đề, mang tính định tính, chứ chưa phải là những nghiên
cứu cụ thể, số liệu chính xác, chưa có quan điểm rõ ràng, cũng
chưa đặt vấn đề vào một không thời, thời gian cụ thể.
 Hội thảo khoa học quốc tế “Kinh nghiệm Việt Nam và Quốc tế
về nghiệp vụ báo chí điều tra” do Học Viện báo chí và Tuyên
truyền phối hợp với Trung tâm Sáng kiến Truyền thông và Phát
triển, Văn phòng Đại diện Hội Nhà báo Việt Nam tại TP HCM t ổ
chức vào ngày 31/3/2014 tại Hà Nội.

6


Một trong những hoạt động nghiệp vụ được bàn luận nhiều

nhất tại hội thảo là cách thức nhập vai. Có tới ¾ các bài tham
luận được đặt tiêu đề: nhập vai trong báo chí điều tra. M ỗi bài
tham luận là một cách đi, là kinh nghiệm quý báu đ ược tích lũy
của các cây bút kỳ cựu trong lĩnh vực điều tra đi cùng là nh ững
câu chuyện và video clip được chia sẻ một cách thú v ị. Có thể
thấy rõ tầm quan trọng của nhập vai trong báo chí đi ều tra. Tuy
nhiên, những ý kiến cũng chỉ dừng lại ở mức thảo luận, bàn bạc.
Trên các blog, diễn đàn,… cũng có rất nhiều ý kiến trái chiều,
thể hiện sự quan tâm về vấn đề này nhưng tất cả vẫn là những ý
kiến chủ quan, chủ yếu dựa trên kinh nghiệm của các nhà báo, chứ
chưa phải là những nghiên cứu cụ thể trên cơ sở khảo sát tờ báo,
tìm hiểu hoạt động lao động phóng viên. Vì thế chưa thực sự sâu
sắc, khoa học.
3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài
3.1
. Mục đích nghiên cứu
Đề tài mong muốn đem lại cái nhìn tổng quan về kỹ năng
nhập vai của các nhà báo viết điều tra ở Vi ệt Nam hi ện nay
được thể hiện qua các bài báo và qua những chia s ẻ của các nhà
báo. Từ đó, đánh giá thực trạng nhập vai, thấy được cách nh ập
vai của các nhà báo, ưu và hạn chế của việc vận dụng kỹ năng
này, nhất là đặt trong mối quan hệ đạo đức xã hội – đạo đức
nghề báo – pháp luật; xu hướng sử dụng nhập vai trong báo chí
điều tra. Đó cũng là cơ sở để các cơ sở đào tạo báo chí, các c ơ

7


quản báo chí, các cơ quan quản lý báo chí có kế hoạch b ồi
dưỡng, nâng cao kỹ năng nhập vai cho các nhà báo, phóng viên.

3.2
Nhiệm vụ nghiên cứu
 Nghiên cứu các văn bản, tài liệu liên quan đến kỹ năng nhập
vai trong điều tra báo chí làm cơ sở lý luận cho đề tài
 Tìm hiểu quá trình tác nghiệp của các nhà báo viết điều tra để
rút ra kinh nghiệm
 Đưa ra các khuyến nghị cao chất lượng, hiệu quả nhập vai
trong quá trình điều tra góp phần tạo ra thay đởi tích cực trong
tác nghiệp, đào tạo, quản lý báo chí
4. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều
tra ở Việt Nam hiện nay.
Khách thể nghiên cứu:
- Các bài báo điều tra
- Các nhà báo
5. Phạm vi nghiên cứu
- Thời gian nghiên cứu: 1/10/2014 – 31/3/2015
- Không gian nghiên cứu: khảo sát trên các báo Tiền Phong,
Lao Động, Hà Nội mới.
6. Phương pháp nghiên cứu
6.1. Phương pháp thống kê, phân tích, so sánh:
Sử dụng trong q trình khảo sát các bài báo điều tra trên
các tờ báo kể trên.
6.2. Phương pháp phỏng vấn sâu:
Phỏng vấn sâu các nhà báo viết điều tra đ ể nghe h ọ chia
sẻ về kỹ năng nhập vai khi điều tra: cách thức nhập vai,
những kinh nghiệm, những kỷ niệm, qua đó rút ra bài học.
7. Nội dung nghiên cứu:
8



Ngoài phần mở đầu, kết luận, các biên bản phỏng vấn sâu, bảng
hỏi, bảng mẫu và danh mục tài liệu tham khảo, đề tài được kết cấu thành
3 chương. Cụ thể như sau:
Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về kỹ năng nhập vai của nhà
báo viết điều tra
1. Các khái niệm liên quan
1.1

Khái niệm điều tra, bài báo điều tra

1.2

Khái niệm nhập vai

2. Vai trò của nhập vai trong điều tra báo chí
2.1

Đặc điểm của thể loại điều tra

2.2

Vai trị của nhập vai trong q trình thu thập thông tin

của bài điều tra
3. Nguyên tắc nhập vai
Chương 2: Thực trạng vận dụng kỹ năng nhập vai của nhà báo viết
điều tra trên một số tờ báo ở Việt Nam
1. Vài nét về các tờ báo được khảo sát
2. Khảo sát trên báo Tiền Phong, Lao động, Hà Nội mới

3. Nhận xét
Chương 3: Khuyến nghị để nâng cao kỹ năng nhập vai của nhà báo
viết điều tra
1. Một số vấn đề đặt ra
2. Khuyến nghị để nâng cao kỹ năng nhập vai của nhà báo viết
điều tra
2.1

Đối với nhà báo
9


2.2

Đối với cơ quan báo chí

2.3

Đối với cơ quan đào tạo báo chí

2.4

Đối với cơ quan quản lý báo chí

8. Tiến độ thực hiện đề tài: từ tháng 12/2014 đến tháng 5/2015
Thời gian
Công việc
Tháng 12/2014
Chuẩn bị tài liệu nghiên cứu, phỏng vấn
1/1/2015 – 31/3/2015 1. Nghiên cứu, khảo sát báo Tiền Phong, Lao

Động, Hà Nội mới
2. Làm bảng mã
3. Tổng hợp kết quả khảo sát
1/4/2015- 15/4/2015

1. Thực hiện phỏng vấn sâu
2. Tập hợp kết quả phỏng vấn sâu

16/4/2015
30/4/2015
Đầu tháng 5/2015

– 1. Tổng hợp, thống kê kết quả khảo sát
2. Viết báo cáo, tởng hợp kết quả điều tra
3. Hồn thiện khuyến nghị, cẩm nang
Hoàn thành và nộp khóa luận

NGƯỜI THỰC HIỆN

GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN

(Kí, họ tên)

(Kí, họ tên)

Nguyễn Thùy Trang

TS. Trần Thị Thu Nga

10