20.09.2010

HỌ BẦU BÍ (CUCURBITACEAE)

HỌ BẦU BÍ
(CUCURBITACEAE)

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

NGUỒN GỐC VÀ PHÂN LOẠI
GIÁ TRỊ DINH DƯỠNG VÀ KINH TẾ
ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT HỌC
YÊU CẦU ĐIỀU KIỆN NGOẠI CẢNH
CHỌN GIỐNG TRỒNG
KỸ THUẬT BÓN PHÂN
KỸ THUẬT TƯỚI NƯỚC
PHÒNG TRỪ SÂU BỆNH HẠI
THU HOẠCH
KỸ THUẬT NHÂN GIỐNG

Dưa thơm vỏ thô (Musk melon)

Mướp đắng (bitter gourd)

Cucumis melo

Momordica charantia

Mướp (luffa)
Luffa cylindrica

Bầu (bottle gourd) Mướp rắn (ridge gourd)
Luffa acutanguta
Lagenaria siceraria

1


20.09.2010

Bí đỏ (Pumpkin)
Cucurbita pepo L.

Một số dạng quả bí đỏ

Hoa đực bí đỏ

Một số dạng quả bí

Quả bí ngồi (Zucchini)

Bí ngồi (Zucchini)

Cucurbita maxima Duchesne var. maxima

Dưa hấu (Watermelon)
Citrullus lanatus (Thunb.) Matsum.

2


20.09.2010

Dưa chuột (Cucumber)
Cucumis sativus L.

Theo Teachenko (1976)
• Chi Cucumis có 3 loại
– Dưa chuột thường
– Dưa chuột lưỡng tính
– Dưa chuột hoang dại

Nguồn gốc
• Vùng rừng nhiệt đới ẩm thuộc phía
Tây Ấn Độ

Giới thiệu chung
• FAO (1993) trên thế giới
– Diện tích 1.178.000ha
– Sản lượng 1.832.968 tấn

• Năng suất 15,5 tấn/ha
• VN giống Yên Mỹ:15-20 tấn/ha

• Dưa chuột bao tử F1 Hà Lan: 10-15
tấn/ha
• F1 Nhật Bản: 50-60 tấn/ha

Giá trị sử dụng
• Ăn tươi salad, xào, cắt lát
• Muối chua, đóng hộp

Đặc điểm thực vật học - Hoa
• Hoa dưa chuột đơn tính, hoa đực
và hoa cái cùng cây, thụ phấn nhờ
cơn trùng
• Hoa có 4 - 5 lá đài, 4- 5 cánh và là
cánh hợp, màu vàng
• Có thể ra thành chùm hay đơn
• Hoa cái bầu thượng, có 3 - 4 noãn,
núm nhuỵ phân nhánh hoặc hợp

3


20.09.2010

Đặc điểm thực vật học - Hoa
• Hoa cái xuất hiện ít và muộn hơn hoa
đực
• Cũng có loại ra hoa lưỡng tính hay
chỉ có hoa đực hoặc cái nhưng hiếm
• Hoa cái thường xuất hiện trên nách
lá thứ 3-5 trên thân chính

• Nhiệt độ thấp (18 - 200C), ánh sáng
ngày ngắn (10-11h), nồng độ khí
trong khơng khí thích hợp dinh
dưỡng đầy đủ, có lợi cho ra hoa cái.

Tăng số hoa cái phun
•
•
•
•
•
•

MH (Malêíc hyđrazit) ở mức 50-100pp
GA3: 5-10ppm
Ethephon (Ethrel): 150 - 250pp
Dibutyl phthalate 0,1%
Dipotassium phthalate: 0,2-0,5%
Tạo hoa đực duy trì dịng ra tồn hoa cái
phun
• GA3: 1500-2000ppm và AgNO3: 300-400ppm
• Thời điểm phun: 2 lá thật là khi phân hố giới
tính

Sự thay đổi giới tính hoa
dưa chuột
• Mơi trường
• Lượng auxin, GA, ethylen và ABA nội
sinh
• Bón nhiều đạm ra nhiều hoa đực và

giảm năng suất
• Xử lý bằng cách tăng nồng độ CO2
kích thích hoa cái ra sớm và nhiều
• Xử lý GA3 làm tăng số đực, ứng dụng
trong sản xuất lạt lai

Quả và hạt
• Loại quả mọng, quả từ non - chín
thương phẩm có màu xanh, xanh
trắng hoặc xanh vàng
• Giống chín muộn thường quả to, dài
(có quả ~1kg, ~1m)
• Giống chín sớm có quả dài 9 - 12cm
và nặng 100 - 150g
• Dưa chuột bao tử thường thu hoạch
quả khi dài 3 - 6cm.

(Nguồn: Tropical hoticaulture volume 2, NXB Naya
prokash, Ấn Độ, trang 112)

Quả và hạt
• Nhiệt độ thuận lợi cho quả chín là
200C
• Sau khi nở hoa 6 - 8 ngày quả đã có
thể thu hoạch.
• Khi chín sinh lí, quả có màu vàng,
xanh vàng, vỏ cứng và có khi hơi nứt.
• P1000 = 20 - 30g, số hạt/quả từ 150 500 hạt
• Bảo quản tốt có thể để được 3 - 4 năm


Yêu cầu điều kiện
ngoại cảnh

4


20.09.2010

Yêu cầu về nhiệt độ
• Nhiệt độ nảy mầm: > 130C
• Nhiệt độ thích hợp cho sinh trưởng,
phát triển là 25 ± 70C.
• Nhiệt độ <50C và >400C cây ngừng
sinh trưởng và có thể chết
• Vùng ơn đới phải sản xuất dưa chuột
trong nhà kính
• Nhiệt độ >300C ra hoa cái muộn, tăng
cường sinh trưởng thân lá

Yêu cầu về nước
•
•
•
•

Độ ẩm đất: 85 - 90%
Độ ẩm khơng khí 60 - 65%
Dưa chuột chịu hạn kém
Thời kỳ khủng hoảng nước từ khi ra
hoa đến quả phát triển to

• Nếu thiếu nước ở giai đoạn quả lớn,
quả cịi cọc, dị hình, đắng

Thời vụ trồng
• Vụ đơng: gieo cuối T9-10, thu hoạch T11-12
ăn tươi và đóng hộp
• Vụ xn: gieo T1-2, thu hoạch T4-5
quả
thương phẩm và nhân giống
• Vụ xuân gieo sớm nên nhiệt độ thấp cây khó
nảy mầm --> gieo trong bầu, khi 1 lá thật đem
trồng
• Nếu gieo muộn nhiệt độ cao, thời kỳ cây cho
thu hoạch ngắn, cây chóng tàn, quả già,
năng suất giảm
• Các giống có TGST 65-70 ngày đến 110 ngày

Yêu cầu về ánh sáng
• Ưa ngày ngắn, 10 - 12h/ ngày
ra
hoa, kết quả sớm và sản lượng cao
• Chiếu sáng ngày dài, cường độ ánh
sáng yếu hoa cái ra muộn, dễ rụng
năng suất giảm

Yêu cầu về đất và dinh dưỡng
• Dưa chuột là cây kén đất, yêu cầu đất thịt
nhẹ và cát pha, pH = 6 - 6,5
• Năng suất 30 T/ha, yêu cầu 1 lượng NPK là
170kg (51N + 41P + 78K).

• Dưa chuột khơng chịu được nồng độ phân
bón cao nhưng lại phản ứng nhanh với dinh
dưỡng
nên bón thúc nhiều lần cho dưa
chuột
• Phân bón gốc Cl- khơng thích hợp cho dưa
chuột
• N: 90-120kg/ha, P: 60-90kg/ha; K: 100120kg/ha, phân chuồng 20-25 (40) tấn/ha

Làm đất
• Do rễ phát triển kém nên làm đất gieo
hạt cần chu đáo hơn các cây trong họ
khác
• Lên mặt luống rộng 65 - 80cm
• Cao 20 - 30cm
• Rãnh rộng 30 - 35cm
• Trồng 2 hàng
• Thường để mỗi hốc 1 cây

5


20.09.2010

Xử lý hạt trước khi gieo
• Hạt trước khi gieo nên phơi lại trong
nắng nhẹ khoảng 3h
• Ngâm trong nước ấm 40 - 500C trong 2
- 4h để hạt hút đủ ẩm
• Vụ xuân nhiệt độ thấp cần thúc mầm

cho hạt dưa bằng cách xử lý nước
nóng và ủ ở nhiệt độ 25 - 300C khoảng
1-2 ngày, rễ mầm nhu ra đem gieo

Khoảng cách trồng
• Giống chín sớm: 50-60cm x 15-20cm/1cây
hay 50 60cm x 30-40cm/2 cây
• Giống chín muộn và trung bình:
70-80cm x 30-35cm/1cây
• Lượng hạt gieo: 80-100g/sào
và 2,2-2,8kg/ha
• Phương pháp gieo: gieo thẳng theo gieo hốc
hoặc hàng
• Mỗi hốc gieo 1-3 hạt sau đó tuỳ mật độ để 12 cây, lấp đất dày 1-2cm

Chăm sóc - Xới và vun

Bón phân

• 2-3 lần kết hợp với bón thúc
• Lần 1: khi cây có 1 - 2 lá thật, xới phá
váng, vun nhẹ
• Lần 2: trước khi làm giàn (khi cây có 5
- 6 lá thật) xới kỹ, vun cao và kết hợp
bón thúc.
• Lần 3: bắt đầu xuất hiện nụ hoa, xới
nhẹ, vụn cao (nếu cần)

Bón lót: phân chuồng + P + 1/4N + 1/3K
Bón thúc

• Lần 1: 1/4N, nồng độ phân lỗng: 0,5% (2 lá
thật)
• Lần 2: 1/4N + 1/3K (có quả), N.độ: 1-1,5%
• Lần 3: 1/4N + 1/3K (sau lần thu hoạch 2)
(có thể chia làm nhiều lần bón sau thu hái)

Tưới nước

Làm giàn

• Khi gieo độ ẩm 70 - 80%
• Khi có lá thật: 80 - 85%
• Khi có quả: 85 - 90% (5-7 ngày tưới 1
lần)

•
•
•
•
•

Cây có tua cuốn đầu tiên (5 - 6 lá thật)
Giàn cao 2m trở lên
Làm giàn hình chữ A (tre, nứa)
Lưới mắt to (nhà lưới)
Dây buộc (nhà lưới)

6



20.09.2010

Tạo hình cho dưa chuột
• Giống TGST trung bình và muộn
• Để 1 thân chính, hoặc 1 thân chính
1 thân phụ (cành cấp 1)
• 1 thân chính và 2 thân phụ
• Nhánh cấp 2 chỉ nên để 2 - 3 lá và 1
hoa cái và sau đó ngắt ngọn cấp 2
• Do ra nhiều hoa cái trên thân chính
nên hiện nay thường chỉ giữ 1 thân
chính

Quả dị hình (Deformed fruit)
• Thụ phấn
kém
• Thời tiết bất
thuận
• Dinh dưỡng
khơng cân
đối
• Thả ong
• Tưới nước
• Phân tích
đất

Sâu bệnh hại dưa chuột

Thiếu dinh dưỡng
(Fertilizer deficiency)

• Thiếu
Mn
• Phân
tích đất
• Bón
phân
chứa
Mn

Hại do thuốc trừ cỏ

Đốm lá (Angular Leafspot)

(Herbicide injury)

Pseudomonas lachrymans

• Chọn đúng loại thuốc trừ cỏ
• Chú ý thuốc trừ cỏ cho cây trồng trước
• Ghi lại dữ liệu (thời gian phun, nồng độ, loại
thuốc...)

• Vi khuẩn lây truyền
qua hạt
• Phát triển mạnh ở
thời tiết nóng ẩm
• Xử lý hạt
• Vệ sinh đồng
ruộng
• Khơng làm việc khi

ruộng ướt sương
• Phun thuốc trừ vi
khuẩn

7


20.09.2010

Thán thư (Anthracnose)

Héo xanh VK (Bacterial Wilt)

Colletotrichum lagenarium

Erwinia tracheiphila

• Nấm lây
truyền qua
hạt
• Hại nặng
về cuối vụ
• Xử lý hạt
• Giống
kháng
bệnh
• Phun
thuốc trừ
nấm


• Hại nhiều trên
dưa chuột và
dưa thơm
• Lây truyền
qua bọ cánh
cứng
• Trừ bọ cánh
cứng
• Phun thuốc
trừ vi khuẩn

Héo xanh VK (Bacterial Wilt)

Thối quả dưa chuột (Belly Rot)

Erwinia tracheiphila

Rhizoctonia solani
• Nấm lây nhiễm từ
đất
• Chăm sóc cây tốt
• Trừ nấm ở đất
trước khi có quả
• Bảo quản lạnh quả
thu hoạch
• Thơng gió tốt
• Rửa bằng nước tẩy
chứa Clo

Sương mai giả (Downy Mildew)

Pseudoperonospora cubensis

Sương mai giả (downy mildew)
Pseudoperonospora cubensis

• Nấm lan
truyền trong
khơng khí
• Giống dưa
chuột kháng
bệnh
• Phun thuốc
trừ nấm

8


20.09.2010

Sương mai giả (downy mildew)
Pseudoperonospora cubensis

Virus CMV (cucumber mosaic virus)
• Chăm sóc cây
tốt
• Giống kháng
bệnh
• Che phủ luống
bằng nilon phản
xạ AS

• Trừ cơn trung
trung gian
truyền virus

Virus CMV (cucumber mosaic virus)

Chảy gơm (Gummy Stem)
Mycosphaerella citrullina và Phoma exiqua
• Biểu hiện
cây bị bệnh
trên lá
• Nấm lây
truyền qua
hạt và đất
• Xử lý hạt
• Vệ sinh
đồng ruộng
• Phun trừ
bệnh sớm

Virus đốm vịng đu đủ
(Papaya ringspot virus)

Phấn trắng (Powdery Mildew)
Erysiphe cichoracearum và
Sphaerotheca fulginea
• Bệnh lan truyền
trong khơng khí
• Bệnh phát triển
mạnh trong điều

kiện khơ
• Giống chống bệnh
• Phun thuốc trừ
nấm
• Nấm dễ kháng
thuốc --> đổi
thuốc

9


20.09.2010

Tuyến trùng (Root-Knot)
Meloidogyne spp.
• Bệnh xuất hiện nhiều ở
đất thành phần cơ giới
nhẹ: cát
• Xác định loại tuyến
trùng và
• Xử lý đất bằng thuốc
trừ tuyến trùng sau khi
thu hoạch

Ghẻ (Scab)
Cladosporium cucumerinum

•
•
•

•

Nấm lây qua hạt
Cần đêm mát và ẩm
Giống kháng
Phun thuốc

Đốm hình khiên (Target Spot)

Mọc bơng? (Cottony Leak)

Corynespora cassiicola

Pythium spp.

• Nấm lan
truyền trong
khơng khí
• Hại nặng
trong nhà
lưới hơn là
ngồi đồng
• Vệ sinh, tiêu
huỷ tàn dư
• Phun thuốc
trừ nấm khi
phát hiện

Một số loại thuốc trừ bệnh
Bệnh hại

Đốm lá2
Thán thư
Héo VK2,4
Thối quả
Mọc bông
Chết rạp5
Sương mai
Chảy gôm
Phấn trắng
- không tác dụng

Maneb Bravo Benlate Ridomil
++
+
+
+
++
+
+
+
++
++
+
+
+
++3
+ tác dụng TB ++ tác dụng tốt

• Nấm lây nhiễm từ
đất

• Chăm sóc cây tốt
• Trừ nấm ở đất và lá
trước khi có quả
• Bảo quản lạnh quả
thu hoạch
• Thơng gió tốt
• Rửa bằng nước tẩy
chứa Clo

Sâu đo (Cabbage looper)
Trichoplusia ni
• Hại khi cây
nhỏ làm
hạn chế
sinh trưởng
• Xác định
mật độ
bằng bẫy,
điều tra
đồng ruộng
• Phun thuốc
trừ khi sâu
non

10


20.09.2010

Rệp (Aphid)

Aphis gossypii ...

Bọ dưa (cucumber beetle)
• Hai nghiêm
trọng khi
cây cịn
nhỏ
• Hại nặng
vào đầu
mùa xn
• Trung gian
truyền
bệnh vi
khuẩn gây
bệnh héo

Giịi đục thân (maggot)

Giịi đục lá (leafminer)

Delia platura

Liriomyza spp.
• Hại cây mới
mọc
• Phun thuốc
trừ sâu
• Gieo lại

Bọ trĩ (thrips)

Sericothrips variabilis

• Hại nghiêm
trọng khi cây
cịn nhỏ
• Phun trừ sớm

Bọ rùa (chấm và sọc)
Diabrotica undecimpunctata howardi và
Acalymma vittatum

• Gây ra các đốm
trắng trên lá,
giảm sức sống
cây
• Hại nghiêm
trọng khi cây
nhỏ
• Thời tiết mát và
ẩm
• Phun thuốc trừ

• Là
vector
truyền
bệnh
vi
khuẩn
héo
• Bẫy

• Phun
thuốc

11


20.09.2010

Bọ xít (bug) - nasa tristis

Nhện đỏ 2 chấm
Tetranychus urticae
• Nhện trích
hút làm lá
vàng và sinh
trưởng kém
• Phát triển
mạnh khi
thời tiết
nóng, khơ
• Nhìn thấy
mạng nhện
• Phát hiện và
trừ kịp thời

• Làm cây khơ và chuyển màu đen
• Phun thuốc ở giai đoạn bọ xít non

Wireworm
Conoderus vespertinus và C. falli

• Hại cây khi
cịn nhỏ
• Chăm sóc cây
tốt
• Dùng thuốc
trừ sâu trong
đát

Thu hoạch quả ăn tươi
• Dựa vào màu sắc quả
– Màu xanh đậm chuyển sang xanh trắng
– Hoặc xanh vàng, bề mặt quả căng

• Dựa vào thời gian sinh trưởng
– Giống chín sớm 35-40 ngày
– Giống chín muộn là 50-60 ngày sau gieo

• Đường kính quả 2,5-5cm
• Dưa chuột bao tử
– Đường kính quả 1-1,5cm
– Chiều dài 4-6cm
– Nên thu hoạch hàng ngày

Một số loại thuốc trừ sâu
Dịch hại
Rệp
Bọ dưa
Sâu keo
Giòi đục lá
Sâu đo

Nhện
S.đục quả2
Giịi đục thân
Bọ xít
- khơng tác dụng

Guthion B.T Diazinon Sevin
++
+
++
+
++
++
+
++
+
++
++
++
+
+ tác dụng TB ++ tác dụng tốt

Thu hoạch quả làm giống
• Để sản xuất hạt giống cần cách ly
1000-1500m
• Quả chín sinh lí hồn tồn
• Hạt quả thường phát triển chậm hơn
so với vỏ và thịt quả
• Khi quả có màu nâu xẫm, cuống và quả
héo thì hạt mới chín sinh lý đầy đủ

• Cần phải chọn cây, quả mang đặc
trưng của giống, không bị sâu bệnh

12


20.09.2010

Thu hoạch quả làm giống
• Khơng dùng quả ra đợt đầu và cuối
vụ làm giống
• Quả thu về ủ 1 ngày để hạt tách ra
dễ dàng
• Hạt được rửa sạch và phơi trong
nắng nhẹ hoặc sấy
• Độ ẩm hạt <13%
• Năng suất hạt 400-700kg/ha

13


20.09.2010

14


20.09.2010

15