Nghiên c u khoa h c công ngh

C

I M TH C V T R NG NHI T

KUZNETSOV A.N, NGUY N

I.

NG H I, PHAN L

I GIÓ MÙA VI T NAM
NG, KUZNETSOVA S.P

TV N

Bán o ông D ng là m t ph n c a khu v c ông Nam Á, bao g m lãnh
th 3 qu c gia: Vi t Nam, Lào và Campuchia. ây là m t trong s không nhi u
trung tâm phát sinh loài th c v t trên th gi i, bao g m c các n v phân lo i b c
cao. S a d ng sinh h c khu v c này r t c n
c b o v , tr c tiên là b o v
môi tr ng th c v t c tr ng c a các h sinh thái r ng. Trong i u ki n bi n i
khí h u tồn c u hi n nay và s gia t ng áp l c c a các ho t ng nhân sinh, vi c thu
th p nh ng ki n th c khoa h c v t ch c không gian và ch c n ng c a h sinh thái
t nhiên nguyên sinh ngày càng c p thi t.
Tr c ây, nghiên c u th c v t Vi t Nam ch y u t p trung vào các n i
dung v phân lo i và nh ng t ng quan v h th c v t a ph ng [2], [10], [11],
[12], [13], [14], [28]. Tuy nhiên, trong nhi u cơng trình ã cơng b cịn có nh ng
i m ch a chính xác, m t s thơng tin v thành ph n loài trong qu n xã th c v t
còn b nh m l n. Bên c nh ó, n nay v n ch a xác l p

c c s khoa h c v ng
ch c v t ch c c u trúc, ch c n ng c a h sinh thái r ng nhi t i khu v c ông
D ng. Dù v y, nh ng nghiên c u theo h ng này ã
c Ashton ti n hành
vùng nhi t i c a C u th gi i và ông ã nh n m nh s c n thi t nghiên c u sâu
v
c i m sinh h c th c v t r ng, c bi t là i v i nh ng loài cây g tham gia
thành t o qu n xã [1].
Vi t Nam nói riêng và ơng D ng nói chung, có r t ít các nghiên c u
làm rõ v
c i m hình thành và ch c n ng c a r ng nhi t i gió mùa. Trong khi
ó, nh ng nghiên c u theo h ng này cho phép gi i quy t
c m t s nhi m v
trong th c ti n nh ph c h i, khai thác, s d ng h p lý và b o v ngu n tài nguyên
r ng nhi t i gió mùa. Vi c y m nh khai thác ngu n tài nguyên r ng ã làm
gia t ng r i lo n ngu n gen, làm m t i m t ph n r ng nhi t i ch trong vòng
m t th h con ng i và i u này c ng ã
c kh ng nh nhi u l n trong các
công c qu c t .
khu v c ng b ng mi n Nam Vi t Nam c ng nh các ng b ng, bình
nguyên khác c a ông D ng, r ng cây h D u Dipterocarpaceae chi m u th [9],
[15]. Tr c nh ng n m 50 c a th k 20, r ng cây h D u chi m di n tích r ng l n
Vi t Nam [1], [12] trên các ai
cao d i 700 m. ây là t m th m th c v t che
ph cho các khu v c ng b ng trên n n phi n sét và cao nguyên bazan. Nh v y,
lãnh th Vi t Nam là mơ hình i di n nghiên c u v phát tri n c a th c v t r ng
ông D ng và ph n l c a ông Nam Á.
Trên c s s li u nghiên c u trong nhi u n m, bài báo t p trung bàn lu n m t
s v n
v

c i m t ch c c u trúc, ch c n ng và chu k n m (hi n t ng h c)
c a r ng nhi t i gió mùa ng b ng ông D ng, c ng nh các v n
v phân
lo i và i u ki n tái sinh c a r ng.
28

T p chí Khoa h c và Cơng ngh nhi t

i, S 01, 12 - 2012


Nghiên c u khoa h c công ngh

II. TÀI LI U VÀ PH
NG PHÁP NGHIÊN C U
Bài báo s d ng s li u nghiên c u trong nhi u n m
c ti n hành t i tr m
sinh thái Mã à (1989 - 1995, 2001 - 2010), trong các ki u r ng cây h D u thân
cao ng b ng (cách TP H Chí Minh 120 km v phía ơng B c); r ng ng b ng
Cát Tiên (cách TP H Chí Minh 180 km v phía ơng B c) và r ng trên dãy núi cao
Hoàng Liên S n (cách th ô Hà N i 350 km v phía B c). Các nghiên c u c ng
c ti n hành t i nh ng vùng ch u tác ng c a ho t ng nhân sinh, trong ó có
tác ng c a ch t di t c , bom napan do quân i M s d ng trong th i gian chi n
tranh ông D ng l n 2 [6], [17], [19], [20], [22], [23], [24].
Trên c s cách ti p c n nh t quán, t ng h p v sinh h c qu n xã [16], ã ti n
hành nghiên c u: thành ph n loài, c u trúc ng và ngang qu n xã th c v t r ng,
c i m sinh h c th c v t r ng, ng h c c a th m lá và g , c i m hình thái và
th y v n t r ng, vi khí h u d i tán r ng.
ã xây d ng s
c thù nh lo i t i th c a cho các d ng th c v t khác nhau

nh cây g , dây leo và th c v t bán bì sinh có các c quan t d ng (quang h p) và sinh
d ng (b r ) cách m t t v cao
n 50 m nh m t nhi m v
c l p v ph ng pháp.
xác nh thu c tính lồi, ã m r ng t h p các d u hi u nh n bi t, bao
g m các d u hi u hình thái chung c a thân cây, màu s c v , m t c t c a v cây và
g , mùi, màu s c và
c quánh c a nh a cây. B ng s li u c a 60 loài cây g và
dây leo ph bi n, ã xây d ng m t quy trình xác nh có tính n hình d ng, kích
th c c a lá, các c tr ng chi ti t c a phi n lá, th m chí hình v chi ti t m t s
d ng gân lá khác nhau, mùi c a lá (khi vò nhàu) và m t lá [19].
Trong c i m c u trúc ng c a r ng, vi c phân chia r ng thành các t ng
c d a trên c s h th ng phân lo i c i n các d ng s ng c b n c a th c v t.
Theo ó, r ng nhi t i gió mùa
c phân thành 2 t ng c b n: t ng cây g và t ng
thân th o. T ng cây g
c chúng tôi phân thành m t s phân t ng c tr ng cho
c u trúc ng c a cây g r ng. C u trúc ng c a r ng
c trình bày d i d ng
các bi u
m t c t,
c coi nh chân dung c a r ng. C s
xây d ng nh ng
c u trúc ó là mơ t chi ti t c i m a th c v t theo các tuy n kh o sát khác nhau,
t i nh ng ô tiêu chu n c
nh và t m th i có kích th c khác nhau.
ã xây d ng và mô t trên 200 bi u
m t c t ng c a m t s r ng Vi t
Nam,
c t o thành trên nh ng y u t

a hình khác nhau t B c vào Nam, t vùng
ven bi n n các s n núi có cao n 2.900 m.
III. K T QU VÀ TH O LU N
3.1. a d ng h th c v t
S a d ng c a r ng Vi t Nam
c t o ra nh có lãnh th tr i dài 1650 km
theo kinh
(Thái V n Tr ng, 1962, V T L p, 1980). Lãnh th
c ng n cách
v i kh i không khí l c a t phía tây b i dãy Tr ng S n (chi u dài 600 km, cao
1.200 - 1.900 m, ơi khi có các nh cao t i 2.600 m). V i a th phía Tây là vùng
ng b ng r ng l n c a Lào, Campuchia và phía ơng là i d ng làm cho khu
v c có s t ng tác gi a các kh i khơng khí c a l c a và i d ng, ng th i t o
nên các ti u vùng khí h u an xen nhau. Cùng v i i u ki n a lý, ây là nguyên
nhân hình thành tính a d ng cao c a l p ph th m th c v t.
T p chí Khoa h c và Công ngh nhi t

i, S 01, 12 - 2012

29


Nghiên c u khoa h c công ngh

Trong thành ph n khu h r ng Vi t Nam ã ghi nh n
c trên 7.050 loài th c
v t thu c các d ng khác nhau. Trong ó cây g có 3.140 loài (44,5%), cây thân th o
trên t 1.660 loài (23,5%), dây leo 1.310 lồi (18,6%), bì sinh 844 lồi (11,9%), cây
ký sinh 66 lồi (0,9%), bán bì sinh 31 loài (0,4%) [20]. T ng s loài th c v t Vi t
Nam

c ánh giá là h n 10 nghìn loài [2]. So sánh h th c v t r ng c a Vi t Nam
v i khu v c lân c n ông D ng và Nam Trung Qu c (Vân Nam, Nam T Xuyên)
cho th y tính ng nh t ti n hóa c a s hình thành th m th c v t trong khu v c này
c a l c a Á - Âu. Các h th c v t có s t ng ng v tính a d ng các n v
phân lo i và có s g n g i v b c phân lo i h , chi ( ơi khi n lồi).
Các thơng s khí h u a ph ng, c nh quan và ki u sinh thái th nh ng là
nh ng y u t hình thành nên s a d ng loài cây g r ng [6], [12], [19], [22], [23].
Trong thành ph n r ng cây h D u thân cao
ng b ng phát tri n trên n n t
feralite t ng dày, có t i trên 400 lồi cây g [19]. Trong r ng cây g ó, ã ghi nh n
u th c a các
i di n thu c h Anacardiaceae, Burseraceae (Canarium),
Combretaceae (Terminalia), Dipterocarpaceae (Dipterocarpus, Hopea, Shorea),
Elaeocarpaceae (Elaeocarpus), Ericaceae (Rhododendron), Euphorbiaceae,
Fagaceae (Lithocarpus, Quercus), Lauraceae, Lythraceae (Lagerstroemia),
Meliaceae (Aglaia), Myrtaceae, Rhizophoraceae (Rhizophora), Sapindaceae,
Sapotaceae. i di n và chi m u th là 53 loài thu c 34 chi c a 19 h [21].
Vi c so sánh thành ph n loài nh ng khu r ng phân b trên các vùng a lý khác
nhau v kinh
và v
ã làm rõ
c c tr ng riêng c a thành ph n loài các qu n
xã r ng nguyên sinh mà i u ki n c a nó là r ng, v i t cách là m t hình thái th c v t
ã
c hình thành trên lãnh th Vi t Nam t r t lâu trong l ch s . Nguyên nhân c a
hi n t ng này là quá trình bi n i liên t c l p ph th c v t - h qu c a vi c ti n thoái
nhi u l n c a bi n và s t o s n trong k Jura và Creta, trên n n nhi t
d ng và
khơng có b ng giá trên ác vùng núi. Th i gian và s hình thành kh n ng thích nghi
c a th c v t v i i u ki n t nhiên và ng thích nghi v i mơi tr ng th c v t c a mình

là các y u t quy t nh kh n ng b o t n các lồi ngun c c ng nh hình thành các
lồi m i, trong ó có nh ng lồi c h u. S hi n di n c a các loài c x a các b c
phân lo i khác nhau cho th y h th c v t r ng Vi t Nam có tu i ti n hố r t lâu: loài
i trung sinh Mezozoi (Pinus (syn. Ducampopinus) krempfii), chi (Amentotaxus,
Angiopteris, Cephalotaxus, Cyathea, Cycas, Keteleeria, Liquidambar, Liriodendron) và
h (Amentotaxaceae, Cephalotaxaceae, Cyatheaceae, Cycadaceae, Marattiaceae) [12].
3.2. C u trúc ng c a r ng
Trong quá trình hình thành h th c v t và c u trúc nguyên sinh, các cánh r ng
nhi t i gió mùa là nh ng h th ng sinh h c ph c t p có c u trúc ng c thù.
Trong m t ai
cao c th , m t s lồi cây g hình thành nên các phân t ng nh t
nh. Trong không gian r ng, kho ng bi n thiên v
cao c a các cây t o nên m i
phân t ng d i ph thu c vào m c
phát tri n c a các phân t ng trên, c ng nh
ph thu c vào
khép tán,
ng kính và hình d ng tán lá. Thơng th ng, phân
t ng trên cùng (phân t ng 1) không khép tán; phân t ng 2 phát tri n t t và khép tán;
phân t ng 3 có tính phân m nh và phân t ng d i cùng (phân t ng 4) l i phát tri n
t t. Theo s li u c a chúng tôi, ph n trên cùng c a r ng Vi t Nam có kho ng 330
loài cây g , ph n gi a là 2.460 loài và ph n d i 320 loài [20].
30

T p chí Khoa h c và Cơng ngh nhi t

i, S 01, 12 - 2012


Nghiên c u khoa h c công ngh


Theo m c
n gi n - ph c t p, chúng tôi ã chia ra 3 d ng c u trúc ng
c a r ng ng b ng hình thành trong i u ki n l ng n c m a trong mùa m a có
th
t t i 2.000 mm. C u trúc
c xác nh ch y u thông qua c i m t và
kh n ng tích l y
m c a t r ng. R ng có c u trúc n gi n (1 - 2 phân t ng
cây ng, cao t 4 - 12 m) phát tri n ch y u trên t cát, sét-gley và phi n (d ng
c u trúc này c ng úng v i r ng ng p m n ven bi n). R ng có c u trúc trung bình
(có 3 phân t ng, cao t 10 - 35 m) hình thành ch y u trên t có thành ph n c gi i
nh , t trên n n á phi n sét và t than bùn-gley. R ng có c u trúc ph c t p (4 - 5
phân t ng, cao 40 - 55 m), phát tri n trên t feralite t ng dày (có khi t i 5 m), thốt
n c t t, c ng nh trên t phù sa d c thung l ng sông. Nh v y, tu thu c vào m c
th m th u m, m c
hình thành các t ng ch a n c m a trong t, di n ra quá
trình hình thành c u trúc ng ph c t p c a r ng cây g .
i v i r cây r ng, i u quan tr ng nh t là m c
thu nh n
m trong t
su t th i gian c n m. S khác nhau c a các lo i t là
sâu c a t ng không th m
n c, t c
th m th u m t khí quy n, tính ch t phân b
m trong l p khống
và kh n ng tích tr n c c a t. L p không th m n c là l p phi n sét (t
t sét
n d ng sét k t tinh), bazan (x p ho c ch t), á granit d ng phân m nh ho c tr ,
canxit (ch t ho c t i x p). Các l p này phân b

sâu khác nhau, b t u t b
m t, trong ó c tính không th m n c bi n ng t m c t ng ph n cho n h u
nh hoàn toàn ( d ng t m ho c phi n). t v i
th m n c sâu m b o cho s
phân t ng h r thu c các phân t ng cây khác nhau.
t v i l p không th m n c
nông không t o ra
c s phân hố ó.
R ng có c u trúc ph c t p nh t g m 5 phân t ng
c hình thành trong i u
ki n khí h u gió mùa i n hình, thơng th ng là phát tri n trên lo i t feralite
vàng t ng dày ( n 4 m).
ây, m t l ng l n n c mùa m a (l ng m a 1.100 1.500 mm)
c tích t trong các t ng t và
m theo tính ch t tr ng l c và mao
m ch giúp các loài cây g r ng s d ng trong su t th i gian c a n m [19].
M c
ph c t p khác nhau c a c u trúc theo chi u ng c a cây c ng nh n
th y r ng trên a hình núi. C u trúc n gi n
c c tr ng b i các lồi thơng 3
lá Pinus kesiya và thơng 2 lá Pinus latteri, cao n 20m, phát tri n trên ai
cao
1.200 - 1.600 m, c i m này c ng úng v i r ng rêu mây mù và r ng lùn (cây cao
2 - 6 m) trên các nh và giơng núi có
cao t i 2.000 m v i t ng t m ng, nhi u
s i á. R ng cây g v i c u trúc n gi n
c g p trên nh c a các dãy núi á vơi
( a hình karst)
ai
cao 400 - 600 m. R ng cây g có c u trúc trung bình, cao

10 - 24 m,
c hình thành trên s n núi, trên các nh cao nguyên, trên vùng tr ng
và d c các thung l ng sông
cao n 2.400m, phát tri n trên các lo i t có
thành ph n c gi i và ngu n g c khác nhau, th m chí là t l n nhi u á nh ng
c cung c p
n c. R ng có c u trúc ph c t p v i chi u cao cây n 30 m b t
g p t i các vùng núi th p (d i 800 m) trên s n tho i và d i chân núi, n i
sâu
c a t ng d ng r l n h n 1 m [4], [6], [17], [22], [23].
Nh v y, i v i r ng trên núi, các y u t ch y u quy t nh m c
ph c t p
c a c u trúc theo ph ng ng c a r ng là
cao so v i m c n c bi n (liên quan
ch
nhi t),
d c, h ng ón gió mùa,
dày t ng t (liên quan n
sâu c a
T p chí Khoa h c và Công ngh nhi t

i, S 01, 12 - 2012

31


Nghiên c u khoa h c công ngh

t ng d ng r ). Khi kh n ng tiêu thoát n c c a t gi m,
gi m và c u trúc theo ph ng ng c a r ng c ng s tr nên

s các phân t ng cây g [17, 22, 23].

n sâu c a r cây s
n gi n h n do gi m

Trong r ng nhi t i gió mùa, cùng v i các lồi cây g t o r ng, ln có các
lồi “th y u”, các loài này khi g p i u ki n thu n l i có th tr thành các lồi ch
y u ho c là các loài quan tr ng (chìa khóa). L y ví d nh lồi Tung Tetrameles
nudiflora (Datyscaceae) và B ng l ng Lagerstroemia calyculata (Lythraceae). K t
qu nghiên c u cho th y, ây là các loài n n c a r ng trong thung l ng c a VQG
Cát Tiên [24] hay loài Cám Parinari annamensis (Chrysobalanaceae) ph bi n t i
khu v c r ng ng b ng o Phú Qu c [25], nh ng chúng l i là loài th y u r ng
Mã à [19].
S k t h p ph c t p, ơi khi c áo gi a khí h u a ph ng, th nh ng,
thu v n và các y u t môi tr ng ã d n n s xu t hi n b t ng c a h th c v t
và ôi khi là nh ng lồi c h u. Ví d , các cánh r ng v i loài u th là Du sam núi
t Keteleeria evelyniana (Pinaceae) và Thông lá d t Pinus krempfii phát tri n trên
núi mi n Nam Vi t Nam: Loài th nh t Keteleeria evelyniana ch phân b
kh i
núi Bidoup, trên các nhánh t phía Tây h ng v
nh c a kh i núi; loài th hai
Pinus krempfii c ng phân b t i kh i núi này ( cao 1.450 - 1.900 m) và kh i núi
Hòn Bà li n k thu c t nh Khánh Hoà (cao 1.200 - 1.300 m); trong c hai tr ng h p
này, các loài u phát tri n trên nh ng khu v c có kh n ng thốt n c t t, trên a
hình nhơ lên d ng i c a các kh i núi ó v i cao t ng i 10 - 70 m [23].
c bi t, chúng tôi ã ch ng minh
c r ng, s thay i hoàn toàn các loài
cây g t o r ng x y ra khi có s thay i ki u sinh thái th nh ng. S bi n i trong
thành ph n các loài cây t o r ng di n ra ch y u b c h , trong khi các phân t ng
bên d i, n i i u ki n môi tr ng th c v t phát tri n ph thu c vào các phân t ng

phía trên thì ph n l n l i b c lồi ho c chi thu c nh ng h ó. T i khu v c ng
b ng và bình nguyên mi n Nam Vi t Nam, trên t feralite vàng - , t ng dày
th ng hình thành các ki u r ng v i u th
phân t ng trên cùng thu c v
i di n
c a h D u Dipterocarpaceae [19]; còn trên khu v c ng p n c theo mùa, t có màu
x m, th c v t chi m u th l i thu c h T vi Lythraceae. Trong c hai tr ng h p,
cây g
các phân t ng bên d i hình thành v i các i di n c a h Na Annonaceae
(Polyathia), h Th u d u Euphorbiaceae (Antidesma), h Cà phê Rubiaceae
(Lasianthus, Psychotria), h Cam chanh Rutaceae. M i quan h rõ r t nh th gi a
qu n xã th c v t r ng v i c i m ki u sinh thái th nh ng là h qu c a h th c
v t nguyên sinh và c u trúc ph c t p c a qu n xã th c v t có ngu n g c lâu i.
3.3. Các v n

v phân lo i r ng nhi t

i gió mùa

Phân lo i r ng nhi t i là m t trong nh ng v n
quan tr ng. S ph c t p
c a vi c phân lo i này chính là tính a d ng v c u trúc, a d ng thành ph n loài cây
t o r ng và tính a tr i c a chúng. Ph i th a nh n cách phân lo i r ng c a Thái V n
Tr ng [12] là rõ ràng nh t. Tác gi ã phân lo i các ki u th m th c v t r ng theo v
trí vùng, v
khí h u và ai
cao cùng các ki u ph mi n theo th nh ng và các
n v nh h n. Các h và loài th c v t
c dùng phân nh các n v nh này.
32


T p chí Khoa h c và Công ngh nhi t

i, S 01, 12 - 2012


Nghiên c u khoa h c công ngh

Tuy nhiên, khi áp d ng i v i r ng a tr i thì cách ti p c n này cịn thi u
tin c y.
n c , khi chúng tôi nghiên c u so sánh các ki u r ng có cùng m t gi i
h n
cao c mi n B c, mi n Trung và mi n Nam cho th y, chúng r t g n g i
nhau v thành ph n các h t o r ng, nh ng l i khác nhau v thành ph n lồi, ơi khi
n chi. M t i u quan tr ng i v i vi c phân lo i là mô t
c i m thành ph n
loài cây g theo các phân t ng, ng th i ch ra các d ng s ng khác (dây leo, thân
th o, bì sinh và bán bì sinh).
Trong khi ó, vi c s d ng các tính t ã
c ch p nh n nh “m a”, “ m”,
“khô” hay “r ng lá”, “bán r ng lá”, “th ng xanh”
ch các qu n xã r ng là ch a
y
thơng tin. Ví d , các cánh r ng phát tri n trên ng b ng và cao nguyên núi
th p v i u th c a loài D u ng Dipterocarpus tuberculatus (1 - 2 phân t ng, cây
g cao 4 - 12 m, t ng c phát tri n t t) trong tài li u khoa h c, k c giáo trình, g i
là r ng “khơ” và ơi khi cịn
c g i là r ng th a (sáng) cây h D u.
ây chúng
tôi mu n nh n m nh, trong su t mùa khơ, khơng có m a, t tr ng thái khô, ph n

l n các loài cây b r ng lá trong kho ng th i gian t vài tu n cho n vài tháng, cịn
th m c thì b khơ. Tuy nhiên, trong th i gian ó, c ng có th i i m thích h p t
c t i m, th m chí t i m nhi u n m c xu t hi n l p n c trên b m t. Do
ó, thích h p nh t, theo chúng tơi là s d ng thu t ng “r ng sáng”. Thu t ng này
th hi n y ý ngh a s phân b “th a th t” c a r ng cây h D u.
C s khoa h c phân lo i r ng Vi t Nam mà chúng tôi xu t d a trên các c
i m sau ây: a m o khu v c (r ng ng b ng ho c trên núi), mi n a lý trên toàn
qu c (B c, Trung, Nam), a ch t, ki u sinh thái th nh ng, th m th c v t (thân cây
cao hay th p, th a th t hay dày sít), d ng c u trúc ng ( n gi n, trung bình hay
ph c t p), có l u ý n thành ph n các lồi chi m u th / ng u th phân t ng cao
nh t. i v i r ng trên núi, còn ph i l u ý ai cao và c i m a hình.
3.4.

c i m chu k n m c a r ng nhi t

i gió mùa

Nh ng nghiên c u trong nhi u n m và cho t t c các mùa trong n m ã cho
phép phát hi n ra c tính chu k trong n m c a r ng nhi t i gió mùa - m t hi n
t ng cịn ít
c nghiên c u.
K t qu nghiên c u cho th y, s thay lá c a cây g và dây leo thân g
khu
v c r ng ng b ng và núi th p di n ra hàng n m vào u mùa khô. Cây g và dây
leo ph n phía trên tán r ng có th i gian thay lá c
nh và ch y u di n ra trong
kho ng th i gian ng n (vài ngày). Do v y, có ý ki n cho r ng chúng có màu xanh
quanh n m. Sau khi xu t hi n m t th h lá m i, ng th i v i s phát tri n c a
phi n lá là giai o n ra hoa.
M t s loài cây g r ng ra hoa trong tình tr ng khơng có lá. S ra hoa di n ra

hàng n m ph n l n các loài cây g và dây leo, ch
m t s ít loài riêng bi t
kho ng th i gian này dài t i 4 n m. S n hoa th ng x y ra vào mùa khơ (ho c
mùa ít m a). Cây g
phân t ng trên cùng n hoa t i ph n ch i, cây g
nh ng
phân t ng phía d i và dây leo n hoa ph n ch i, nhánh ho c thân. Th c v t r ng
ra qu c trong th i k mùa khơ và mùa m a.
T p chí Khoa h c và Công ngh nhi t

i, S 01, 12 - 2012

33


Nghiên c u khoa h c công ngh

Theo chúng tôi, quy lu t chung c a r ng Vi t Nam
c bi u hi n th i gian
v t h u h c c a các phân t ng cây g : t phân t ng trên cùng xu ng các phân t ng
d i, kho ng th i gian ra hoa k t qu t ng lên và m c
thay lá gi m i. ph n
phía trên tán r ng, lá cây r ng hồn tồn, có th
trong tr ng thái tr i lá t 5 - 9
ngày cho n 3 - 4 tháng. Cây nh ng phân t ng d i ch y u r ng lá m t ph n.
Th i gian ra hoa phân t ng trên cùng là 5 - 20 ngày, và thông th ng, chúng ta
quan sát
c s ra hoa ng lo t c a chúng. Các loài phân t ng bên d i ra hoa
và k t qu trong th i gian 3 - 5 tháng, th m chí kéo dài g n su t n m v i th i gian
gián o n ch 1 - 2 tháng. R ng cây n loài và phân b t i m t n i th ng n hoa

h u nh cùng m t th i i m, ngo i tr m t s ít cây n hoa s m ho c mu n h n.
Ngoài ra, c ng b t g p m t s cá th ra hoa trong th i gian t o qu , có ngh a là
chúng l i n hoa l n th 2 [19]. Có th gi thi t r ng, nh ng tr ng h p cá bi t này
là nh m “b o m” cho vi c duy trì lồi trong i u ki n bi n i b t th ng c a khí
h u hàng n m c ng nh s l ng c a các lồi cơn trùng n lá, thú nh và chim nh ng sinh v t tiêu th trái cây và h t gi ng.
i v i r ng trên núi cao (1.000 - 1.100 m so v i m c n c bi n), mùa r ng lá
g n li n v i th i k nhi t
gi m m nh trong n m c ng nh
r ng ng b ng, mùa
r ng lá g n li n v i th i k gi m áng k l ng m a. Tuy nhiên khác v i r ng ng
b ng, mùa r ng lá r ng trên núi cao b t u trong i u ki n có s ng mù và
m
c a khơng khí th ng xun cao (80 - 100%). Ph n l n các loài cây t o nên ph n
trên c a tán r ng r ng lá t t trong kho ng th i gian 2 - 3 tháng (thay m i hoàn
toàn lá khi các ch i cây phát tri n tr l i). Ch có m t s ít lồi tr i lá trong kho ng
th i gian n 1 tháng sau khi r ng lá.
Lá non m i th ng là th c n cho nhi u lồi cơn trùng khác nhau, c bi t là
sâu. Trong khu v c r ng ng b ng và trên núi, chúng tôi ã ghi nh n tr ng h p
80-100% phi n lá cây g thu c phân t ng trên cùng (Dipterocarpus dyeri, D.
turbinatus, Hopea odorata, Shorea roxburghii-Dipterocarpaceae và Betula alnoidesBetulaceae) b g m và sau ó chúng l i
c tái t o m t l n n a [19].
Trong r ng gió mùa, hàng n m trên b m t t hình thành m t l p th m lá
r ng, trong ó ch y u là lá c a các lồi cây g , dây leo, bì sinh và bán bì sinh.
Trong r ng cây g thân cao v i c u trúc ph c t p, trên 1m2 m t t b t g p th m
r ng lá cây c a 8 - 44 loài th c v t, trong ó chi m u th là lá c a 1 - 3 loài cây g
và dây leo. Trung bình, l p th m r ng t kh i l ng 600 g/m2 (kh i l ng khô)
(
, 2003). i u này khá gi ng v i tr l ng c a l ng r i trong r ng cây lá
r ng các vùng ôn i. L p th m r ng r ng nhi t i ng b ng và núi th p
khơng

c hình thành và hồn toàn trái ng c l i so v i r ng vùng ôn i.
Trong r ng trên núi d c theo ai cao 1.000 - 1.200 m, l p th m r ng lá c ng
c hình thành. Trong ó, l p th m r ng dày nh t n 30 cm
c ghi nh n d i
tán cây h t tr n c a các lồi: Thơng lá d t Pinus krempfii, Thông 5 lá Pinus
dalatensis (Pinaceae), P mu Fokienia hodginsii (Cupressaceae) [23].
34

T p chí Khoa h c và Cơng ngh nhi t

i, S 01, 12 - 2012


Nghiên c u khoa h c công ngh

L p th m r ng trong r ng là n i cung c p các ch t dinh d ng chính cho các
h sinh thái. Trong i u ki n vi khí h u c tr ng c a r ng (nhi t
trong các l p
o
khơng khí trung bình n m 20 - 32 C,
chi u sáng 200 - 800 lux,
m không d i
70%) l p th m r ng
c ng v t t, m i và n m s d ng g n nh tồn b (90100%) trong vịng 7 - 8 tháng vào th i k mùa m a và chuy n mùa. Th ng xuyên
quan sát
c m i làm t trong kho ng th i gian 3 - 4 tháng u mùa m a. ây là
nét c tr ng c a r ng phát tri n
cao 900 - 1.100 m mi n Nam và cao 600800 m mi n Trung và mi n B c. Sinh v t tiêu th ch y u l ng th c v t r i (lá,
cành, thân cây) trong r ng ng b ng và r ng núi th p là các loài m i thu c gi ng
Macrotermes, Odontotermes và Globitermes. Chúng th ng xun xây d ng các t

hình mái vịm l n trên t (cao t 1 - 2,5 m,
ng kính mái vịm 0,7 - 3 m). Theo
s t ng d n c a
cao (t 800 - 1.200 m), vai trò ch
o trong s d ng th m r ng
d n chuy n sang các nhóm ng v t t khác c ng nh các loài n m.
L p th m r ng có vai trị nh m t t m ch n b o v . Khi m a l n, t m th m
này b o v cho b m t t kh i s xói mịn. Ngồi ra nó cịn giúp duy trì c u trúc
c a l p t b m t, t o i u ki n cho n c m a di chuy n theo chi u d c, ng n ch n
s xu t hi n và tràn n c theo các y u t
a hình khi nhi u m a rào. Ch trong giai
o n u và cu i mùa m a, khi l ng m a t i 60 mm trong kho ng 1/3 gi , m i có
kh n ng phân b l i và tích tr n c b m t trong kho ng th i gian ng n các khu
v c th p c a a hình [19].
Tán r ng c ng giúp b o v m t t kh i b xói mịn do m a. Khi r ng b m t
do ch t phá, m t t b nh h ng tr c ti p c a b c x m t tr i và m a. C u trúc c a
l p t trên b m t d i tác ng c a m a rào s b phá hu và bào mòn b i dòng
ch y trong c mùa m a. Sau này, nh ng tr n m a làm t b tr ng n và ch t l i.
Nhi t
cao ( n 50oC) c a mùa khô s thiêu k t m t t, t o nên l p v feralite
c tr ng dày 3 - 7 cm v i c tính khơng th m n c. S t n t i c a l p v này ng n
không cho n c th m theo chi u d c, làm t ng t c
dịng ch y b m t và do ó
làm cho t càng b xói mịn [26].
i v i t có kh n ng thốt n c t t d i r ng nhi t i gió mùa khu v c
ng b ng, theo quan i m kinh i n thì t ng mùn khơng có kh n ng phát tri n [9].
Ngo i l , vùng tr ng luôn ng n c, t ng mùn
ây (than bùn - mùn) phát tri n
t t [19]. C n l u ý r ng, l ng mùn tích l y trong i u ki n l ng m a cao (2.000
mm/n m) kéo dài trong th i gian 5 - 6 tháng c a mùa m a là nguyên nhân phát tri n

q trình gley hóa, i u ó d n n thay i c tính tiêu thốt n c c a t và ch
th y v n chung c a r ng. Ng c l i, i v i t r ng trên núi thì t ng mùn
c
hình thành [27] và theo quan sát c a chúng tôi, hi n t ng này có r ng t
cao
1.000 - 1.200 m.
3.5. c i m tái sinh t nhiên c a r ng nhi t i m a theo mùa
Ngày nay, khái ni m “bi n ng kho ng tr ng” (“c a s ” r ng) ã
c ch p
nh n làm c s khoa h c c b n c a s tái sinh t nhiên c a r ng. Tuy nhiên, i v i
r ng nhi t i gió mùa, khái ni m này không ph n ánh y
s bi n ng th c t
c a s ph c h i tán r ng. Thơng qua m t s lồi cây khác nhau, chúng tơi ã làm rõ
c tính ch t c thù c a các thông s c a ph c h i hay tái sinh theo quan i m
T p chí Khoa h c và Cơng ngh nhi t

i, S 01, 12 - 2012

35


Nghiên c u khoa h c công ngh

c a Grubb [3]. Cây g c a r ng nhi t i gió mùa thân cao v i c u trúc ng ph c
t p tái sinh th h sau trên bình di n màn r ng - “c a s ” r ng.
ây, m t s loài
cây t o r ng và nh ng loài cây thu c phân t ng bên d i
c tái sinh trong “c a s ”
r ng và t i các v t sáng m t tr i d i tán r ng. Trong khi ó, nh ng loài khác, bao
g m c các loài trong r ng cây h D u thân cao (Dipterocarpus dyeri, D. retusus, D.

turbinatus) ch tái sinh d i tán r ng, ngh a là chúng có gi i h n tái sinh h p.
Vi c gieo h t t nhiên c a các loài cây g này ch t t trong kho ng nhi t
khơng khí trung bình 24 - 32oC, nhi t
t
sâu n 20 cm là 25 - 27oC,
m
t ng i 85 - 95% và
chi u sáng 0,04 - 1,0%. Các i u ki n ó cho phép tránh
s c nh tranh c a các loài c và dây leo là các lồi khơng ch u
c ánh sáng y u.
Ti p theo, t i “c a s ” r ng, m m c a các lồi cây chính b ch t, các cây non phát
tri n y u t do lá b m t tr i thiêu cháy [17], [19]. Vi c chi ti t hố các thơng s
tái sinh c a các loài cây g cho phép d báo nh ng h u qu
i v i qu n xã r ng do
s can thi p c a con ng i c ng nh tìm ki m cách ph c h i l i nh ng r ng cây g
ã b m t.
“C a s ” trong r ng nhi t i gió mùa
c t o thành do cây hay tán lá hay
cành b v n gãy. Vi c quan sát các cây b y u hay ch t khô trong các ki u r ng khác
nhau cho phép k t lu n, i v i các cây l n trong s các loài t o r ng, vi c cây b
không c tr ng. Nh v y, s
cây kèm theo “hi u ng ôminô”, hay s t o thành
“c a s ” l n h n hay m t kho ng tr ng trong tán r ng là không x y ra. ph n l n
các cây b y u hay ang ch t, các cành, nhánh c a tán cây b r ng d n và làm cho
thân cây b phá h y t t sau nhi u n m. Vi c thân cây b g y c ng nh cây
th ng do b ch t, do con ng i. r ng trên núi ( c bi t là trên t t ng m ng và
á) cây b
là hi n t ng ph bi n và mang tính t nhiên. Tuy nhiên, “c a s ” l n
ây khơng
c hình thành [24].

3.6. H u qu c a ch t c sinh thái và áp l c c a ho t ng nhân sinh lên
r ng m a nhi t i
Vi c ánh giá h u qu sinh thái do chi n tranh hóa h c c a quân i M gây ra
ch có th th c hi n sau khi xây d ng
c c s khoa h c d a trên các y u t th c
ti n và h th ng tri th c v các qu n xã th c v t r ng nhi t i c ng nh hình thái
r ng nói chung. Các nghiên c u h sinh thái r ng nhi t i gió mùa nguyên sinh và
nh ng cánh r ng ã b thay i do con ng i 3 mi n B c, Trung, Nam c ng nh
Nam Lào và ông Kalimanta ( o Borneo) cho th y ph n ng c a qu n xã r ng i
v i s phá h y do ho t ng nhân sinh mang tính ch t c thù và
c xác nh
b ng t h p các y u t , trong ó vai trò quan tr ng hàng u là thành ph n lồi th c
v t, c u trúc khơng gian c a qu n xã r ng, s có m t c a các loài ch
o ho c các
loài l p qu n, nh ng c i m sinh h c c a cây r ng, c i m vi khí h u r ng, c u
trúc và c i m th y v n t [5], [20].
D a trên k t qu nghiên c u c a chúng tôi và các tài li u ã công b , có th
kh ng nh r ng, các qu n xã xavan và t ng t xavan là th sinh i v i Vi t Nam
và nói chung cho c ơng D ng. S xu t hi n qu n xã th c v t v i u th c a các
loài hoà th o là do tác ng c a con ng i phá r ng
canh tác nông nghi p ho c
36

T p chí Khoa h c và Cơng ngh nhi t

i, S 01, 12 - 2012


Nghiên c u khoa h c công ngh


ph c v quân s . Sau th m h a do con ng i gây ra, th m th c v t t nhiên b bi n
i, hình thành nên các qu n xã d ng xavan v i các loài hoà th o. ây là ki u th m
th c v t phi a i
c hình thành trên t v i s bi n i v tính ch t lý - hóa h c
và ch
th y v n. Chúng tơi ã xác nh
c r ng, khi m t tán cây, chi u h ng
di n bi n ti p theo là s xâm l n r t nhanh chóng c a các loài thân th o khác nhau
i v i loài b n a. Trên khu v c ng b ng, hình thành các qu n xã v i các lồi c
c ng l n (t các chi Imperata, Pennisetum, Themeda), tre n a (t các chi Bambusa,
Dendrocalamus), C lào (Eupatorium odoratum), vùng núi qu n xã chi m u th là
d ng x (Dicranopteris, Diplopterygium, Gleichenia, Pteridium) ho c tre n a [24].
Trên th c t , i u c c k quan tr ng là s sinh t n c a các qu n xã hoà th o
m i này trên lãnh th Vi t Nam s còn ti p t c t n t i không bi t n bao gi . i u
này là do thi u v ng các y u t (l n h n y u t do con ng i) có th làm thay i xu
th phát tri n c a chúng. Nhìn vào s t n t i b n v ng nhi u n m qua c a các qu n
xã hồ th o, chúng tơi có c s nh n nh v s có m t c a hi n t ng gián o n
trong chu i di n th .
c i m sinh h c c tr ng c a cây r ng là khơng có kh
n ng tái sinh cùng v i các loài hoà th o, k c khi có ch
c ng b c và tr ng cây.
Do v y, t i các khu v c b m t r ng, xu t hi n ranh gi i rõ r t gi a các qu n xã
xavan, t ng t xavan và cây g r ng.
ph c h i r ng nhi t i, con ng i c n
ph i t o ra nh ng i u ki n nh
h i sinh các loài cây ch
o trong r ng - c
tr ng cho m i vùng lãnh th , c ng nh t o ra nh ng r ng cây a lồi b ng cách kiên
trì tr ng cây d i tán r ng thu c ph m vi c a i chuy n ti p.
IV. K T LU N

ơng D ng nói chung, Vi t Nam nói riêng là m t trong s khơng nhi u trung
tâm a d ng th c v t trên th gi i v i s phong phú cao các n v phân lo i.
Trên c s ti p c n nh t quán và t ng h p v ph ng di n sinh h c qu n xã, ã
ti n hành nghiên c u và làm rõ thành ph n loài, c u trúc qu n xã th c v t r ng, c
i m sinh h c th c v t r ng, s bi n i c a th m r ng và g , c i m t r ng, vi
khí h u d i tán r ng. ã ghi nh n trên 7.050 loài th c v t tham gia hình thành
r ng, trong ó có kho ng 53 lồi thu c 34 chi c a 19 h là nh ng loài ch y u thành
t o r ng nhi t i gió mùa.
M c
ph c t p c a r ng ph thu c vào c i m c a t và kh n ng tích
l y
m c a t r ng. Trong c u trúc ng c a r ng, t phân t ng trên cùng xu ng
các phân t ng d i, kho ng th i gian ra hoa t ng lên, trong khi m c
thay lá hoàn
toàn l i gi m i. r ng trên núi t
cao 1.000 - 1.200 m, hàng n m trên b m t
t hình thành m t l p th m r ng th c v t. ã xác nh
c c tr ng các thông s
c a tái sinh ho c ph c h i các loài cây g r ng.
Hi n nay, do nh ng tác ng c a con ng i, thành ph n lồi và s giàu có c a
r ng nhi t i gió mùa ang
c thay th b i qu n xã th c v t có c u trúc n gi n
v i u th c a các loài hoà th o.
ph c h i r ng nhi t i, con ng i c n ph i t o
ra nh ng i u ki n ph c h i các loài cây ch
o trong r ng theo c tr ng cho m i
vùng lãnh th , c ng nh t o ra nh ng r ng cây a loài b ng cách kiên trì tr ng cây
d i tán r ng thu c ph m vi c a i chuy n ti p.
T p chí Khoa h c và Cơng ngh nhi t


i, S 01, 12 - 2012

37


Nghiên c u khoa h c công ngh

TÀI LI U THAM KH O
1. Ashton P.S. Dipterocarp biology as a window to the understanding of tropical
forest structure // Ann. Rev. Ecol. Syst. 1988. V. 19. P. 347-370.
2. Averyanov L.V., Phan Ke Loc, Nguen Tien Hiep, Harder D.K. Phytogeographic
review of Vietnam and adjacent areas of Eastern Indochina // Ser. Komarovia.
Moscow: KMK Scientific Press Ltd., 2003 V. 3. P. 1-83.
3. Community Ecology. / Eds. Diamond J., Case T.Y. N. Y., 1986. 665 p.
4. Eames J.C., Kuznetsov A.N. et al. A preliminary Biological Assessment of the
Kon Plong Forest Complex, Kon Tum Province, Vietnam. Hanoi: WWF
Indochine Programme, 2001a. 102 p.
5. Eames J.C., Kuznetsov A.N., Fredriksson G., Jarvis B. A preliminary
Biodiversity Assessment of PT Daisy. Berau District, East Kalimantan,
Indonesia. Saigon: Tropical Forest Trust, 2001b. 108 p.
6. Kuznetsov A.N. The forest of Vu Quang Nature. A description of Habitats and
plant communities. Hanoi: WWF Indochine Programme, 2001. 102 p.
7. Nguyen Tien Hiep, Phan Ke Loc, Nguyen uc To Luu, Thomas P.I., Farjon A.,
Averyanov L., Regalado J. Jr. Vietnam Conifers: Conservation Status Review
2004. Hanoi: Fauna & Flora International Programme, 2004. 128 p.
8. Pham Hoang Ho. An Illustrated Flora of Vietnam. Hochiminh: Minist. Edicat.,
1999-2000. V. I-III. 991 p., 953 p., 1020 p. (In Vietnamese).
9. Richards P.W. The tropical rain forest and ecological study. Second edition.
Cambridge: Cambridge Univ. Press, 1996. 575 p.
10. Rundel P.W. Forest habitats and flora in Lao PDR, Cambodia, and Vietnam.

Hanoi: WWF Indochine Programme, 1999. 197 p.
11. Schmid M. Vegetation du Viet-Nam: le massif Sud-Annamitigue et les regions
limitrophes. Paris: Orstom, 1974. 243 p.
12. Thai Van Trung. Forest Tropical Ecosystems of Vietnam. Hanoi: Science and
Technique, 1999. 298 p. (In Vietnamese with French summary).
13. Vidal J.E. Bibliographie botanique Indochinoise // Bull. Soc. des et Indoch. V.
XLYII (4). Paris: Museum, 1972. 94 p.
14. Vidal J.E. Outline of Ecology and Vegetation of the Indochinese Peninsula //
Tropical Botany /Eds. Larsen K., Holm-Nielsen L.B. London: Academic Press,
1979. P. 109-123.
15. Whitmore T.C. An introduction to Tropical rain forests. Oxford: Oxf. Univ.
Press, 1992. 226 p.
16.
. .
.
/
.
17.
. .
//
.
.- .
(
).
.
.
;
, 1998. . 81-128.
38


T p chí Khoa h c và Công ngh nhi t

i, S 01, 12 - 2012


Nghiên c u khoa h c công ngh

18.

. .
.

.-

19.
20.

,

.

.

. .
. .

//

21-31.
21.


.

.

22.
.
23.

24.

.,

.

. .
. .,

,
.

.

.

. .,
.

, 2006. . 9-115.
. .,


-

. 15,

.
. .
.

. .
. .

594-602.
26.
27.
28.

. .,
. 2010. . 115.
. .
, 1964. 321 .
. .
). .:

34. 2009. . 127-138.

//

, 2003. . 21-78.


;

. .,

:
. 1. 2008. .

. . 113.

,

594-602.
25.

.

. .

,

,

.
, 2001. . 51-161.
. .:
, 2003. 140 .

;

//


.

//
.

.
//
.

.

.

.-

.
.

.

;

//

.

. 3.

1. 2011a.


.

//

.

. 3.

1. 2011 .

.

. .,
. 3. . 32-45.

.

//

.

.

.
.

, 1985. 48 .

.:


(

SUMMARY
CHARACTERISTICS OF VIETNAM MONSOON TROPICAL FOREST
The researches are carried from 1989 to 2012. On a base of uniform
biogeocoenosis (appr. ecosystem) approach the forest plant species composition,
vertical and horizontal structure, the biological aspects some forest trees, the forest
plant litter dynamic, the morphology and hydrology of forest soils and forest
microclimate were studied. The forest flora of Vietnam, except for moos and
lichens, comprises more than 7050 species of different life forms: trees-3140, herbs1660, vine species-1310, epiphytes-844, semi-epiphytes-31 and 66 speciesT p chí Khoa h c và Cơng ngh nhi t

i, S 01, 12 - 2012

39


Nghiên c u khoa h c công ngh

parasites. The top of forests is formed by app. 330 tree species, the canopy - 2460
and less than 320 species-the understorey. Approximately 53 species from 34 genera
and 19 families are representing the main trees forming the tropical monsoon forests.
For representation of vertical structure of forests, we use a method of the profile
diagrams. In total, profile diagrams for more than two hundred flat and mountain
forest stands are prepared. Category of complexity of vertical structure for lowland
forests is determined both the type of soil, and ability of soil to filtrate and
accumulate an atmospheric water. There is a complication of forest stands vertical
structure by a process of optimization soil and hydrological conditions. In mountain
forests there is a simplification of forest stands vertical structure by a process of
change forest soils from deeply drainage on a vector to easing of drainage and

reduction of root zone. The changes in spectrum of environment forming trees in
different forests occur mainly at a level of a rank of family, whereas in subordinated
layers - in the greater degree at a level of species and genus inside family. Native
tropical forest ecosystems represent a climatic climax. There is a dynamic balance in
functioning of these ecosystems. This dynamics is determined by endogenous
infringements, which are characteristic for forest ecosystems in general. The Man
has introduced to the tropical nature new types of destructions. The apotheosis of
destruction is the use of phytotoxicants and napalm, which were used to destruction
of Vietnamese forests during the War. The occurrence not forest open territories has
resulted in change of a microclimate, hydrological regime, properties of soils and
development of erosive processes. It’s extremely important, that forest tree species,
in natural conditions renewing under the primary forest canopy or in gaps and by
virtue of their biological features, can not develop in open territories. Forest trees
and the ecoton trees, are not evolutionary adapted to development on new, changed
by the man, territories. This effected in the interruption of the series of successional
changes of the vegetation. Complex, species-rich and evolutionary formed forest
communities are substituted by simple in structure and species composition new or
evolutionary alien communities with grass domination. It is obvious, that at
progressing rates of deforestation various and weekly prognosis changes of climate
will occur. The man should deal with new realities, when the economic benefits will
appear temporary.
T khóa: c u trúc r ng, r ng ng b ng, r ng nhi t i gió mùa, cây h D u
Nh n bài ngày 15 tháng 10 n m 2012
Hoàn thi n ngày 10 tháng 11 n m 2012
Trung tâm Nhi t

40

T p chí Khoa h c và Cơng ngh nhi t


i Vi t - Nga

i, S 01, 12 - 2012