HÌNH TƯỢNG “LOẠI NGƯỜI MANG TRÁI TIM CHĨ”
TRONG TÁC PHẨM “TRÁI TIM CHÓ” CỦA M. BULGAKOV
ThS Đỗ Thị Hồng Nhung
Bước sang thế kỷ XX văn học nghệ thuật nói chung và văn học Nga nói riêng cũng trải
qua những biến đổi sâu sắc. Quá trình biến đổi của văn học diễn ra rất phức tạp trong bối
cảnh xã hội đương thời. Một mặt, văn học Nga phải gìn giữ những truyền thống tốt đẹp của
mình qua các thời kỳ, mặt khác nó phá vỡ những cái trói buộc, lạc hậu để hướng đến cái
mới và nhanh chóng hồ nhập vào dòng chảy của văn học thế giới. Những tác phẩm của
các nhà văn thuộc nhiều thế hệ, nhiều khuynh hướng nghệ thuật ở những giai đoạn lịch sử
khác nhau như: A.Kuprin, I.Bunhin, M.Gorki, M.Sholokhov, M.Bulgakov, V.Platonov,
A.Tolstoy, S.Esenin, V.Rasputin… đã phản ánh chân thực và sinh động hiện thực Nga muôn
màu mn vẻ với nhiều kịch tính, những biến động dữ dội của lịch sử xã hội mang tính bước
ngoặt và trọng đại của dân tộc Nga. Trong giai đoạn này M. Bulgakov nổi lên nhờ cá tính
độc lập, tài năng nghệ thuật độc đáo và thái độ thẳng thắn trước hiện thực. Những sáng tác
của Bulgakov đã khiến cho ông trở thành một trong những nhà văn lớn nhất của văn học
Nga hiện đại. Trong đó “Trái tim chó” là một trong ba cuốn tiểu thuyết nổi tiếng nhất của
Bulgakov. Tác phẩm mượn đề tài khoa học viễn tưởng để nói lên vấn đề xã hội ln tồn tại
qua nhiều thời kỳ: những kẻ có trái tim của chó, sống như một con chó hoang và thậm chí
suy nghĩ đồi bại cịn hơn cả con chó.
Từ khóa: thí nghiệm khoa học, vô sản, chủ nghĩa xã hội, luu manh, loại người mang
trái tim chó.

I. M. Bulgakov – “đứa con lạc loài” của văn học Nga thế kỷ XX
Mikhail Afanasyevich Bulgakov (02/05/1891 – 10/03/1940) là một trong
những nhà văn lớn nhất của nền văn học Nga thế kỷ XX. Ông cũng thuộc vào số
ít những nhà văn Nga được làm bách khoa toàn thư. Từ những dữ kiện về cuộc
đời của Bulgakov, chúng ta có thể rút một số điểm quan trọng, ảnh hưởng đến
quá trình sáng tác và tư tưởng của Bulgakov như sau:
Đầu tiên, Bulgakov lớn lên trong một gia đình có cha là tiến sĩ thần học làm
việc trong một trường dòng, mẹ là giáo viên và vốn là con gái của một mục sư.
Hồn cảnh gia đình nêu trên khiến Bulgakov được tắm mình trong khơng khí

thiêng liêng của tơn giáo ngay từ nhỏ. Điều này có thể giải thích cho những yếu
tố tơn giáo xuất hiện khá nhiều và mang một ý nghĩa nhất định trong các tác
phẩm của Bulgakov [2].
Thứ hai, những kiến thức từ Khoa Y Trường Đại học Tổng hợp Kiev, thời
gian làm việc tại các viện quân y trong chiến tranh, cùng với những ngày ông làm
công việc nhân đạo của một thầy thuốc sau Cách mạng tháng Mười cho thấy
Bulgakov hiểu biết rất rõ về cơ thể người, về sinh học, đặc biệt là y học. Và tất cả

27


những kiến thức lẫn kinh nghiệm làm việc như trên đã thể hiện phần nào trong
các sáng tác của ông, cụ thể là “Trái tim chó” và “Những quả trứng định mệnh”.
Thứ ba, có thể thấy Bulgakov sinh ra, lớn lên và làm việc trong một giai
đoạn khốc liệt của đất nước Nga với hàng loạt những diễn biến dồn dập và phức
tạp của lịch sử, từ Cách mạng tháng Mười, đến chiến tranh thế giới thứ nhất và
sự nổi dậy của chính quyền Xơ Viết. Những biến cố mạnh mẽ của lịch sử chính
trị xã hội khiến Bulgakov từ bỏ con đường hành nghề y và chuyển hẳn sang viết
văn vào năm 1920. Vào giai đoạn này Bulgakov khá hoang mang trước những
thay đổi chóng mặt của thời cuộc và hiện thực xã hội. Và điều đó khiến ơng
muốn cầm bút để thể hiện tất cả. Hình ảnh đất nước và con người Nga trong các
tác phẩm của ông, cái nhìn thẳng thắn và thái độ khơng e dè trước thực tế chính
trị là minh chứng rõ ràng nhất cho lập trường và tư thế sáng tác của Bulgakov
[3].
Cuối cùng, chính sự thẳng thắn trong suy nghĩ và lối châm biếm sâu cay
những vấn đề xã hội của Bulgakov là nguyên nhân khiến những tác phẩm của
ông bị cấm phát hành, bị kiểm duyệt gắt gao trong suốt thời gian ơng cịn sống.
Tâm trạng của một người bị đè nén, bị ràng buộc, bị nghi ngờ cũng như thái độ
bất mãn, bất hợp tác của Bulgakov cũng đi vào trong sáng tác của ông một cách
rõ ràng [3]. Và đây cũng là điều chứng minh tài năng và bản lĩnh của Bulgakov

khi ơng khơng bao giờ bẻ cong ngịi bút của mình, khi ơng khơng bao giờ đầu
hàng và chịu khuất phục trước các quyền lực chính trị.
Có thể thấy những đặc điểm quan trọng trong cuộc sống cá nhân ảnh hưởng
như thế nào đến quá trình sáng tác của Bulgakov. Từ đây, nước Nga đã có thêm
một nhà văn xuất sắc, một tiếng nói đại diện cho sức mạnh chân chính và độc lập
của văn học, một minh chứng điển hình cho sức sống của những tác phẩm văn
học thực thụ. Với tư thế và tâm trạng nêu trên, Bulgakov đã để lại một di sản văn
học khá đồ sộ và phong phú. Trong đó, “Trái tim chó” là một trong những tác
phẩm nổi tiếng nhất của ông, nơi tập trung nhiều nét đặc sắc về nội dung tư
tưởng và nghệ thuật thể hiện của Bulgakov, đồng thời là bước chuẩn bị cho tiểu
thuyết vĩ đại nhất của ông – “Nghệ nhân và Margarita”.
II. “Trái tim chó” – câu chuyện giả tưởng về khoa học và đời sống
“Trái tim chó” xoay quanh câu chuyện về một thí nghiệm khoa học sai lầm
của giáo sư Philipp Philippovich Preobrazhensky. Nhà bác học xuất chúng
Preobrazhensky qua thí nghiệm kết hợp thể xác chó hoang với tuyến yên não của
người đã tạo ra một sinh vật biết sử dụng ngôn ngữ người. Ơng hy vọng biến cải
được nó thành người có trí tuệ. Từ một con chó hoang, Sharik biến thành
Sharikov, một con người với tất cả những biểu hiện tệ hại nhất của con người về
đạo đức. Nguyên nhân khoa học của những hành động lừa lọc, lưu manh và độc
ác của Sharikov là do tuyến yên mà giáo sư dùng được lấy từ Klim Grigoryevich

28


Chugunkin, một kẻ đang hưởng án treo vì tội trộm cắp, một kẻ đã ba lần ra tòa,
một kẻ bị dao đâm chết trong một quán rượu. Khi giáo sư bắt đầu hoang mang
trước những sai lầm của mình thì cũng là lúc ơng dính vào một mớ rắc rối do
Sharikov gây ra: đuổi theo mèo, gây gổ với hàng xóm, chọc ghẹo phụ nữ, uống
rượu, ăn trộm, lừa đảo, vu khống, v.v… Đỉnh điểm căng thẳng là khi giáo sư
nhận được thư tố cáo ông từ Sharikov, khi Sharikov nổ súng tìm cách giết người.

Kết quả, giáo sư đã chọn cách phẫu thuật lần nữa để đảo ngược thí nghiệm của
mình và đưa Sharikov trở về lại hình dạng của con chó hoang Sharik. Thế nhưng,
tất cả vẫn chưa kết thúc, khi ông miệt mài trở lại với những thí nghiệm tìm hiểu
về não người…
Có thể thấy “Trái tim chó” có một cốt truyện đơn giản nhưng lại tập trung
khai thác nhiều yếu tố, từ những chi tiết khoa học đến các hình thức châm biếm,
đả kích và hài hước. Bên cạnh đó, “Trái tim chó” cịn khai thác một số yếu tố từ
huyền thoại Thiên Chúa giáo. Tuy là một tác phẩm giả tưởng về khoa học và đời
sống nhưng nội dung của “Trái tim chó” chứa đựng nhiều sự chỉ trích ngầm về
giới vơ sản cũng như đả động tới chủ nghĩa xã hội khá nhiều.
III. Hình tượng “loại người mang trái tim chó” trong tác phẩm
Mở đầu tác phẩm nhà văn Bulgakov đã đặt mình dưới góc nhìn của Sharik một con chó hoang, mà sau này trở thành Sharikov. Sharik là một con vật lang
thang đầu đường xó chợ để tìm kiếm miếng ăn, đối tượng của những đánh đập và
chửi bới từ thế giới con người. Trong khi đó, Sharikov lại đại diện cho bản chất
xấu xa của con người, từ lưu manh, rượu chè, trộm cắp đến vu khống, lừa đảo,
hống hách, lạm quyền. Sharik tuy có phần ranh mãnh, tham lam nhưng cũng là
một con chó đáng thương khi nó là nạn nhân của những lời chửi rủa, của đánh
đập và hành hạ, của bão tuyết và đói khát [3]. Qua những trang đầu tiên của tác
phẩm, ta có thể thấy thơng qua cái nhìn của Sharik, là cái nhìn tỉnh táo và phán
xét đối với thế giới con người. Sharik hiểu rõ bản chất của Cửa hàng thực phẩm
hay Khu ăn uống bình dân. Sharik cảm thơng cho tình thế thương tâm và tủi nhục
của cô nhân viên đánh máy. Và Sharik cịn mang nhiều thói quen bản năng của
lồi chó như thích cắn xé thú nhồi bơng, tham ăn, v.v… Lúc đầu, trong mắt
những người ở trong căn hộ của Philipp Philippovich, Sharik là một con chó vơ
lễ. Nhưng chỉ đến khi Sharikov xuất hiện, hình ảnh Sharik lại trở nên dễ thương
và đáng nhớ trong lòng họ.
Sharikov là con người được tạo thành sau thí nghiệm làm “nhân hóa triệt để”
Sharik. Bằng cách cấy ghép tuyến yên và tuyến tinh hoàn của Klim Grigoryevich
Chugunkin, giáo sư Preobrazhensky đã biến Sharik thành một con người. Lúc
này bản chất dễ mến của Sharik thay đổi để lộ ra một Sharikov là một tên lưu

manh, hèn hạ điển hình trong xã hội với tất cả những hành động quá khích, phi
chính phủ và trơ trẽn của hắn. Sự thay đổi và đối lập về bản chất giữa Sharik và

29


Sharikov mang một ý nghĩa hàm ẩn khá rõ ràng. Hình tượng Sharik hiện lên đại
diện cho một loại người mà Bulgakov muốn đề cập đến trong giai đoạn này –
những kẻ có hình dáng của con người những bên trong lại là trái tim của lồi chó:
“Anh phải hiểu rằng toàn bộ sự khủng khiếp là ở chỗ trái tim của hắn ta bây giờ
khơng cịn là trái tim chó nữa, mà chính là trái tim người! Và là trái tim đốn mạt
nhất trong số tất cả những trái tim tồn tại trong tự nhiên!” [1]. Thơng qua hình
tượng Sharikov Bulgakov đã khẳng định một triết lý sâu xa về bản chất xấu xa
tiềm ẩn nơi con người.
Sharikov, cái sinh vật đã tiếp thu “ý thức” của Klim, không phải là đại diện
cho lồi người nói chung. Ở hắn cũng khơng có gì chung với giai cấp vơ sản, cái
nguồn gốc xuất thân mà hắn phơ ra để địi hỏi các đặc quyền đặc lợi. Hắn chỉ là
điển hình tập trung những gì xấu xa, thấp hèn trong cái gọi là tầng lớp vô sản lưu
manh, của cái phần bản năng tối tăm trụy lạc trong cuộc sống quần chúng nhân
dân [4]. Cách mạng đã giải phóng những khả năng sáng tạo kỳ diệu của người
lao động nhưng đồng thời cũng kích thích dậy những bản năng thấp hèn đó,
chúng có khả năng tha hóa, phá hoại, thậm chí giết chết các lý tưởng cách mạng.
Bằng phép mầu của mình, Philipp Philippovich trao cho Sharikov cái thành tựu
vĩ đại nhất của tiến hóa, cái cơng cụ lợi hại nhất mà lồi người có được là khả
năng sử dụng ngơn ngữ, thì hắn lại dùng nó để làm những điều đốn mạt nhất –
chửi rủa, dối trá, vu khống, đòi hỏi, và trốn tránh nghĩa vụ. Bản chất mà Sharik
thể hiện ra khi trở thành con người đại diện cho phần đông những kẻ không
muốn “tay làm hàm nhai”, chỉ muốn phân chia quyền lợi và thu nhặt tất cả những
lợi ích cho bản thân bằng phương pháp vị kỷ, đáng xấu hổ. Nó cũng thể hiện rõ
sự châm biếm của nhà văn đối với xã hội bấy giờ, với những con người mượn

danh cái nghèo và sự công bằng để thực hiện những hành vi trộm cắp thiển cận.
Hình tượng “loại người mang trái tim chó” khơng chỉ được thể hiện qua
nhân vật Sharikov, mà còn được thể hiện qua các vị khách của bác sĩ
Preobrazhensky. Bác sĩ Preobrazhensky dùng y học để khám chữa bệnh và chống
lại quy luật tự nhiên của thời gian và lúc này bản chất con người của các vị khách
đến với ông cũng được bộc lộ ra. Không phải ngẫu nhiên mà Bulgakov dành thời
gian miêu tả buổi khám bệnh của Preobrazhensky. Buổi khám bệnh này một mặt
hé lộ tài năng khoa học và uy quyền mà Preobrazhensky có nhờ khoa học (tiền
bạc, địa vị, quyền lựa); mặt khác lại hé lộ những thói hư tật xấu của con người,
đặc biệt đó lại là những con người lắm tiền nhiều của. Preobrazhensky đã dùng
tài năng của mình để thỏa mãn dục vọng của những kẻ thừa tiền: “… hai mươi
lăm năm chưa bao giờ như vậy cả, “thằng cha” túm lấy cúc quần, – ngài có tin
khơng, thưa Giáo sư, đêm nào cũng hàng đàn con gái khỏa thân… Tôi như được
bỏ bùa” [1]. Những bệnh nhân của Preobrazhensky tìm đến ơng để thỏa mãn
“khát vọng cuối cùng”, để che giấu những tội lỗi của mình, để bảo vệ danh dự và
địa vị của mình. Trước Preobrazhensky, họ khơng chỉ cởi hết trang phục mà còn

30


cởi bỏ ln bộ mặt giả dối của mình [4]. Và thơng qua điểm nhìn của Sharik, thế
giới con người hiện lên mới thật khó hiểu, giả tạo và đáng khinh đến dường nào!
Sharikov vì thế khơng phải là một trường hợp cá biệt. Hắn là trường hợp điển
hình nhất, tập trung nhiều tật xấu nhất và trơ trẽn nhất trong xã hội đó.
Ngồi nhân vật Sharikov, trong tác phẩm “Trái tim chó” cịn một nhân vật
khác chúng ta khơng thể khơng nhắc đến đó chính là vị giáo sư tài ba
Preobrazhensky, nhân vật rất gần gũi với tác giả và thông qua ông, nhà văn phát
biểu nhiều quan điểm tâm đắc của chính mình: ln hướng đến sự phát triển tột
bậc của khoa học và xã hội, đồng thời căm ghét những kẻ mượn danh cơng bằng
làm vũ khí tước đoạt đi những gì người ta xứng đáng được có [3]. Tinh thần căm

ghét những hành vi cào bằng xã hội của bác sĩ Preobrazhensky thể hiện rõ rệt
nhất là lúc tranh luận với những người đến yêu cầu ơng rút gọn diện tích căn hộ
của mình để chia sẻ với những người khác, và từ tinh thần đó đã dẫn đến quyết
định xử lý vật thí nghiệm của mình dứt khốt của ơng.
Như trên đã nói, bằng khoa học, Preobrazhensky gần như trở thành một vị
thánh, một đấng sáng tạo có quyền năng biến đổi các sinh vật. Nhưng thơng qua
hình tượng Sharik và Sharikov, chúng ta có thể thấy mọi thực nghiệm khoa học
diễn ra trên nền tảng thiếu đạo đức và nóng vội, chủ quan đều mang lại những
hậu quả đáng tiếc. Preobrazhensky đã mù quáng tin tưởng vào sức mạnh của
khoa học và cuối cùng phải thừa nhận “nhân loại biết tự mình quan tâm đến điều
đó và trong q trình tiến hóa hàng năm vẫn kiên trì từ trong đám quần chúng đủ
thứ tạp nham tạo ra hàng chục thiên tài xuất chúng để tơ điểm cho trái đất”. Ở
“Trái tim chó” chúng ta thấy được tinh thần đả phá khoa học và tư duy duy lý
trong những nỗ lực đi ngược lại quy luật tồn tại và phát triển của tự nhiên. Sự
phủ nhận và châm biếm khoa học càng thấm thía hơn khi đến trang cuối cùng của
tác phẩm, sau những sai lầm và hậu quả nghiêm trọng của nó, Preobrazhensky
vẫn “kiên trì, bướng bỉnh, cứ cố đạt được một cái gì đó” trong các nghiên cứu
của mình. Và đến cuối cùng, vị giáo sư tài năng này vẫn mộng tưởng vượt ra
khỏi giới hạn của con người để “đến hai bờ sơng Nil thần thánh…”
Kết luận
Tác phẩm “Trái tim chó” chỉ gói gọn trong vỏn vẻn vài chục ngàn từ, nhưng
Mikhail Bulgakov đã lột tả được hoàn toàn thể loại “người lai chó” bằng những
câu chữ châm biếm, mỉa mai đầy sự khinh thị. Rõ ràng, việc lai tạo ra một lồi
sinh vật “mới” và chứng kiến q trình phát triển từ loài động vật tầm thường
thành động vật cao cấp như con người là một thành công vang dội. Nhưng với
bác sĩ Preobrazhensky – hiện thân của Mikhail Bulgakov thì đó là một sự sỉ nhục,
khi con chó Sharik được ghép vào tuyến yên từ một kẻ vô sản đốn mạt, lưu manh
và dối trá.
Ngoài ra, tác phẩm này cũng vừa thể hiện cái nhìn của Bulgakov đối với


31


khoa học và tôn giáo, vừa bộc lộ quan điểm về hiện thực và chính trị của ơng.
Bằng cách đặt những phát ngơn chống đối chính quyền vào lời của các nhân vật,
vơ hình trung, Bulgakov đã tách mình khỏi nhân vật. Bằng cách cho Sharikov
máy móc lặp đi lặp lại những khẩu hiệu của chính quyền, Bulgakov đã giễu nhại
chính những đường lối đó. Hơn thế nữa, qua Sharikov, Bulgakov cịn chỉ ra được
sự đáng sợ khi chính trị bị dùng vào mục đích cá nhân.
Câu chuyện của Bulgakov khơng chỉ nói về một thí nghiệm thành cơng hay
thất bại, khơng chỉ nói về cuộc sống của một con chó đã thay đổi ra sao khi vừa
bước đến đỉnh tiến hóa của động vật cấp cao, Bulgakov cho người đọc thấy rất rõ
con Chó – Người kia đã trở thành Người – Chó, một thể loại người vơ cùng quen
thuộc luôn tồn tại ở giữa chúng ta, và kết cục của bọn chúng, nên là giống như
Sharik.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. M. Bulgakov (2011), Trái tim chó, Đồn Tử Huyến dịch, NXB Lao động
– Trung tâm Văn hóa Ngơn ngữ Đông Tây.
2. Marina Flider (2011), Exhumed from Asterisks: From Commomplace
Russian Tyrannies to the Dark Spaces of Bulgakov’s Heart of Dog, Report
Presented to the Requirements for the Degree of Master of Art, The University of
Texas ay Austin.
3. Lê Thị Kim Loan: “ “Trái tim chó” – câu chuyện ngụ ngơn thời hiện đại”.
< />4. Sanyschan: “Trái tim chó: Sự châm biếm sâu cay về một loại người trong
xã hội”. < />
32