Truyền thơng đại chúng và sự biến đổi văn hóa

Date: 19 Th7 2016Author: Do Gia2 Bình luận

Cuộc sống đời thường đã gõ mạnh
lên cánh cửa của khoa học nhân văn. Học sinh đăng ký học ngành
văn ngày một ít đi, những người đang theo học thì lo ngay ngáy
khơng biết sẽ xin việc như thế nào bằng những thứ mình đang học.
Ở Pháp, sinh viên khoa văn luôn phải học văn song song với một
ngành khác gần với thực tế hơn, dễ xin việc hơn. Sách học thuật viết
thì vật vã, nhưng bao giờ cũng chỉ được xuất bản với một lượng rất
nhỏ. Có phải học thuật mà những nhà nghiên cứu văn học đang theo


đuổi ngày càng xa thực tế, nó và cả người theo đuổi nó dường như
cần phải được bảo lãnh bởi một lực lượng khác?
Thực tế có thể nói là tàn khốc đó đặt người nghiên cứu văn
học trước tình thế buộc phải nhìn nhận lại cơng việc của mình..
Khơng thể phủ nhận hướng nghiên cứu bản thể luận, tìm kiếm chiều
sâu văn bản, chỉ ra những quy luật vận hành, kết cấu nội tại trong
văn bản, đề cao tính thẩm mỹ, đặc trưng riêng của văn học… đã có
những cống hiến quan trọng trong sự phát triển của lý luận văn học
thế giới, đặc biệt là với nghiên cứu văn học Việt Nam và Trung
Quốc, bởi nó giúp cho nghiên cứu văn học thốt khỏi tình trạng xã
hội học dung tục. Thế nhưng ở Trung Quốc, thời kỳ này bị vượt qua
rất nhanh, ngay từ những năm 90 của thế kỷ trước đã chuyển sang
giải cấu trúc, và hiện nay chuyển rất mạnh mẽ sang hướng nghiên
cứu văn hóa, nghiên cứu liên ngành. Điều này cũng là một xu hướng
quan trọng ở các nước Âu Mỹ.
Trong bài viết này, tôi chọn giới thiệu cơng trình Phương tiện
truyền thơng đại chúng và sự biến đổi văn hóa của Triệu Dũng,

giáo sư trường Đại học Sư phạm Bắc Kinh (1), chủ yếu ứng dụng lý
thuyết của trường phái Frankfurt để nghiên cứu sự biến động trong
đời sống văn hóa thẩm mỹ Trung Quốc hiện đại. Tôi nghĩ cuốn sách
này sẽ gợi mở cho việc nhìn nhận sự biến đổi văn hóa ở Việt Nam
hơm nay, ở một bối cảnh có nhiều nét tương đồng. Đồng thời có lẽ


đây cũng là một hướng đi giúp cho hoạt động nghiên cứu khoa học
nhân văn, đặc biệt là nghiên cứu văn học, tiếp cận gần hơn với thực
tế cuộc sống hằng ngày.
Phương tiện truyền thông đại chúng và sự biến đổi văn
hóa xuất bản vào tháng 1-2010, dày 384 trang, tiếng Trung, gồm 5
chương: Khái quát về văn hóa truyền thơng; Việc đọc, viết và
thời đại số hóa; Điện thoại trở thành phương tiện truyền thơng
thứ 6; Nhìn lại tác phẩm cách mạng kinh điển; Suy nghĩ vềchương
trình Diễn đàn cho mọi người.
Trong chương 1, tác giả đã tiến hành giới định hai khái
niệm truyền thông đại chúng và văn hóa đại chúng. Ngày nay, nhắc
đến phương tiện truyền thơng đại chúng tất yếu phải nhắc đến
internet, điện thoại di động, máy ảnh, máy quay kỹ thuật số… Văn
hóa truyền thơng là hình thức văn hóa xuất hiện sau khi văn hóa đại
chúng phát triển đến một giai đoạn mới, đặc trưng của nó chịu sự
quy định bởi đặc trưng của bản thân phương tiện truyền thơng. Có
thể nói, nếu khơng có phương tiện truyền thơng mới thì cũng khơng
thể có văn hóa truyền thơng. Chỉ có điều, phải đợi đến thời đại
truyền thông kỹ thuật số chúng ta mới có lý do để bàn về văn hóa
truyền thơng mà thơi. Trong thời đại văn hóa truyền thơng, về mặt lý
thuyết, văn hóa tao nhã và văn hóa đời thường, văn hóa tinh anh và
văn hóa đại chúng, tri thức phân tử (có tư tưởng riêng) và tri đạo



phân tử (chỉ quan tâm thu thập tài liệu)… đều có cơ hội thể hiện bản
thân mình trên vũ đài phương tiện truyền thơng đại chúng. Ngồi ra,
chúng ta cịn có thể xem văn hóa truyền thơng là một loại văn hóa
hỗn tạp, khơng ngừng sinh thành, phát triển.
Dưới ảnh hưởng của phương tiện truyền thông, biến đổi mạnh
mẽ nhất của văn hóa là chuyển từ văn hóa thẩm mỹ sang văn hóa
tiêu dùng, từ tri thức phân tử sang tri đạo phân tử. Tác giả đã khái
quát đặc trưng của văn hóa tiêu dùng: là sản phẩm của xã hội tiêu
dùng, biến văn hóa thành hàng hóa, vận hành theo quy luật của thị
trường, xóa bỏ ranh giới giữa hàng hóa và nghệ thuật, hàng hóa
nghệ thuật hóa, nghệ thuật hàng hóa hóa trở thành xu hướng chủ
yếu.
Sự kết hợp giữa tri thức phân tử và phương tiện truyền thông
đã làm xuất hiện loại tri thức gắn với truyền hình, làm đơn giản hóa
những tư tưởng sâu sắc, làm giản đơn hóa những vấn đề phức tạp. Ý
niệm, tư duy, phương án chế tác đều bị hạn chế. Những tri thức gắn
với truyền hình bị truyền thơng hóa, thậm chí bị truyền thơng vui
chơi giải trí hóa. Bên cạnh truyền thông, tinh thần thời đại, trào lưu
xã hội, quan niệm lợi ích… cũng góp phần tạo ra sự chuyển đổi này.
Chương 2 bàn đến văn hóa đọc viết. Cùng với sự phổ biến của
sách điện tử, internet, phương thức và hành vi viết biến đổi mạnh
mẽ. Trung Quốc từng trải qua thời kỳ chuyển từ viết bằng bút lông


sang viết bằng bút sắt, và hiện nay là dùng máy tính. Viết sách điện
tử làm thay đổi trạng thái cơ bản của sự viết, biến lao động nhọc
nhằn của sự viết trước kia thành sự thoải mái, nhẹ nhàng, kéo theo
sự biến đổi kỳ diệu trong tâm lý sáng tác. Tuy nhiên, dùng máy tính
để viết đã làm mất dấu tích bản thảo, đồng nghĩa với việc chúng ta

mất đi một con đường tiếp cận văn bản. Viết bằng máy tính thực sự
đã cải biến phương thức tư duy của nhà văn: trong thời đại viết bằng
máy tính, sự khơng ổn định, khơng có thứ tự, đứt đoạn, chắp vá…
dường như đã chiếm ưu thế lớn trong thế giới tinh thần của nhà văn.
Internet xuất hiện khiến việc thu thập tài liệu, đọc sách, phương thức
sao chép cũng biến đổi rất lớn. Chúng ta khơng cần thiết phải đích
thân chạy đến thư viện tra tư liệu, chỉ cần ngồi ở nhà, thơng qua
internet, là có thể tìm được. Nhưng lại cũng vì thế mà tư liệu bị biến
đổi, đơn độc và thiếu sức sống. Sự thuận tiện trong sao chép cũng là
một trong những nguyên nhân của việc xuất hiện nhiều hàng hóa
học thuật giả mạo. Trong thời đại truyền thông kỹ thuật số, con
người sống trong đại dương tri thức, và để có thể thu được càng
nhanh, càng nhiều những tri thức, con người không thể không thay
đổi phương thức đọc, vì thế năng lực trầm tư mặc tưởng, năng lực
dung nạp, nhào nặn thông tin, nghiền ngẫm ý nghĩa bị suy giảm, kết
quả là vơ tình chúng ta trở thành nô lệ của thông tin.


Trong thời thông tin, cách viết thận trọng trước kia trở thành
cách viết nhanh, thoải mái, thậm chí tùy tiện. Blog đã làm biến động
sự viết. Trước kia, viết văn, dường như chỉ dành cho một số ít
người, nhưng hiện nay, với sự xuất hiện của blog, ai cũng có thể
tham gia viết, và chủ yếu là viết về đời tư, viết rất nhanh, muốn viết
gì thì viết. Blog ngay khi bắt đầu đã trở nên không thuần nhất, blog
chú trọng giá trị bề mặt, website chú trọng giá trị kinh doanh. Mạng
sina của Trung Quốc đã mời những người nổi tiếng mở blog để thu
hút lượng khách ghé thăm.
Đồng thời, phương tiện truyền thơng hiện đại cịn phá vỡ trạng
thái đọc trong cô đơn, làm mất đi lối đọc có chiều sâu. Đọc trên
mạng có thể tạo ra hiện tượng đọc giả, đọc chỉ để thu thập một

thông tin, bỏ qua sự trầm tư mặc tưởng vốn không thể thiếu của sự
đọc. Tài nguyên truyền thông điện tử ngày một phong phú khiến độc
giả dần dần biến thành khán giả. Khơng cịn nghi ngờ gì nữa, trong
văn hóa đương đại, văn hóa lấy hình ảnh và âm thanh làm cơ sở đã
chiếm lĩnh địa vị trung tâm. Tỉ lệ người đọc sách ngày một giảm.
Người ta thích xem tác phẩm điện ảnh được chuyển thể hơn là đọc
trực tiếp tác phẩm văn học. Vì thơng qua điện ảnh, người ta dễ dàng
tiếp cận với hình tượng nghệ thuật. Tuy nhiên, cũng chính vì thế mà
năng lực nắm bắt hình tượng trong tác phẩm văn học cũng dần dần


mất đi. Phương tiện truyền thông thực ra đã bồi dưỡng thái độ ghét
câu chữ, bồi dưỡng năng lực đọc mà không hiểu tác phẩm văn học.
Chương 3 tập trung nói về điện thoại di động, cho thấy tin
nhắn, điện thoại, email đã làm biến đổi kết cấu tình cảm của con
người như thế nào. Khi xuất hiện những phương tiện truyền thông
này, khoảng cách không gian và thời gian dường như không tồn tại,
năng lực viết thư tay, khả năng dùng thư tay thể hiện tình cảm cũng
dần dần mai một. Kiểu tin nhắn vui đùa gắn bó chặt chẽ với ca dao
đương đại, phía sau nó là chủ nghĩa vui chơi giải trí của truyền
thơng hiện đại. Có thể xem tin nhắn là hình thức mỹ học đặc trưng
của thời đại mà tính ngắn ngủi trở thành đặc điểm nổi bật. Ở Trung
Quốc đã từng tổ chức một cuộc thi viết truyện ngắn bằng tin nhắn
điện thoại. Cuộc thi này đã làm bùng nổ một cuộc tranh luận khá sơi
nổi về hình thức văn học trong thời đại truyền thơng.
Chương 4 nhìn lại vấn đề tác phẩm cách mạng kinh điển. Ở
Trung Quốc rất nhiều tác phẩm điện ảnh kinh điển về thời kỳ cách
mạng được quay lại trên tinh thần kéo thần tượng về gần hơn với
cuộc sống hàng ngày. Hiện tượng này chứng tỏ một thực tế: công
chúng ngày nay đã thay đổi. Tác phẩm cách mạng trước kia là thứ

văn hóa của đại chúng chính trị, còn tác phẩm bị cải biên lại là sản
phẩm của văn hóa đại chúng thương nghiệp.


Chương 5 đặt ra nhiều nghi vấn đối với chương trình Diễn đàn
cho mọi người: vì sao Diễn đàn cho mọi người trước kia là truyền
hình học thuật, ngày nay lại biến thành truyền hình vui chơi giải trí;
vì sao tri thức phân tử lại vắng bóng trên diễn đàn truyền hình…
Truyền hình học thuật ngày nay biến thành truyền hình vui
chơi giải trí. Để thu hút người xem, tính học thuật phải giảm đi,
nhân cách kẻ sĩ theo quan niệm một thời bị mài mòn, học thuật và
nguyên tắc trị chơi trong mơi trường vui chơi giải trí bị trộn lẫn.
Trong thời đại này xuất hiện kiểu minh tinh học thuật và những
chuyên gia đào tạo minh tinh tinh học thuật. Học giả một khi đã trở
thành minh tinh tức là đã từ bỏ sự ràng buộc của nguyên tắc học
thuật, trở thành nghệ sĩ biểu diễn. Hệ quả tiếp theo là học thuật được
biên tập thành câu chuyện, thành hàng hóa, khiến cho người xem coi
nhẹ và dường như quên đi tinh thần học thuật chân chính, quên đi sự
tôn nghiêm của học thuật. Học giả lên truyền hình phần lớn là loại
học giả tổng hợp tư liệu, khơng có tư tưởng Đây cũng chính là một
trong những lý do khiến những học giả chân chính khơng muốn xuất
hiện trên truyền hình nữa.
Tóm lại, hiện nay, sự biến đổi của văn hóa là vơ cùng rõ nét,
có thể hệ thống thành một số sự biến động như sau: từ văn hóa thẩm
mỹ đến văn hóa tiêu dùng, từ tri thức phân tử đến tri đạo phân tử, từ
văn hóa bút mực sang văn hóa máy tính rồi đến văn hóa mạng, từ


văn hóa thư tay đến văn hóa tin nhắn, từ văn hóa quần chúng cách
mạng đến văn hóa đại chúng thương nghiệp rồi đến văn hóa hỗn tạp

của thanh niên, từ văn hóa truyền hình học thuật đến văn hóa truyền
hình vui chơi giả trí.
Khơng thể phủ nhận sự biến đổi văn hóa chịu ảnh hưởng lớn
từ phương tiện truyền thơng hiện đại, trong đó ngun nhân sâu xa
nhất là sự phát triển của khoa học kỹ thuật. Văn hóa biển đổi do ảnh
hưởng của phương tiện truyền thông đại chúng không phải là hiện
tượng cá biệt của riêng quốc gia nào, mà là hiện tượng có tính chất
tồn cầu. Đối diện với sự biến đổi của văn hóa, việc bàn đến chuyện
được mất là hồn tồn bình thường. Tơi cho rằng, văn hóa là một
q trình khơng ngừng biến đổi, cho nên, trong q trình đó, có thứ
sẽ mất đi, có thứ sẽ xuất hiện, đâu phải chuyện lạ, khơng có những
thể nghiệm mà ngày xưa đã có, thì chúng ta lại có những thể nghiệm
mới, đó chẳng phải là một điều tốt hay sao.
Cơng trình Phương tiện thơng tin đại chúng và sự biến đổi
văn hóa giúp chúng ta nhìn thấy và lý giải các hiện tượng trong đời
sống văn hóa đương đại ở Việt Nam. Trong bối cảnh văn học nước
nhà, sự xuất hiện và tồn tại của văn học mạng là một thực tế mà
chúng ta không thể không nghiên cứu. Số phận của văn học dưới tác
động của văn hóa nghe nhìn, sự chuyển đổi trong văn hóa thẩm mỹ,
sự biến động của sự đọc và sự viết dưới ảnh hưởng của phương tiện


truyền thông đại chúng cũng không thể không bàn đến. Việc liên kết
giữa học thuật với truyền thông và mức độ hợp tác như thế nào cũng
nên chú trọng (tránh trường hợp lĩnh vực nào cũng nhảy lên truyền
hình phát biểu với tư cách chuyên gia, nhưng cũng tránh trường hợp
khép kín, làm hạn chế khả năng quảng bá, chia sẻ tri thức). Khơng
những thế, cơng trình này cịn gợi mở thêm một hướng đi trong
nghiên cứu văn học. Trong ảnh hưởng của đời sống đương đại,
nghiên cứu văn học có lẽ nên bước song song, vừa tiếp cận theo

hướng bản thể luận, tìm kiếm vẻ đẹp thẩm mỹ tiềm tàng, vừa tiếp
cận theo hướng văn hóa xã hội.
_______________
1.

Triệu Dũng, người Sơn Đông, GS, TS Viện Văn học,

ĐHSP Bắc Kinh, chuyên viên nghiên cứu viên của trung tâm nghiên
cứu Văn nghệ học ĐHSP Bắc Kinh, trưởng phòng nghiên cứu văn
nghệ học, hướng dẫn nghiên cứu sinh, hiện nay chủ yếu giảng dạy
và nghiên cứu lý luận văn học, phê bình văn học, lý luận và phê
bình văn hóa đại chúng. Cơng trình chính: Thấu thị văn hóa đại
chúng (2004), Đọc và phê bình thẩm mỹ (2005), Lý luận văn học
tân biên (2005), Văn nghệ học phản tư (2009), Phương tiện thơng
tin đại chúng và sự biến đổi văn hóa (2010).
Nguồn: Tạp chí VHNT số 323, tháng 5-2011
Tác giả: Đỗ Văn Hiểu