Doi moi ren ki nang giai bai tap

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (873.49 KB, 72 trang )

(1)phần I. Đặt vấn đề. I. Lý do chän §Ò tµi 1. C¬ së lý luËn: Trong viÖc n©ng cao chÊt lîng gi¸o dôc nãi chung vµ chÊt lîng bé m«n nãi riªng. ViÖc c¶i tiÕn ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ mét nh©n tè quan träng, bªn c¹nh viÖc båi dìng kiÕn thøc chuyªn m«n, viÖc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña häc sinh cã ý nghÜa hÕt søc quan trọng. Bởi vì, xét cho cùng, công việc giáo dục phải đợc tiến hành trên cơ sở tự nhận thức, tự hành động, việc khơi dậy phát triển ý thức năng lực t duy, bồi dỡng phơng pháp tự học là con đờng phát triển tối u của giáo dục. Bµi tËp vËt lý cã t¸c dông rÊt lín c¶ 3 mÆt: Gi¸o dôc, gi¸o dìng vµ gi¸o dôc kü thuËt tæng hîp. T¸c dông cña nã lµ cµng tÝch cùc nÕu trong qóa tr×nh d¹y häc cã sù lùa chän cÈn thËn c¸c hÖ thèng bµi tËp chÆt chÏ vÒ néi dung, thÝch hîp vÒ ph¬ng ph¸p vµ bám sát mục đích dạy học ở trờng THCS. Hệ thống các bài tập lựa chọn phải đảm bảo đợc tính mục đích của dạy học Vật lí và khắc sâu kiến thức, đảm bảo tính thực tiễn phù hîp víi nhu cÇu t©m lý, tÝnh c¸ch cña häc sinh. Trong ch¬ng tr×nh VËt lÝ THCS, ®a sè bµi tËp trong s¸ch gi¸o khoa vµ s¸ch bµi tập thờng là những vấn đề không quá phức tạp, có thể giải đợc bằng những suy luận lô gíc, bằng tính toán hoặc thực nghiệm dựa trên cơ sở những quy tắc, tính chất, định luật vật lí... đã học. Do đó, hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ năng giải bài tập vật lý là một kh©u quan träng trong qu¸ tr×nh d¹y vµ häc VËt lÝ. Việc giải bài tập Vật lí giúp củng cố đào sâu, mở rộng những kiến thức cơ bản cña bµi gi¶ng, x©y dùng cñng cè kü n¨ng kü x¶o vËn dông lý thuyÕt vµo thùc tiÔn, lµ biện pháp cơ bản để phát triển năng lực t duy của học sinh, từ đó phát triển trí tuệ, thể chất và thẩm mỹ, có tác dụng sâu sắc về mặt giáo dục đạo đức. Vì thế trong việc giải bài tập Vật lí mục đích cơ bản không phải chỉ là tìm ra đáp số, mà mục đích chính của việc giải là ở chỗ học sinh hiểu đợc sâu sắc hơn các khái niệm, định luật Vật lí, vận dụng chúng vào những vấn đề thực tế trong cuộc sống, trong lao động. 2. C¬ së thùc tiÔn: Qua thực tế giảng dạy ở trờng THCS TT Văn Giang, đặc biệt là dạy Vật lí cho thấy học sinh thì lại rất ít đợc thâm nhập thực tế nên khả năng áp dụng kiến thức đã häc vµo gi¶i bµi tËp cßn h¹n chÕ, häc sinh cßn gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, lóng tóng khi giải các bài tập Vật lí, điều này ít nhiều ảnh hởng đến chất lợng dạy và học. Cã nhiÒu häc sinh ham mª häc bé m«n VËt lÝ, nhng khi lµm c¸c bµi tËp vËt lÝ các em thờng lúng túng trong việc định hớng giải, có thể nói hầu nh các em cha biết c¸ch gi¶i, còng nh tr×nh bµy lêi gi¶i. Thùc tr¹ng nªu trªn cã thÓ do mét sè nguyªn nh©n sau: + Học sinh cha có phơng pháp tổng quan để giải một bài tập Vật lí. + Học sinh cha biết vận dụng các kiến thức, định luật Vật lí.... + Nội dung cấu trúc chơng trình sách giáo khoa mới không dành nhiều thời lợng cho việc hớng dẫn học sinh giải bài tập hay luyện tập (đặc biệt là chơng trình vật lí ở các lớp: 6, 7, 8) thờng là lồng ghép trong tiết lí thuyết, dẫn đến học sinh không có điều kiện bổ sung, mở rộng và nâng cao kiến thức cũng nh đợc hớng dẫn hình thành ph¬ng ph¸p vµ rÌn kÜ n¨ng gi¶i bµi tËp vËt lý. Có những em nhận thức còn sai, có những em hiểu vấn đề nhng lại không biết diễn đạt, trình bày không lô gic, không khoa học.... Các em cha hiểu sâu, hiểu kĩ các kiến thức Vật lý, còn thụ động trong lĩnh hội kiến thức. Trong khi chữa bài tập, nhiều học sinh vẫn còn thờ ơ, nhiều học sinh chỉ cần kết quả đối chiếu, thậm chí vẫn còn học sinh cha biết tóm tắt bài toán bằng các kí hiệu Vật lý, cách đổi ra đơn vị cơ bản...đặc biệt là cha giải thích đợc các hiện tợng Vật lý trong đời sống và kĩ thuật. Bên cạnh đó cã nh÷ng HS cßn lêi t×m hiÓu, chØ phô thuéc vµo gi¸o viªn yªu cÇu hay híng dÉn g× th× làm đấy, không phát huy đợc tinh thần tự học, tự giác làm bài tập. Do đó đa số các em vÉn sî häc m«n VËt lý vµ vÉn thêng truyÒn miÖng c©u “khã nh Lý,....”. Cụ thể, trớc khi thực hiện đề tài này tôi khảo sát chất lợng của học sinh thông qua bài kiểm tra có đề bài nh sau: Để có 500gam nớc ở nhiệt độ 18oC để pha thuốc rửa ảnh,ngời ta lấy nớc cất ở 60 C trộn với nớc cất ở nhiệt độ 4oC. Hỏi đã dùng bao nhiêu lợng nớc mỗi loại? Bỏ qua sự trao đổi nhiệt với vỏ bình. Kết quả thu đợc với học sinh ở khối lớp 8 nh sau: o.

(2) Khèi 8. SÜ sè 112. Giái SL % 4 3,5. Kh¸ SL % 19 17,0. TB SL 44. % 39,3. YÕu - KÐm SL % 45 40,2. Nh÷ng sai sãt cña häc sinh: + Kí hiệu các đại lợng cha khoa học dẫn đến xác định không chính xác độ tăng(giảm) nhiệt độ t. + Không thiết lập đợc mối liên hệ: m1= 0,5- m2 (Kg). + Chuyển vế các hạng tử cha đổi dấu ... Có rất nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan để dẫn đến kết quả bài làm cña häc sinh cßn cha cao lµ: Một là, học sinh cha tìm hiểu kỹ đề bài. Hai là, học sinh cha xác lập đợc mối liên hệ của các dữ kiện xuất phát với cái ph¶i t×m. Ba là, kiến thức toán học - đặc biệt là kỹ năng luận giải của học sinh còn nhiều h¹n chÕ. Bốn là, phân phối chơng trình Vật lí 8 cha có tiết bài tập để giáo viên định hớng chi tiÕt c¸c bíc gi¶i bµi tËp vµ luyÖn kü n¨ng gi¶i bµi tËp cho häc sinh. Chính vì vậy, trong quá trình giảng dạy tôi đã chú trọng hình thành cho học sinh kÜ n¨ng ph©n tÝch bµi to¸n, rÌn cho häc sinh kÜ n¨ng tr×nh bµy lêi gi¶i bµi tËp. Do đó, tôi đã viết lại kinh nghiệm: “Hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ năng giải bài tập vật lý 8, 9" nhằm giúp học sinh nắm chắc đợc kiến thức cơ bản, mở rộng và hiÓu s©u kiÕn thøc, biÕt vËn dông vµo thùc tÕ. II. Mục đích nghiên cứu Tôi đã rút ra đợc một số kinh nghiệm về việc "Hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ năng giải bài tập vật lý 8, 9 " với mục đích áp dụng kinh nghiệm này trong giảng dạy nh»m: RÌn luyÖn cho häc sinh biÕt vËn dông lý thuyÕt vµo gi¶i bµi tËp, th«ng qua viÖc giải bài tập các em lại hiểu sâu lý thuyết hơn, từ đó giúp học sinh phát triển khả năng t duy, phân tích và tổng hợp các kiến thức đã học. Nh thế các em hình thành các kiến thøc cã hÖ thèng, hiÓu ch¾c vµ hiÓu s©u c¸c kiÕn thøc h¬n. Từ đó nâng cao đợc chất lợng học tập bộ môn, xây dựng cho các em hứng thú häc tËp vµ lßng yªu thÝch bé m«n, gióp cho qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y nãi chung vµ m«n vËt lí nói riêng đạt hiệu quả tốt nhất. phần II.Giải quyết vấn đề. i. néi dung nghiªn cøu: 1. Nghiªn cøu lÝ luËn vÒ ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp VËt lÝ. 2. Nghiªn cøu lÝ luËn vÒ sö dông bµi tËp vËt lÝ trong d¹y häc VËt lÝ. 3. Nghiªn cøu ch¬ng tr×nh néi dung kiÕn thøc c¸c bµi häc VËt lÝ ë cÊp THCS. 3. Nghiên cứu sự tiếp thu kiến thức đã học của học sinh và khả năng vận dụng các kiến thức đó vào giải quyết các bài tập cụ thể. 4. Nghiên cứu các dạng bài tập điển hình và cách giải quyết các dạng bài tập đó trong phạm vi chơng trình vật lí THCS, đặc biệt là phân loại bài tập vật lí. I.1. Sơ đồ phân loại bài tập vật lí * Ph©n lo¹i theo ph¬ng tiÖn gi¶i :.

(3) Bµi tËp gi¶i thÝch Bµi hiÖndùt tËp îng ®o¸n hiÖn Bµi t îng tËp thùc nghiÖ m. Bµi tËp vËt lÝ Bµi tËp định tÝnh. Bµi tËp định l îng. Bµi tËp thÝ nghiÖ m. Bµi tËp đồ thÞ. * Phân loại theo mức độ. Ngoài việc nắm vững kiến thức, để có kỹ năng tốt trong việc giải bài tập Vật lí đòi hỏi học sinh phải nắm vững phơng pháp giải cũng nh cách trình bày lời giải, phải có kỹ năng phân loại đợc các dạng bài tập. Trong các tiết dạy luyện tập và tiết lý thuyết có lồng ghép chữa bài tập, tôi đã h ớng dẫn học sinh: + Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ. + Hai phơng pháp suy luận để giải các bài tập vật lí. + ¸p dông ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vËt lÝ vµo mét sè bµi tËp c¬ b¶n. I.2. Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ. - Phơng pháp giải một bài tập Vật lí phụ thuộc nhiều yếu tố: mục đích yêu cầu của bài tập, nội dung bài tập, trình độ của các em, v.v... Tuy nhiên trong cách giải phần lín c¸c bµi tËp VËt lÝ còng cã nh÷ng ®iÓm chung. - Th«ng thêng khi gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ cÇn thùc hiÖn theo tr×nh tù sau ®©y: Bíc 1. §äc kü ®Çu bµi - §äc kü ®Çu bµi (kh¸c víi thuéc ®Çu bµi), t×m hiÓu ý nghÜ cña nh÷ng thuËt ng÷, yêu cầu học sinh đọc những vấn đề có liên quan, hiểu kỹ hơn một số điều mà sách giáo khoa kh«ng cã ®iÒu kiÖn nãi kü; cã thÓ ph¸t biÓu tãm t¾t, ng¾n gän, chÝnh x¸c: bµi tËp cho biÕt g×? CÇn ph¶i t×m g×? - Bài liên quan tới những kiến thức gì đã học (§Þnh lÝ, tÝnh chÊt... g×?) -Tóm tắt đầu bài bằng cách dùng các ký hiệu chữ đã quy ớc để viết các dữ kiện và ẩn số, đổi đơn vị các dữ kiện cho thống nhất phù hợp với yêu cầu bài tập. - Vẽ hình, nếu bài tập có liên quan đến hình vẽ hoặc nếu cần phải vẽ hình để diễn đạt đề bài. Cần vẽ đúng tỉ lệ xích, trên hình vẽ cần ghi rõ dữ kiện cái đã cho và cái cÇn t×m. * ThÝ dô ë bµi kh¶o s¸t (môc 2- phÇn I) c¸c d÷ kiÖn xuÊt ph¸t vµ c¸i ph¶i t×m có thể đợc trình bày vắn tắt nh sau: m2, t2 m= 500g = 0,5Kg; t= 18oC m,t 1. t1=60oC; t2=4oC; c1=c2=c m1? m2?. 1. m,t.

(4) Bíc 2. Ph©n tÝch néi dung bµi tËp, lËp kÕ ho¹ch gi¶i. - Ph©n tÝch néi dung lµm s¸ng tá b¶n chÊt vËt lý, x¸c lËp mèi liªn hÖ cña c¸c d÷ kiÖn cã liªn quan tíi c«ng thøc nµo rót ra c¸i cÇn t×m. T×m sù liªn hÖ gi÷a nh÷ng c¸i cha biết (ẩn) và những cái đã biết (dữ kiện) - Nếu cha tìm đợc trực tiếp các mối liên hệ ấy thì có thể phải xét một số bài tập phụ để gián tiếp tìm ra mối liên hệ ấy. - Nếu là bài định tính cần phân tích kỹ hiện tợng và những hiện tợng, kiến thức có liên quan từ đó tìm ra mối liên hệ và định hớng giải. - Xác định phơng hớng và kế hoạch giải. * Thí dụ ở bài tập khảo sát mục 2-phần I- các mối liên hệ cụ thể đã xác lập đợc lµ: + Do t1 > t2 ⇒ nớc ở 60oC đóng vai trò là vật toả nhiệt; nớc ở 4oC đóng vai trò là vật thu nhiÖt. Khi cã c©n b»ng nhiÖt x¶y ra, ¸p dông ph¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt Ta cã: Qto¶ = Qthu ⇔ m1ct1 =. ⇔ m1(t1-t). m2ct2 m2(t-t2). (1). = + MÆt kh¸c theo bµi ta cã: m1 = m - m2 (2) Bíc 3. Thùc hiÖn kÕ ho¹ch gi¶i. - Chän c«ng thøc thÝch hîp kÕ ho¹ch gi¶i, thµnh lËp c¸c ph¬ng tr×nh nÕu cÇn. Chỉ rõ tính chất, định luật... đã sử dụng. Tôn trọng trình tự phải theo để thực hiện các chi tiÕt cña dù kiÕn, nhÊt lµ khi gÆp mét bµi tËp phøc t¹p. - Thực hiện các phép tính số học, đại số hoặc hình học. Giáo viên hớng dẫn học sinh làm quen dần với cách giải bằng chữ và chỉ thay giá trị bằng số của các đại lợng trong biÓu thøc cuèi cïng. - Khi tính toán bằng số, phải chú ý đảm bảo những trị số của kết quả đều có ý nghÜa. * Thí dụ ở bài tập khảo sát mục 2 - phần I, việc liên hệ phơng trình (1), (2) đã xác lập đợc cho lết quả phải tìm là khối lợng nớc m2,, m1 là: 3 1 m2= m=0 , 375(kg) vµ m1= m=0 , 125(kg) . 4 4. * Chú ý: Hoạt động giải bài tập trong thực tế có khi không thấy tách bạch rõ bớc thứ ba với bớc thứ hai nh nói ở trên. Không phải bao giờ chúng ta cũng xác lập xong các phơng trình rồi mới bắt đầu luận giải với các phơng trình để rút ra kết quả cần tìm. Có thể là sau khi xác lập đợc mối liên hệ vật lí cụ thể nào đó, thì ta thực hiện ngay sự luận giải với mối liên hệ đó (biến đổi phơng trình đó), rồi tiếp sau đó mới lại xác lập một mối liên hệ vật lý khác. Nghĩa là sự biến đổi các phơng trình cơ bản đã xác lập đợc xen kẽ với việc tiếơ tục xác lập các phơng trình cơ bản tiếp theo. Tuy nhiên ở đây ta vẫn thể hiện hai hoạt động kế tiếp nhau. Đó là việc vận dụng kiến thức vật lý vào điều kiện cụ thể của bài tập để xác lập mối liên hệ cụ thể nào đó và việc trộn giải tiếp theo với mối liên hệ đã xác lập đợc này. Vì vậy khi khái quát hoá phơng trình giải 1 bài tập ta vẫn có thể chỉ ra đợc đâu là phơng trình cơ bản cụ thể cần xác lập để sự luận giải từ các phơng trình đó cho phép rút ra kết luận cần tìm. Bớc 4. Kiểm tra đánh giá kết quả..

(5) - Kiểm tra lại giá trị của kết quả: Có đúng không? Vì sao? Có phù hợp với thực tế không? Lập luận đã chặt chẽ cha? Bài giải có thuyết phục không? - KiÓm tra l¹i c¸c phÐp tÝnh: cã thÓ dïng c¸c phÐp tÝnh nhÈm vµ dïng c¸ch lµm tròn số để tính cho nhanh nếu chỉ cần xét độ lớn của kết quả trong phép tính. - Nếu có điều kiện, nên phân tích, tìm một cách giải khác, đi đến cùng một kết quả đó. Kiểm tra xem còn con đờng nào ngắn hơn không. Từ đó chọn cách giải hay nhÊt. * Thí dụ trong bài tập khảo sát ở mục 2 -phần I, khi thực hiện phép tính ta thu đợc kết quả (m1, m2) có đơn vị là kg đúng là đơn vị khối lợng. Khối lợng tính đợc: m1=0,125 (kg) và m2=0,375 (kg) đều dơng và nhỏ hơn m=0,5kg nh vậy là phù hợp. ¸p dông c¸c bíc gi¶i trªn khi luyÖn tËp cho häc sinh kü n¨ng gi¶i hai bµi tËp c©n b»ng nhiÖt t«i thêng híng dÉn häc sinh tr×nh bµy theo tr×nh tù sau: * Ghi ë cét bªn tr¸i tÊt c¶ c¸c nhiÖt lîng (Q1, Q2…) cho bëi c¸c vËt to¶ nhiÖt trong quá trình trao đổi nhiệt. * Ghi ë cét bªn ph¶i tÊt c¶ c¸c nhiÖt lîng (Q'1, Q'2…) cho bëi c¸c vËt thu nhiÖt trong quá trình trao đổi nhiệt. * Viết phơng trình cân bằng nhiệt dới dạng đẳng thức của tổng các nhiệt lợng cho và tổng các nhiệt lợng thu trong quá trình trao đổi nhiệt: Q1 + Q2 + … = Q'1 + Q'2 + … * Giải phơng trình để xác định đại lợng cần tìm. *Chú ý: Trong công thức Q = mct đơn vị của khối lợng m là (Kg); của nhiệt dung riêng c là (J/Kg.K); của t là (oK). Khi thay số ta tính Q theo đơn vị Jun (J) nhng lu ý học sinh đơn vị nhiệt độ trong nhiệt giai Xen xi út kí hiệu là oC và trong nhiệt giải Kenvin kí hiệu là K. Khi tính độ tăng (giảm) nhiệt độ t theo oC hay K đều có giá trị đại số nh nhau và khi tính Q ta không cần thiết phải chuyển đổi nhiệt giải trong quá trình giai to¸n. Tóm tắt các bớc giải bài tập vật lý theo sơ đồ.

(6) I.2. Hai phơng pháp suy luận để giải các bài tập vật lí. XÐt vÒ tÝnh chÊt thao t¸c cña t duy, khi gi¶i c¸c bµi tËp vËt lÝ, ngêi ta thêng dïng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ ph¬ng ph¸p tæng hîp. a) Gi¶i bµi tËp b»ng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch. - Theo phơng pháp này, xuất phát điểm của suy luận đại lợng cần tìm. Ngời giải phải tìm xem đại lợng cha biết này có liên quan với những đại lợng Vật lí nào khác và mét khi biÕt sù liªn hÖ nµy th× biÓu diÔn nã thµnh nh÷ng c«ng thøc t¬ng øng. NÕu mét vế của công thức là đại lợng cần tìm còn vế kia chỉ gồm những dữ liệu của bài tập thì công thức ấy cho ra đáp số của bài tập. Nếu trong công thức còn những đại lợng khác cha biết thì đối với mỗi đại lợng đó, cần tìm một biểu thức liên hệ với nó với các đại lợng Vật lí khác; cứ làm nh thế cho đến khi nào biểu diễn đợc hoàn toàn đại lợng cần tìm bằng những đại lợng đã biết thì bài toán đã đợc giải xong. Nh vËy còng cã thÓ nãi theo ph¬ng ph¸p nµy, ta míi ph©n tÝch mét bµi tËp phøc tạp thành những bài tập đơn giản hơn rồi dựa vào những quy tắc tìm lời giải mà lần l ợt giải các bài tập đơn giản này. Từ đó tìm dần ra lời giải của các bài tập phức tạp nói trªn.  Thí dụ ta hãy dùng phơng pháp phân tích để giải bài tập sau:  §Ò bµi: Ngời ta dùng một loại dây hợp kim đồng có tiết diện 10 mm 2 và có điện trở suất là 0,4.10-4  m để làm một lò sởi điện sởi ấm một gian phòng. Hỏi cần phải lấy chiều dài của dây dẫn này là bao nhiêu để duy trì nhiệt độ của phòng luôn luôn không đổi nếu mỗi giờ gian phòng này bị mất một nhiệt lợng bằng 2970 000J qua c¸c cöa sæ vµ c¸c bøc têng. BiÕt nguån ®iÖn cung cÊp cho lß sëi cã ®iÖn ¸p lµ 220V.  Híng dÉn gi¶i: - §¹i lîng cÇn t×m ë ®©y lµ chiÒu dµi cña d©y hîp kim. Ta t×m mèi liªn hÖ gi÷a chiều dài của dây dẫn với các đại lợng khác trong bài. - Ta biết rằng muốn nhiệt độ của phòng luôn luôn không đổi thì trong mỗi giờ nhiÖt lîng lß sëi cung cÊp ph¶i b»ng nhiÖt lîng mµ phßng mÊt ®i. NhiÖt lîng do lß sëi cung cấp tơng đơng với điện năng mà lò sởi tiêu thụ. Điện năng lại phụ thuộc điện trở của dây hợp kim đồng. Điện trở này lại do chiều dài của dây qui định. * NÕu gäi chiÒu dµi cña d©y lµ l, ®iÖn trë cña d©y lµ R, ®iÖn trë suÊt cña nã lµ  vµ tiÕt diÖn cña nã lµ S, th× chiÒu dµi cña d©y dÉn liªn hÖ víi ®iÖn trë cña nã b»ng c«ng thøc:. l  S R = l. R.S . Do đó: (1) * Trong biểu thức của chiều dài có một đại lợng mới cha biết đó là điện trở R của dây. Điện trở này đo bằng tỉ số của hiệu điện thế U với cờng độ dòng điện I qua R. d©y:. U I. (2) * Đại lợng mới cha biết là cờng độ dòng điện I thì liên hệ với các đại lợng khác bằng định luật Ôm và bằng công thức biểu diễn năng lợng A do dòng điện toả ra. Ta đã dùng định luật Ôm trong (2). Vậy mối liên hệ giữa I và A là: A = I.U.t trong đó t là thời gian dòng điện chạy qua dây; từ đó suy ra: I. A U .t. (3) * Trong công thức trên, điện năng tính ra Jun. Điện năng này tơng đơng với nhiÖt lîng Q mµ dßng ®iÖn cung cÊp (vµ víi nhiÖt lîng mµ gian phßng mÊt ®i) trong thêi gian t theo biÓu thøc: Q =A (4) ở vế phải của biểu thức (4), tất cả các đại lợng đều đã biết. Bây giờ cần thay thế biÓu thøc sau vµo biÓu thøc tríc vµ cø thÕ ®i dÇn tõ biÓu thøc cuèi lªn biÓu thøc ®Çu:.

(7) I. - Thay (4) vào (3) đợc:. Q U .t. U 2 .t R Q. Thay (3)’ vào (2) đợc:. (3)’. -. (2)’. U 2 .t.S l Q.. - Thay (2)’ vào (1) đợc (1)’ -Thay các đại lợng trên bằng các trị số của chúng vào (1)’ +Víi:U = 220 V t = 1h = 3600s S = 10 mm2 = 10.10-4 m2 Q = 2 970 000 J  = 0,4.10-4  m l. 2202.3600.1,5.10 4 220(m) 2970000.0, 4.10 4. + Ta đợc: - Vậy chiều dài dây hợp kim đồng là 220m.. b) Gi¶i bµi tËp b»ng ph¬ng ph¸p tæng hîp. Theo phơng pháp này, suy luận không bắt đầu từ các đại lợng cần tìm mà bắt đầu từ các đại lợng đã biết có nêu trong bài. Dùng công thức liên hệ các đại lợng này với các đại lợng cha biết, ta đi dần đến công thức cuối cùng trong đó chỉ có một đại lợng cha biết là đại lợng cần tìm. Theo ph¬ng ph¸p tæng hîp, bµi tËp nªu trong vÝ dô trªn cã thÓ gi¶i nh sau: * Muốn nhiệt độ trong phòng luôn luôn không đổi thì nhiệt lợng do dòng điện qua lò sởi toả ra trong một thời gian t nào đó (ở đây là 1giờ) phải bằng nhiệt lợng Q mà gian phòng mất đi trong thời gian đó. Theo định luật Jun - Len xơ thì. Q = I2.R.t (1) trong đó R là điện trở của dây dẫn của lò sởi, I là cờng độ dòng điện qua lò sëi. I. U R. * Theo định luật Ôm, ta có: (2) * Nhng ®iÖn trë cña d©y dÉn l¹i phô thuéc kÝch thíc vµ b¶n chÊt cña d©y dÉn R . theo c«ng thøc:. l S. (3). trong đó  là điện trở suất, l là chiều dài của dây dẫn, S là tiết diện của dây dẫn. * Thay các biểu thức (2) và (3) vào biểu thức (1), ta đợc: U 2 .t Q l . S l. - Từ đó rút ra:. U 2 .t.S Q.. (4) (1)’.

(8) - Thay các đại lợng trên bằng trị số của chúng, ta đợc: l. 2202.3600.1,5.10 4 220( m) 2970000.0, 4.10 4. - Vậy chiều dài dây hợp kim đồng là 220m. Nh vậy dùng phơng pháp tổng hợp, ta cũng tìm đợc chiều dài của dây lò sởi nh khi dïng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch. Nhìn chung, khi giải bất kỳ một bài toán vật lí nào ta đều phải dùng cả hai phơng pháp: phân tích và tổng hợp. Phép giải bắt đầu bằng cách phân tích các điều kiện của bài tập để hiểu đợc đề bài. Phải có một sự tổng hợp kèm theo ngay để kiểm tra lại mức độ đúng đắn của sự phân tích các điều kiện ấy. Muốn lập đợc kế hoạch giải, phải đi sâu vào phân tích nội dung vật lí của bài tập. Tổng hợp những dữ kiện đã cho với những quy luật vật lí đã biết, ta mới xây dựng đợc lời giải và kết quả cuối cùng. Nh vậy ta có thể nói là trong quá trình giải bài tập vật lí ta đã dùng phơng pháp ph©n tÝch - tæng hîp. I.3. ¸p dông ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vËt lÝ vµo mét sè bµi tËp c¬ b¶n. I.3.1.Bµi to¸n 1. Hai người cùng xuất phát một lúc từ hai địa điểm A và B cách nhau 75km. Người thứ nhất đi xe máy từ A về B với vận tốc 25km/h.Người thứ hai đi xe đạp từ B ngược về A với vân tốc V2=12,5km/h. Hỏi sau bao lâu hai người gặp nhau và xác định chỗ gặp nhau đó.Coi chuyển động của hai người là đều . *Tìm hiểu các điều kiện đã cho của bài và phân tích:. ? Bµi to¸n cho biÕt g×? yªu cÇu t×m g×? ? Bài thuộc dạng toán gì? Có những đại lợng nào tham gia? Mối quan hệ giữa các đại lợng ấy là gì? *Bµi gi¶i. Gọi S1và S2 là quãng đường mỗi người đã đi cho đến lúc gặp nhau.G là điểm gặp nhau. A→. ←B. G S1. S2. Ta có: S1 = V1.t Hay S1 = 25.t S2 = V2.t Hay S2 = 12,5.t Khi hai người gặp nhau thì:S1 +S2 = 75km 75. Hay: 25.t +12,5.t = 75  t=25+12 ,5 =2 giờ Vậy sau 2 giờ hai người gặp nhau. Vị trí gặp nhau cách A một đoạn: AG = S1 = 25.2 =50km I.3.2.Bµi to¸n 2. Ngời ta thả một thỏi đồng nặng 0,4kg ở nhiệt độ 80 0c vào 0,25kg nớc ở t2=180c. Hãy xác định nhiệt độ cân bằng. Cho nhiệt dung riêng của đồng và nớc lần lợt là c ❑1 = 400 J/kg.K; c ❑2 = 4200 J/kg.K HD Giải . Gọi nhiệt độ khi cân bằng của hỗn hợp là t . Ta có phơng trình cân b»ng nhiÖt cña hçn hîp nh sau m1 . c 1 .(80 − t)=m2 .c 2 (t − 18). Thay sè vµo ta cã t = 26,20 Nhận xét. Đối với bài tập này thì đa số học sinh giải đợc nhng qua bài tập này thì giáo viên hớng dẫn học sinh làm đối với hỗn hợp 3 chất lỏng và tổng quát lên n.

(9) chÊt láng Bài 2.1. Bỏ một quả cầu đồng thau khối lợng 1 kg đợc nung nóng đến 100o C vào trong thùng sắt có khối lợng 500g đựng 2kg nớc ở 20o C. Bỏ qua sự trao đổi nhiệt với môi trờng.Tìm nhiệt độ cuối cùng của nớc. Biết nhiệt dung riêng của đồng thau, s¾t, níc lÇn lît lµ: c1= 380 J/kg.K; c2=460 J/kg.K; c3= 4200 J/kg.K.  Híng dÉn gi¶i: * Tìm hiểu các điều kiện đã cho của bài.. - Khối lợng của quả cầu đồng thau, thïng s¾t vµ níc. - Nhiệt độ ban đầu của quả cầu đồng thau, thïng s¾t vµ níc. - NhiÖt dung riªng cña chÊt cÊu t¹o nªn c¸c vËt.. - Tãm t¾t: m1 = 1 kg c1 = 380 J/kg.K t 1 = 100o C m2 = 500g = 0,5 kg c2 = 460 J/kg.K t2 = 20o C m3 = 2kg c3 = 4200 J/kg.K t3 = t2 t?. * Ph©n tÝch bµi to¸n. - Đây là bài toán trao đổi nhiệt của một hệ vật (gồm 3 vật). Điều quan trọng phải hiểu rằng bài toán yêu cầu tìm nhiệt độ cuối cùng của nớc, nhng cũng là nhiệt độ chung của hệ khi kết thúc quá trình trao đổi nhiệt. Để giải bài toán này cần áp dụng phơng trình cân bằng nhiệt: Qto¶ ra =Qthu vµo - Do vậy phải xác định đợc những vật nào là vật toả nhiệt, những vật nào là vật thu nhiệt, viết đợc công thức tính nhiệt lợng toả ra vào hay thu vào của các vật: Q = mc  t -Với lu ý rằng trong bài toán này nhiệt độ ban đầu của hai vật thu nhiệt (thïng s¾t vµ níc) lµ b»ng nhau(t2 = t3). - Trên cơ sở phơng trình cân bằng nhiệt vừa lập đợc kết hợp với dữ kiện đã cho của bài toán để suy ra đại lợng cần tìm (t). *Bµi gi¶i. - Nhiệt lợng do quả cầu bằng đồng thau toả ra khi hạ nhiệt độ từ 100 o C đến to C (nhiệt độ khi có cân bằng nhiệt) là: Q1 = m1.c1(t1 - t) - Nhiệt lợng mà thùng sắt (Q2) và nớc (Q3) thu vào để tăng nhiệt độ từ 20 o C đến to C lµ: Q2 = m2.c2(t - t2) (1) Q3 = m3.c3(t -t2) (2) - ¸p dông ph¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt ta cã: Q1 = Q 2 + Q 3 (3) tõ (1),(2) vµ (3)  m1.c1(t1 - t) = m2.c2(t - t2) + m3.c3(t - t2).

(10)  t (m1c1 + m2c2 + m3c3) = m1c1t1 + (m2c2 + m3c3) t2 . m1c1t1  (m2 c2  m3 c3 )t2 t = m1c1  m2 c2  m3 c3. - Thay các đại lợng trên bằng trị số của chúng ta đợc: 1.380  (0,5.460  2.4200).20 19, 2(o C ) t = 1.380  0,5.460  2.4200. - Vậy nhiệt độ cuối cùng của nớc là 19,2 oC. GV hớng dẫn học sinh đặt ra bài toán tổng quát nh sau Bµi 2.3.. Mét hçn hîp gåm n chÊt láng cã khèi lîng lÇn lît lµ m1 , m2 ,. .. .. . mn và nhiệt dung riêng của chúng lần lợt là c 1 , c 2 .. .. . .. c n và nhiệt độ là t1 , t 2 .. . .. .. . t n . Đợc trộn lẩn vào nhau. Tính nhiệt độ của hỗn hợp khi cân bằng nhiệt Hoàn toàn tơng tự bài toán trên ta có nhiệt độ cân bằng của hỗn hợp khi cân bằng nhiệt lµ t =. m1 . c1 .t 1 +m2 . t 2 . c2 +m3 .c 3 .t 3 +.. . .. .. .+mn t n c n m1 .c 1 +m2 . c 2 +m3 . c 3+ .. .. . .. ..+ mn c n. Tõ ®©y cã thÓ híng dÉn häc sinh ®a ra bµi to¸n míi tõ bµi 2.1 trªn. Bµi 2.4. Mét hçn hîp gåm ba chÊt láng kh«ng cã t¸c dông ho¸ häc víi nhau cã khối lợng lần lợt là : m1 1kg , m2 2kg , m3 kg . Biết nhiệt dung riêng và nhiệt độ của 0 0 chóng lÇn lît lµ c1 2000 J / kg.K , t1 10 C , c2 4000 J / kg.K , t2 10 C , c3 3000 J / kg.K ,. t3 500 C . Nhiệt độ hỗn hợp khi cân bằng là t = 20,50C. Tính khối lợng m. . Bµi 2.5. Mét hçn hîp gåm ba chÊt láng kh«ng cã t¸c dông ho¸ häc víi nhau cã 3. khối lợng lần lợt là : m1 1kg , m2 2kg , m3 = 3 kg. Biết nhiệt dung riêng và nhiệt độ của 0. 0. 0. chóng lÇn lît lµ c1 2000 J / kg.K , t1 10 C, c2 4000 J / kg.K , t2 10 C, c3 3000 J / kg.K , t3 C . Nhiệt độ hỗn hợp khi cân bằng là t = 20,5 0C. Tính nhiệt độ t3. Trong bµi tËp phÇn nhiÖt häc, häc sinh còng hay lóng tóng khi tÝnh nhiÖt lîng hoÆc khối lợng của các chất trong đó không có (hoặc có) sự mất mát nhiệt lợng do môi trờng. Bài 3. Một thau nhôm khối lợng 0,5kg đựng 2kg nớc ở 200c. a. Thả vào thau nớc một thỏi đồng có khối lợng 200g lấy ra ở lò. Nớc nóng đến 21,20c. Tìm nhiệt độ của bếp lò. Biết nhiệt dung riêng của nhôm, nớc,đồng lần lợt là c1 880 J / kgK ; c2 4200 J / kgK ; c3 380 J / kgK . Bỏ qua sự toả nhiệt ra môi trêng b. Thùc ra trong trêng hîp nµy, nhiÖt to¶ ra m«i trêng lµ 10% nhiÖt lîng cung cÊp cho thau nớc. Tính nhiệt độ thực sự của bếp lò NhËn xÐt: ë bµi to¸n nµy khi gi¶i c¶ hai c©u a,b th× kh«ng ph¶i lµ khã nhng so víi c¸c bµi to¸n kh¸c th× bµi nµy cã sù to¶ nhiÖt lîng ra m«i trêng nªn khi gi¶i gi¸o viªn cân làm rõ cho học sinh thấy sự toả nhiệt ra môi trờng ở đây là đều nên 10% nhiệt toả ra môi trờng chính là nhiệt lợng mà nhôm và nớc tỏa ra môi trờng, khi đó giải học sinh sẽ không nhầm lẫn đợc.

(11) HD Gi¶i. a) Gọi t0clà nhiệt độ của bếp lò, cũng là nhiệt độ ban đầu của thỏi đồng Nhiệt lợng thau nhôm nhận đợc để tăng từ t1 =¿ 200C đến t2 =¿ 21,20C Q1=m1 c1 .(t 2 −t 1) ( m1 lµ khèi lîng thau nh«m ). Nhiệt lợng nớc nhận đợc để tăng từ t1 =¿ 200Cđến t2 =¿ 21,20C Q2=m2 c2 (t 2 −t 1). m2 lµ khèi lîng níc. Nhiệt lợng đồng toả ra để hạ từ t0c đến t2 =¿ 21,20C Q3=m3 c 3 (t −t 2) ( m3 khối lợng thỏi đồng). Do kh«ng cã sù to¶ nhiÖt ra m«i trêng nªn theo ph¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt ta cã: Q3=Q1 +Q2. ⇒ ⇒. m3 c 3 (t ' −t 2)=(m1 c1 +m2 c2 )(t 2 − t 1 ) t. (m1 c 1 +m2 c2 )(t 2 −t 1)+ m3 c 3 t 2 ¿ = ¿ ¿. Thay số vào ta đợc t = 160,780c b) Thực tế do có sự toả nhiệt ra môi trờng nên phơng trình cân bằng nhiệt đợc viết l¹i Q3 −10 % (Q1 +Q2 )=(Q1 +Q2 ) ⇒ Q3=110 %(Q1 +Q2 )=1,1(Q1 +Q2 ). Hay. m3 c 3 (t ' −t 2)=1,1(m1 c 1+ m2 c 2)( t 2 −t 1) ⇒. t'. (m1 c 1 +m2 c2 )(t 2 −t 1)+ m3 c 3 t 2 ¿ = ¿ ¿. + t2. t’ = 174,740c Giáo viên cần lưu ý HS xác định các đối tượng trong bài toán, đối tượng nào thu nhiệt, đối tượng nào tỏa nhiệt. Phải tóm đề cho từng đối tượng và từng giai đọan. (Bài toán sẽ phức tạp nếu có nhiều giai đọan các đối tượng tiếp xúc nhiệt với nhau). - Phân biệt cho rõ Qtỏa , Qthu và viết công thức tính tương ứng với từng đối tượng. - Viết phương trình cân bằng nhiệt cho từng giai đọan. - Tập hợp các phương trình cân bằng nhiệt để lập các phương trình - Giải các phương trình ta tìm được kết quả theo yêu cầu §Ó kÝch thÝch sù høng thó, say mª häc tËp cho häc sinh rÌn thãi quen t×m tßi lêi gi¶i hay cho mét bµi to¸n VËt lÝ. Trong mét bµi tËp gi¸o viªn cÇn híng cho häc sinh tìm nhiều cách giải (nếu có thể) và đặt một bài toán tơng tự, đặt một bài toán mới từ bài toán đã cho. I.3.3.Bµi to¸n 3.. Mét Êm ®iÖn cã hai ®iÖn trë: R 1 = 4  vµ R2 = 6  . NÕu bÕp chØ dïng mét ®iÖn trở R1 thì đun sôi ấm nớc trong 10 phút. Tính thời gian cần thiết để đun sôi ấm nớc trên khi: a. ChØ dïng R1. b. Dïng R1 nèi tiÕp R2..

(12) c. Dïng R1 song song R2. (BiÕt kh«ng cã sù mÊt nhiÖt ra m«i trêng vµ m¹ng ®iÖn cã hiÖu ®iÖn thÕ kh«ng đổi).  Híng dÉn gi¶i: * Tìm hiểu các điều kiện đã cho của bài. - Cho biÕt gi¸ trÞ cña hai ®iÖn trë. - Thêi gian ®un s«i níc khi chØ dïng ®iÖn trë R1. - Tãm t¾t: R1 = 4  ; R2 = 6  t1 = 10 phót t2? t3? khi R1nt R2. t4? khi R1//R2. * Ph©n tÝch bµi to¸n. -Bài toán này xuất phát từ định luật Jun-len xơ với biểu thức: Q =I2.R.t (1) trong đó nhiệt lợng mà nớc thu vào bằng nhiệt lợng do các điện trở toả ra. - Theo điều kiện đầu bài thì nếu sử dụng biểu thức (1) của định luật Jun-len xơ, thì việc giải bài toán rất phức tạp hoặc không thực hiện đợc. Vậy ở bài toán này mối liên hệ giữa các đại lợng để tìm cấu trúc công thức rất quan trọng, đóng vai trò quyết định đến sự thành công. - Nh ta đã biết từ công thức (1). Ta có thể viết đợc một số biểu thức tơng đơng trên cơ sở mối liên hệ của một số đại lợng trong công thức với các đại lợng khác, để viÖc tÝnh to¸n kh«ng lµm bµi to¸n phøc t¹p. ThËt vËy: v× U = I.R nªn (1)  Q = U.I.t (2) U mặt khác theo định luật Ôm: I = R. U2 .t nªn (2)  Q = R. (3) - Từ đây nên chọn công thức nào để giải bài toán, điều này đòi hỏi sự nhanh nh¹y, suy diÔn cao. Nếu chọn (2) thì vẫn còn đại lợng I cha biết, do đó chọn công thức (3) - Cần biểu diễn các đại lợng cần tính. + Gi¸ trÞ ®iÖn trë cña Êm trong 4 trêng hîp: 1/ R = R1 2/ R = R2 3/ R = R1 + R2 R1 .R2 1 1 1   4/ R R1 R2 hay R = R1  R2. -Víi chó ý r»ng nhiÖt lîng mµ d©y ®iÖn trë cña Êm to¶ ra trong 4 trêng hîp lµ nh nhau. - Hiệu điện thế trong các trờng hợp là không đổi. * Bµi gi¶i. - Gäi thêi gian ®un s«i níc trong 4 trêng hîp lÇn lît lµ: t1, t2, t3, t4. - Do không có sự mất nhiệt ra môi trờng nên nhiệt lợng cần để đun sôi nớc bằng nhiÖt lîng mµ d©y ®iÖn trë cña Êm to¶ ra. - ¸p dông c«ng thøc: cho c¸c trêng hîp ta cã:. U2 .t Q= R. (Theo c«ng thøc (3)). a. ChØ dïng d©y R1:. U2 t1 R 1 Q1 =. (1). b. ChØ dïng d©y R2:. U2 t2 R 2 Q2 =. (2).

(13) . tõ (1) vµ (2). . c. Khi dïng R1 nèi tiÕp R2: tõ (1) vµ (3). U2 U2 t1 t2 R1 R = 2 t2 . R2 6 t1  .10 15( ph) R1 4. U2 t3 R  R 1 2 Q3 =. (3). U2 U2 t1 t3  R1 = R1  R2 t3 . . R1  R2 46 t1  .10 25( ph) R1 4. d. Khi dïng R1 song song R2:  1 1  U 2    t4  R1 R2  Q4 =. tõ (1), (2) vµ (4). . . (4). 1 1 1   t4 t1 t2 t4 . t1t2 10.15  6( ph) t1  t2 10  15. VÒ viÖc ph©n lo¹i bµi tËp theo ph¬ng tiÖn gi¶i t«i xin tr×nh bµy cô thÓ víi phÇn c¬ häc VËt lý 8. I. 4. ph©n lo¹i bµi tËp theo ph¬ng tiÖn gi¶i I.4.1: Bài tập định tính. Muèn gi¶i tËp d¹ng nµy häc sinh cÇn vËn dông kiÕn thøc nh»m ph¸t hiÖn b¶n chất vật lý đợc nêu bật lên, vận dụng kiến thức kĩ năng đã biết đi tới kết luận cuối cùng, còn những chi tiết không bản chất đợc lợc bớt. VÝ dô 1 : Hãy giải thích công thức nào đúng trong bài tập sau Một vật chuyển động trên quãng đờng S1 trong thời gian t1 với vận tốc vtb1 chuyển động trên quãng đờng S2 trong thời gian t2 với vận tốc vtb2. Vận tốc trung bình của vật trên cả hai quang đờng đợc tính bằng công thức A. vtb = vtb1+ vtb2. B. vtb =. v tb 1+ v tb 2 2. C. vtb =. S 1+ S2 t 1+t 2. Híng dÉn : Hãy nêu khái niệm, viết công thức tính vận tốc trung bình của chuyển động không đều? vtb = S . trong đó : S là quãng đờng đi đợc t. t là thời gian đi hết quãng đờng So sánh công thức mình đã học với 3 công thức trên công thức nào đúng? Bµi gi¶i: Trong bài tập trên vật chuyển động trên hai quãng đờng S1và S2 thì quãng đờng đi đợc là S1 + S2 thời gian vật đi hết hai quãng đờng đó là t1+t2. Vậy công thức C là đúng. VÝ dô 2 : Hãy nêu nhận xét chuyển động của cánh quạt trần trong suốt thời gian từ lúc bắt đầu bật cho đến sau khi tắt. Híng dÉn: Học sinh cần quan sát thực tế chuyển động của cánh quạt trần có thể dùng đồng.

(14) hồ bấm giây để so sánh vận tốc và khẳng định : lúc mới bật cánh quạt chuyển động nhanh dần, sau đó chuyển động đều. Khi tắt cánh quạt chuyển động chậm dần do đó chuyển động của cánh quạt là chuyển động không đều. VÝ dô 3 : Một học sinh cho rằng quỹ đạo của một vật không phải là một đờng thẳng thì chuyển động của vật là không đều. Theo em ý kiến nh vậy có đúng không? tại sao? Híng dÉn: Giáo viên nêu câu hỏi? Quỹ đạo chuyển động là gì? Nêu một số chuyển động thờng gặp? Học sinh nhắc lại khái niệm chuyển động đều là gì? từ đó trả lêi c©u hái trªn. Bài giải: ý kiến nh vậy là không đúng. Chuyển động đều hay không đều do vận tốc chuyển động của vật có thay đổi không? không liên quan đến quỹ đạo của vật thẳng hay không thẳng. Nếu vật chuyển động trên quỹ đạo không phải là đờng thẳng, nhng vận tốc của vật không thay đổi theo thời gian thì chuyển động của vật vẫn đợc coi là chuyển động đều. Ngợc lại cho dù vật chuyển động trên đờng thẳng nhng vận tốc của vật thay đổi theo thời gian thì chuyển động của vật vẫn đợc coi là chuyển động không đều. I.4.2: Bài tập đồ thị. Ví dụ 4: Một xe mô tô chuyển động có vận tốc mô tả trong đồ thị sau:. a, Hãy cho biết tính chất của chuyển động trong từng giai đoạn b,Tính đoạn đờng mà vật đi đợc trong giai đoạn vật có vận tốc lớn nhất Híng dÉn: - Các em quan sát đồ thị và cho nhận xét: Trục hoành và trục tung biểu diễn đại lợng nào? Giai đoạn nào vận tốc tăng (giảm) theo t thì đó là chuyển động nhanh dần (chậm dần). Nếu v không thay đổi theo thời gian thì đó là chuyển động đều, khi nào v = 0 thì vật đứng yên => Tính chất chuyển động. - Trên đồ thị vận tốc cực đại đạt giá trị bằng? Và trong thời gian bao lâu? Từ đó tính quãnh đờng. Bµi gi¶i: a. 1. Nhanh dÇn 2. §Òu 3. ChËm dÇn 4. §øng yªn 5. Nhanh dÇn. 6. §Òu 7. ChËm dÇn. b. Trên đồ thị vận tốc cực đại là 75km/h trong 2 phút = Quãng đờng mô tô đi đợc là S = v.t = 75.. 1 30. 1 30. (giê).. = 2,5km.. VÝ dô 5. Mét chÊt láng cã khèi lîng m1 = 250g chøa trong mét c¸i b×nh cã khèi lîng m2 = 1kg , tất cả có nhiệt độ ban đầu t 1 =200C .Nhiệt dung riêng của chất lỏng là 4000 J/kg.độ, của bình là 500J/kg.độ. Ngời ta bắt đầu cấp nhiệt độ cho bình đó để nó nóng đến nhiệt độ t2 = 600C. Hãy vẽ đồ thị biểu diễn sự phụ thuộc nhiệt độ của bình chất lỏng vào nhiệt lợng Q mà bình thu vào, với trục hoành biểu thị nhiệt lợng, trục tung biểu thị nhiệt độ..

(15) * Ph©n tÝch . Khi nhận đợc nhiệt lợng thì nhiệt độ của võ bình và của lợng chất lỏng bên trong b×nh nh thÕ nµo? - Nhiệt độ cần cung cấp cho bình chất lỏng để nó đạt tới nhiệt độ t 2=600C là bao nhiªu? - Ta có sự phụ thuộc nhiệt độ , thời gian vào nhiệt lợng nh thế nào ? Từ đó ta có thể biểu diễn sự biến đổi trạng thái của hàm số Q vào t. * Bµi gi¶i. Ta xem rằng khi nhận đợc nhiệt lợng thì nhiệt độ của võ bình và của chất lỏng trong b×nh lu«n lu«n b»ng nhau. Nhiệt lợng cần cung cấp cho bình chất lỏng để nó đạt tới nhiệt độ t là : Q = (m1c1+m2c2)(t-t1) = (0,25 . 4 000 + 1 .1 000)(t-t1) = 2 000(t-t1) Q Q Từ đó suy ra : t = t1 + 2000 = 20 + 2000. Thay c¸c gi¸ trÞ cña Q b»ng : 20 000J ;40 000J; 60 000J:.......... hay ta cã b¶ng biÕn thiªn: Q(J) t0C. 20 000 30. 40 000 40. 60 000 50. 80 000 60. Ta có đồ thị biểu diễn sự phụ thuộc nhiệt độ của bình chất lỏng vào nhiệt lợng Q mà b×nh thu vµo nh sau:. t0C 50 40 30 20. Q(J) * Nhận xét : Phần bài tập định tính đợc sử dụng ngay cuối tiết học. Giờ dạy ở lớp đối tợng HS trung bình chỉ có 1-> 2 em trả lời đợc nhng còn cha trọn vẹn, còn lại các em ngồi ì, im lặng không phát biểu. Trên lớp đối tợng học sinh khá 2/3 học sinh giơ tay phát biểu nhng chỉ có 1/3 học sinh hiểu đợc định nghĩa, bản chất, quỹ đạo chuyển động, và vận dụng công thức tính. Khi hớng dẫn HS làm bài tập định tính, giáo viên phải khắc sâu khái niệm: chuyển động đều là gì? Thế nào là chuyển động không đều? Nêu quỹ đạo chuyển động, công thức tính vận tốc trung bình của chuyển động không đều và tính chất chuyển động trong từng giai đoạn. Từ đó khi đa ra các bài tập định tính, đa số học sinh đã giải thích đợc bản chất hiện tợng, tính chất chuyển động và tìm ra công thức chính xác nhất. Qua phần bài tập định tính HS đã khắc sâu đợc kiến thức cơ bản, trọng tâm để áp dụng làm bài tập định lợng. 20000. 40000. 60000. I.4.3. Bài tập định lợng: Muốn giải đợc bài tập định lợng học sinh phải hiểu đầy đủ và sâu sắc hơn ý.

(16) nghĩa Vật lý, rèn luyện kỹ năng tính toán, vẽ hình, thống nhất đơn vị, vận dụng công thøc thµnh th¹o. Khi hớng dẫn học sinh làm bài tập định lợng, tôi đã lựa chọn hệ thống các bài tập vật lý đợc lựa chọn phải đảm bảo yêu cầu. + Yêu cầu trớc hết là phải đi từ dễ đến khó, đi từ đơn giản đến phức tạp về mối quan hệ giữa những đại lợng và khái niệm, đặc trng của quá trình và các hiện tợng sao cho dần từng bớc học sinh hiểu đợc kiến thức đó. Nắm vững kiến thức và vận dung linh ho¹t. + Mỗi bài tập lựa chọn phải là mắt xích trong các hệ thống bài tập, đóng góp một phần nào đó trong việc hoàn chỉnh kiến thức của học sinh. Giúp học sinh hiểu đợc mèi liªn hÖ cô thÓ ho¸ c¸c kh¸i niÖm. + Hệ thống bài tập đợc lựa chọn phải giúp cho học sinh nắm vững phơng pháp gi¶i tõng lo¹i bµi tËp cô thÓ. Cụ thể, với phần bài tập trong phần chuyển động cơ học Vật lí 8, khi giảng dạy t«i chia thµnh c¸c d¹ngbµi tËp:. * Dạng 1: Các đối tợng tham gia chuyển động cùng chiều (1). a, Từ một địa điểm. C. A. B. (2) Quãng đờng của hai đối tợng tham gia chuyển động cho đến khi gặp nhau là bằng nhau. S1 = S. b, Từ hai địa điểm. 2-.. (1) C. B. A. (2). S1 - S2 = AB Quãng đờng đối tợng 1 đi đợc trừ đi quãng đờng đối tợng 2 đi dợc (kể từ lúc xuất phát đến khi gặp nhau) bằng quãng đờng AB (khoảng cách giữa hai địa điểm xuất phát của hai đối tợng). Công thức thờng đợc sử dụng khi làm bài tập là: t=. S v 1+ v 2. (2). t là thời gian 2 đối tợng gặp nhau, S là khoảng cách ban đầu giữa hai đối tợng; v1, v2 lµ c¸c vËn tèc cña chóng. Ví dụ: Ba ngời đi xe đạp từ A đến B với vận tốc không đổi. Ngời thứ nhất và ngời thứ hai xuất phát cùng một lúc với các vận tốc tơng ứng là v1 = 10km/h và v2 = 12km/h. Ngêi thø ba xuÊt ph¸t sau hai ngêi nãi trªn 30 phót. Kho¶ng thêi gian gi÷a hai lÇn gÆp cña ngêi thø ba víi 2 ngêi ®i tríc lµ 1 giê. TÝnh vËn tèc cña ngêi thø ba. Híng dÉn: Yêu cầu các em đọc kỹ đầu bài và phân tích các giữ kiện của bài toán. Ba ngời xuất phát cùng một lúc và cùng chuyển động từ A đến B. Đây là bài tập dạng chuyển động cùng chiều nên ta sử dụng công thức (1) và gi¶i to¸n b»ng c¸ch lËp ph¬ng tr×nh. Tãm t¾t: v1 = 10km/h v2 = 12km/h. t1 = 30 phót = 1 giê 2. Thêi gian ngêi thø ba gÆp ngêi thø nhÊt lµ t1, gÆp ngêi thø hai lµ t2. Khoảng cách từ t1 đến t2 là một giờ. TÝnh v3? Bµi gi¶i: Gäi vËn tèc cña ngêi thø ba lµ x (km/h) (x > 12). Sau 30 phút quãng đờng ngời thứ nhất đi đợc là: S1 = v1.t = 10. 1 = 5 (km) 2. Sau 30 phút quãng đờng ngời thứ hai đi đợc là:.

(17) S2 = v2.t = 12. 1 2. = 6 (km) S 5 = v 3 − v 1 x −10 S 6 t2 = = v 3 − v 2 x −12. Thêi gian ngêi thø ba gÆp ngêi thø nhÊt lµ: t1 = Thêi gian ngêi thø ba gÆp ngêi thø 2 lµ:. Kho¶ng c¸ch gi÷a hai lÇn gÆp nhau lµ 1 giê nªn ta cã ph¬ng tr×nh. 6 5 − =1 x −12 x −10. Giải phơng trình trên ta tìm đợc: x1 = 15 (tho¶ m·n) x2 = 8 (kh«ng tho¶ m·n). VËy vËn tèc cña ngêi thø 3 lµ 15km/h. §¸p sè: 15 km/h Dạng 2: Chuyển động ngợc chiều (1). (2) C. A. B. S1 + S2 = S = AB Tổng quãng đờng đối tợng 1 đi đợc và quãng đờng đối tợng 2 đi dợc (kể từ lúc xuất phát đến khi gặp nhau) bằng quãng đờng AB (khoảng cách giữa hai địa điểm xuất phát của hai đối tợng). Công thức thờng gặp trong chuyển động cùng chiều là: t=. S v1 − v2. (1). Trong đó t là thời gian hai đối tợng gặp nhau. S là khoảng cách lúc đầu giữa hai đối tợng, v1, v2 là vận tốc của chúng. Ví dụ: Một động tử xuất phát từ A chuyển động thẳng đều về B, cách A 120m với vận tốc 8m/s. Cùng lúc đó một động tử khác chuyển động thẳng đều từ B về A. Sau 10 giây hai động tử gặp nhau. Tính vận tốc của động tử thứ hai và vị trí hai động tử gặp nhau. Híng dÉn: Giáo viên hớng dẫn học sinh phân tích đề bài để đi đến nhận xét: Một động tử chuyển động từ A đến B, cùng lúc đó một động tử chuyển động từ B đến A. Tức là hai động tử này xuất phát cùng một lúc và chuyển động ngợc chiều nhau. A. M S1. B S2. Tãm t¾t: S = 120m v1 = 8m/s. t = 10 s M là vị trí hai động tử gặp nhau. TÝnh v2 =? ; AM =? Bµi gi¶i: Gọi S1, S2 là quãng đờng đi đợc trong 10 giây của các động tử. v1 là vận tốc của động tử chuyển động từ A v2 là vận tốc của động tử chuyển động từ B. S1 = v1.t S2 = v2.t. Khi hai động tử gặp nhau S1 + S2 = S = AB = 120m. Sö dông c«ng thøc t=. S S S ⇒ v 1+ v 2= ⇒ v 2 = − v 1 v 1+ v 2 t t. Thay sè v2 = 120 −8=4 (m/s). 10.

(18) Vậy vận tốc của động tử thứ hai là: 4m/s. VÞ trÝ c¸ch A mét ®o¹n AM = S1 = v1.t = 8.10 = 80 (m). §¸p sè: v2 = 4 m/s, AM = 80 m. Dạng 3: Chuyển động có dòng nớc. Gi¸o viªn cÇn híng dÉn häc sinh t×m vµ ghi nhí c¸c c«ng thøc. VËn tèc xu«i = vËn tèc thùc cña can« + vËn tèc cña dßng níc. VËn tèc ngîc = vËn tèc thùc cña can« - vËn tèc cña dßng níc. (3) VËn tèc xu«i + vËn tèc ngîc = 2 vËn tèc thùc cña can« VËn tèc xu«i - vËn tèc ngîc = 2 vËn tèc dßng níc. Ví dụ: Một ca nô chạy từ bến A đến bến B rồi trở về bến A trên một dòng sông. Hái níc s«ng ch¶y nhanh hay chËm th× vËn tèc trung b×nh cña ca n« trong suèt thêi gian cả đi lẫn về lớn hơn? (Coi vận tốc của ca nô so với dòng nớc có độ lớn không đổi. Hớng dẫn: Đây là bài tập chuyển động có dòng nớc nên ta sử dụng công thức (3). Muèn tÝnh vµ so s¸nh vËn tèc trung b×nh cÇn sö dông c«ng thøc nµo? (v tb =. S 1+ S2 ) t 1+t 2. Yêu cầu học sinh đọc kỹ đầu bài và phân tích các dữ kiện: Ca nô chuyển động từ A đến B rồi lại về A nên quãng đờng chuyển động là 2S, vận tốc xuôi dòng là v + v n vận tốc ngîc dßng lµ v - vn. Minh ho¹ b»ng h×nh vÏ : Xu«i dßng A Ngîc dßng. B. Bµi gi¶i: Gọi v là vận tốc của ca nô so với dòng nớc đứng yên. vn lµ vËn tèc cña níc so víi bê s«ng (v > vn), S là chiều dài quãng đờng AB.. S v+ v n S Thời gian để ca nô đi từ B đến A (giả sử ngợc dòng) là : t2 = v − vn. Thời gian để ca nô đi từ A đến B (giả sử xuôi dòng) là: t1 =. Thời gian để ca nô chạy từ A đến B rồi lại về A là S. S. 2 vS. t = t1 + t2 = v − v + v +v = 2 2 v − vn n n Vận tốc trung bình của ca nô trong cả đoạn đờng từ A đến B rồi về A là: vtb =. v 2 − v 2n 2S 2S = = t 2 vS v 2 2 v − vn. Do đó, khi vận tốc của dòng nớc càng lớn (nớc sông chảy càng nhanh) thì vận tèc trung b×nh cµng nhá. Dạng 4: Chuyển động có vận tốc thay đổi trên từng đoạn. Ví dụ: Một vật chuyển động trên đoạn đờng từ A đến B. Đoạn này gồm ba đoạn thẳng, đờng bằng, lên dốc và xuống dốc. Trên đoạn đờng bằng xe chuyển động với vận tốc 40km/h mất thời gian là 10 phút. Đoạn đờng lên dốc mất 20 phút, đoạn xuống dốc mất 10 phút. Biết vận tốc trung bình khi lên dốc = 1 vận tốc trên đờng bằng và vận 2. tốc xuống dốc bằng 3 lần vận tốc đoạn lên dốc. Tính đoạn đờng AB. Híng dÉn: Gi¸o viªn ph©n tÝch, gîi ý häc sinh minh ho¹ b»ng h×nh vÏ:. A. v1. S1. v2 S2. v3 S3. B. Trong bài tập này vận tốc trên các đoạn đờng thay đổi nh thế nào? Lập mối liên hệ giữa chúng. Từ đó tính độ dài từng quãng đờng, trên cả đoạn đờng AB..

(19) Tãm t¾t: t1 = 10 phót = v1 = 40km/h. t2 = 20 phót =. 1 giê. 6 1 giê. 3. v2 = 1 V1.. S2 =?. 2. t3 = 10 phót =. S1 =?. 1 giê. 6. v3 = 3V1 S3 =? ; SAB =? Để giải đợc bài tập này em dùng những công thức nào? (S = v.t). Bµi gi¶i: Quãng đờng xe đi trên đờng bằng là: S1 = v1.t1 = 40. 1 = 6,67(km).. 6 1 Quãng đờng lên dốc là: S2 = v2.t2 = .40. 1 = 6,67 (km). 2 3 Quãng đờng xuống dốc là: S3 = v3.t3 = 3v1.t3 = 3.40. 1 = 20 (km). 6 1 v1.t2 = 2. Quãng đờng AB là: SAB = S 1 + S2 + S3 = 6,67 + 6,67 + 20 = 33,34 (km). §¸p sè: SAB = 33,34 km D¹ng 5: VËn tèc trung b×nh. Chó ý sö dông c«ng thøc tÝnh vtb. Ví dụ: Một ngời cỡi ngựa trong 40 phút đầu đi đợc 50km, trong 1 giờ tiếp theo anh ta ®i víi vËn tèc 10km/h, cßn ë ®o¹n 6km cuèi cïng anh ta ®i víi vËn tèc 12km/h. Xác định vận tốc trung bình của ngời đó: 1. Trong suốt thời gian chuyển động. 2. Trong giê ®Çu tiªn. 3. Trong nửa đoạn đờng đầu. Hớng dẫn: Yêu cầu học sinh đọc kỹ, phân tích và tóm tắt đầu bài. t1 = 40 phót = 2 giê 3. S1 = 50km t2 = 1 giê. v2 = 10km/h. S3 = 6km. v3 = 12km/h. a) Tính vtb trên cả đoạn đờng. b) TÝnh vtb trong mét giê ®Çu. c) Tính vtb trong nửa đoạn đờng đầu. Trong bµi tËp nµy ta cÇn sö dông nh÷ng c«ng thøc nµo? (häc sinh nh¾c l¹i c«ng thức). Trong một giờ đầu, cả đoạn đờng, nửa đoạn đờng dài bao nhiêu? Bµi gi¶i: a) Quãng đờng đi đợc trong 1 giờ với vận tốc 10km/h là: S2 = v2.t2 = 10.1 = 10 (km) Vận tốc trên đoạn đờng 50km là: S1 t1. v1 =. =. 50 =75 (km/h). 2 3. Thêi gian trªn ®o¹n 6km lµ: t3 =. S3 6 1 = = v 3 12 2. (giê).. Vận tốc trung bình trên suốt thời gian chuyển động là: vtb = b) 1 3. S 1+ S2 + S3 50+10+ 6 = =¿ 30 (km/h). v 1+ v 2 +v 3 2 1 +1+ 3 2. giờ với vận tốc 10km/h đi đợc quãng đờng là: 1 .10 = 10 3. 3. (km)..

(20) VËn tèc trung b×nh trong mét giê ®Çu lµ: v tb =. 10 3 160 = 1 3. 50+. (km/h).. c) Nửa quãng đờng đầu là: 50+10+6 =33 (km). 2 Vận tốc trung bình trên nửa quãng đờng này chính là vận tốc trên quãng đờng 50 km lµ v1 = 75 (km/h). Đáp số: vtb cả đoạn đờng = 30km/h vtb trong 1 giê ®Çu = 160 km/h 3. vtb trong nửa đoạn đờng = 75km/h D¹ng 6: Bµi to¸n mang tÝnh chÊt tæng hîp. Ví dụ: Một ngời đi xe đạp từ A đến B với vận tốc trung bình là 15km/h. Sau đó ít lâu một ngời đi xe máy từ A đến B với vận tốc trung bình là 30km/h và định gặp ngời đi xe đạp tại B. Nhng do ngời đi xe đạp sau khi đi đợc nửa quãng đờng đầu thì ngời đó giảm bớt vận tốc 3km/h nên còn cách B 10km hai ngời đã gặp nhau. Hỏi quãng đờng AB dµi bao nhiÒu km? Hớng dẫn: Yêu cầu học sinh đọc kỹ bài, phân tích các giữ kiện. Ngời đi xe đạp đi từ A đến B sau đó ít lâu ngời đi xe máy đi từ A đến B. Tức là hai ngời này chuyển động cùng chiều nhng không xuất phát cùng một lúc mà vận tốc của xe đạp còn thay đổi trong từng đoạn. Gặp nhau trớc thời gian dự định. Tãm t¾t: vx® = 15km/h. vxm = 30km/h. TÝnh SAB =? Bµi gi¶i: Gọi quãng đờng AB là x (km) (x > 0). Thời gian ngời đi xe đạp đi trớc là t giờ (t > 0). x giê. 15 Thời gian dự định của ngời đi xe máy đi hết quãng đờng AB là: x giờ. 30 x x Nªn ta cã ph¬ng tr×nh: =t+ => x = 30t => t = x . 15 30 30 x x Thời gian ngời đi xe đạp đi nửa quãng đờng đầu là: (giê) = 15 .2 30 Từ 1 quãng đờng tiếp theo thời gian ngời đi xe đạp gặp ngời đi xe 2 x −10 m¸y lµ: 2 (giê). 12. Thời gian dự định của ngời đi xe đạp đi hết quãng đờng AB là:. Thời gian từ khi ngời đi xe đạp xuất phát tới lúc gặp ngời đi xe máy là: x − 10 (giê). t+ 30. Ta cã ph¬ng tr×nh:. x − 10 x 2 x − 10 + =t+ 30 12 30. Giải phơng trình trên ta tìm đợc: x = 60 (thoả mãn); t = 60 =2 (thoả mãn). 30 Vậy quãng đờng AB dài 60 km. §¸p sè: SAB = 60 km. *Nhận xét : Trong phần chuyển động cơ học không có một tiết bài tập nào. Giáo viên không hớng dẫn thì khi làm bài tập thì hầu hết học sinh không làm đợc, các em không biết phân tích bằng sơ đồ, không biết vẽ hình minh họa, không biết tìm hiểu mối liên hệ giữa các đại lợng trong bài tập, không biết sử dụng công thức nào đành bó tay chê thÇy c« ch÷a..

(21) Khi ¸p dông ph©n c¸c d¹ng bµi tËp vµ híng dÉn gi¶i bµi tËp ë líp, gi¸o viªn yªu cầu học sinh đọc kỹ, phân tích đầu bài, cho biết đây là dạng bài tập nào? tóm tắt minh hoạ bằng hình vẽ; Tìm hiểu mối liên hệ giữa các đại lợng trong bài tập. I.4.4. Bµi tËp thùc nghiÖm: Trên mặt bàn của em chỉ có 1 lực kế, 1 bình nước (D o = 1000 kg/m3). Hãy tìm cách xác định khối lượng riêng của 1 vật bằng kim loại hình dạng bất kỳ. Hớng dẫn: Giáo viên hớng dẫn bằng sơ đồ phân tích đi lên C«ng thøc tÝnh khèi lîng riªng cña vËt? (HS. D = m/V) ý nghĩa và đơn vị của các đại lợng trong công thức? Vậy để xác định đợc khối lợng riêng (kg/m3) của vật ta phải xác định đợc khối lợng m (kg) và thể tích V (m 3) của vật. Trong thực tế, để đo khối lợng của vật ta dùng dông cô g×? (HS. Dïng c©n) Trong bài toán chỉ cho lực kế, thì ta xác định đợc yếu tố nào của vật? (HS. Trọng lîng cña vËt) Trọng lợng của vật có liên hệ gì với khối lợng của vật? Từ đó ta tính khối lợng cña v©t nh thÕ nµo? Muốn xác định thể tích của vật không thấm nớc ở lớp 6 ta làm thế nào? Trong bài toán này vật kim loại không thấm nớc và không có bình chia độ thì ta xác định thể tích của vật thế nào? Chú ý xét đến trạng thái của vật trong nớc. Khi vËt nhóng ch×m trong níc th× cã nh÷ng lùc nµo t¸c dông lªn vËt? Chóng cã độ lớn đợc tính nh thế nào? TÝnh V nh thÕ nµo? Yªu cÇu HS nªu lêi gi¶i cho bµi to¸n - Xác định trọng lượng của vật (P1)  TÝnh m = P1/10 - Thả vật vào nước xác định (P2)  TÝnh FA = P1 - P2 - Tìm V qua công thức: FA = d.V. (d = 10Do). - Lập tỷ số: D = m / V Qua thùc tÕ gi¶ng d¹y VËt lÝ ë trêng THCS, t«i nhËn thÊy víi cÊu tróc cña ch¬ng tr×nh VËt lÝ THCS cã rÊt Ýt c¸c tiÕt bµi tËp, thªm n÷a thêi lîng cña mét tiÕt häc trªn líp cã h¹n (45 phót), häc sinh chñ yÕu tiÕp thu kiÕn thøc vÒ lÝ thuyÕt mét c¸ch c¬ b¶n hoÆc giải các bài tập đơn giản và số tiết học chỉ có 1 tiết/tuần đối với các khối lớp 6, 7, 8 và 2 tiết /tuần đối với lớp 9. Nh vậy không có đủ lợng thời gian để giáo viên mở rộng và nâng cao kiến thức cũng nh rèn luyện kỹ năng giải bài tập cho học sinh. Do đó bên cạnh việc tổ chức các chuyên đề thì một trong những biện pháp tốt nhất để rèn luyện kỹ năng giải bài tập cho học sinh để học sinh có thể thờng xuyên đợc luyện giải nhiều d¹ng bµi tËp kh¸c nhau, còng nh tiÕp xóc víi c¸c d¹ng bµi tËp cã tÝnh chÊt më réng vµ nâng cao, để từ đó học sinh có thể vận dụng một cách linh hoạt các cách giải từng dạng bài tập đó là : Hớng dẫn học sinh học tập vật lí ở nhà. II. Híng dÉn häc sinh häc tËp vËt lÝ ë nhµ. ViÖc häc sinh tù häc ë nhµ cã mét ý nghÜa rÊt lín vÒ mÆt gi¸o dôc vµ gi¸o d ìng. Nếu việc học ở nhà của học sinh đợc tổ chức tốt sẽ giúp các em rèn luyện thói quen.

(22) lµm viÖc tù lùc, gióp c¸c em n¾m v÷ng tri thøc, cã kü n¨ng, kü x¶o. Ngîc l¹i nÕu viÖc học tập ở nhà của học sinh không đợc quan tâm tốt sẽ làm cho các em quen thói cẩu thả, thái độ tắc trách đối với việc thực hiện nhiệm vụ của mình dẫn đến nhiều thói quen xấu làm cản trở đến việc học tập. Công việc học tập của học sinh ở nhà có những đặc điểm riêng sau: + TiÕn hµnh trong mét thêi gian ng¾n, kh«ng cã sù híng dÉn trùc tiÕp cña gi¸o viªn, mặc dù đấy là công việc do chính giáo viên giao cho học sinh phải tự mình hoàn thành, tù kiÓm tra c«ng viÖc m×nh lµm. + Công việc này đợc thực hiện tuần tự theo hứng thú, nhu cầu và năng lực của học sinh. + DÔ bÞ chi phèi bëi ngo¹i c¶nh kh¸c. Cã thÓ coi qu¸ tr×nh häc tËp cña häc sinh ë nhµ bao gåm c¸c giai ®o¹n: trớc hết phải nhớ lại những điều đã học ở lớp sau đó rèn luyện sáng tạo. Mỗi giai đoạn cã mét néi dung c«ng viÖc cô thÓ. ViÖc häc tËp cña häc sinh ë nhµ phô thuéc phÇn lín vµo viÖc d¹y häc trªn líp cña gi¸o viªn. V× vËy gi¸o viªn cÇn ph¶i c¨n cø vµo t×nh h×nh tiÕp thu kiÕn thøc cña häc sinh mà giao cho các em những công việc có tính chất bổ sung đề hoàn thiện, khắc sâu hay ph¸t triÓn kiÕn thøc cña bµi häc trªn líp nh : nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa, vÏ h×nh, liªn hÖ thùc tÕ .... Trong khi dạy về vấn đề nào đó cần suy nghĩ việc giao cho học sinh các bài tập ở nhà. Chính việc giao bài làm một cách có hệ thống đảm bảo cho việc học tập của học sinh có một quy luật chặt chẽ, nhờ đó mà học sinh có thể tự lực giải quyết các bài tập kể cả những bài tập khó, vì đã có sự chuẩn bị ở các bài tập dễ. Việc học sinh hoàn thành tốt các bài tập ở nhà không những chỉ giúp các em nắm vững tri thức đã học còng nh rÌn luyÖn kü n¨ng, kü x¶o cÇn thiÕt, mµ cßn gióp c¸c em chuÈn bÞ tèt nhÊt cho viÖc tiÕp thu kiÕn thøc míi. V× thÕ bªn c¹nh nh÷ng bµi tËp luyÖn tËp vµ s¸ng t¹o trªn c¬ sở kiến thức đã học cần phải giao cho học sinh những bài làm mang những yếu tố chuẩn bị cho việc tiếp thu chi thức mới. Có nh vậy mới đảm bảo đợc việc tiếp thu một cách tích cực, tự lực đối với những tri thức mới. Gi¸o viªn cã thÓ giao bµi tËp vÒ nhµ cho häc sinh b»ng nhiÒu h×nh thøc : + Giao bµi tËp sau tiÕt häc. + Giao bµi tËp theo hÖ thèng bµi tËp SGK, SBT, s¸ch tham kh¶o .... + Giao bài tập theo dạng, theo chuyên đề. Một biện pháp quan trọng nữa để đảm bảo công tác hớng dẫn học ở nhà có kết quả là cần có những biện pháp kiểm tra, động viên, khích lệ kịp thời và phù hợp : + KiÓm tra vë ghi, chÊm vë bµi tËp thêng xuyªn. + Cho ®iÓm khuyÕn khÝch nh÷ng häc sinh cã nhiÒu cè g¾ng hoÆc chuyÓn biÕn tèt trong häc tËp,... Khi tiến hành chuyên đề, tôi thấy tinh thần học tập bộ môn của nhiều HS tăng lên rõ rệt. Các em chăm chỉ hơn, làm bài tập đều hơn. Khi kiểm tra miệng, gọi các em lªn b¶ng, gäi ph¸t biÓu vµ qua kiÓm tra vë bµi tËp thÊy sù chuyÓn biÕn tèt trong c¸ch tr×nh bµy vµ trong c¸ch lËp luËn, gi¶i quyÕt bµi to¸n. Để kiểm tra đánh giá cụ thể hiệu quả đạt đợc của chuyên đề tôi đã thờng xuyên tiến hành kiểm tra đánh giá năng lực của HS thông qua kiểm tra miệng, kiểm tra vấn đáp, kiểm tra 15 phút, 45 phút, kiểm tra nhanh, làm trên phiếu học tập... đặc biệt là qua bµi kiÓm tra kh¶o s¸t chÊt lîng häc kú. III. ®iÒu kiÖn thùc hiÖn : Kinh nghiệm này áp dụng cho tất cả các đối tợng giáo viên dạy vật lý lớp 8, 9. Tuy nhiên với những giáo viên có trình độ cao và có phơng pháp giảng dạy tốt thì hiệu quả thu đợc sẽ cao hơn nhiều. Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn, t«i gÆp rÊt nhiÒu thuËn lîi: - §îc HS tin tëng vµ nhiÖt t×nh tham gia víi mong muèn lÜnh héi kiÕn thøc mét cách tốt nhất, mong muốn tự xây dựng đợc phơng pháp giải bài tập vật lí cho riêng m×nh. Tuy vËy còng kh«ng tr¸nh khái mét sè khã kh¨n nh : - Học sinh đã quen trình bày tuỳ tiện nên cần hớng dẫn các em trình bày theo mẫu quy chuÈn, cã hÖ thèng cña tõng d¹ng bµi tËp. - Thêi lîng trong ph©n phèi ch¬ng tr×nh dµnh cho tiÕt luyÖn tËp cßn Ýt nªn HS Ýt cã c¬ héi luyÖn tËp trªn líp. - Mét bé phËn häc sinh kh«ng cã m¸y tÝnh nªn ng¹i tÝnh to¸n, chØ ngåi chê kÕt qu¶. PhÇn III. KÕt qu¶ thùc hiÖn vµ bµi häc kinh nghiÖm..

(23) I. KÕt qu¶: Tõ viÖc “Híng dÉn ph¬ng ph¸p vµ rÌn kÜ n¨ng gi¶i bµi tËp vËt lý 8, 9” nªu trªn, trong n¨m häc n¨m häc 2010 - 2011, qua tiÕt d¹y vµ kiÓm tra t«i thÊy ®a sè häc sinh đã vận dụng một cách tơng đối linh hoạt vào việc giải bài tập, học sinh có khả năng t duy tèt h¬n, cã kü n¨ng vËn dông kiÕn thøc vµo gi¶i bµi tËp tèt h¬n, linh ho¹t h¬n. Cụ thể thông qua khảo sát chất lợng học sinh đã thu đợc kết quả nh sau: * KÕt qu¶ kh¶o s¸t tríc khi thùc hiÖn. 112. Giái SL % 4 3,5. Kh¸ SL % 19 17,0. SL 44. % 39,3. 114. 5. 20. 40. 35,1. Khèi. SÜ sè. 8 9. 4,4. 17,5. TB. * Kết quả khảo sát sau khi thực hiện đề tài. Giái Kh¸ TB SÜ Khèi sè SL % SL % SL % 8 112 17 15,2 35 31,3 45 40,1 9. 114 18. 15,8 32. 28,0 45. YÕu - KÐm SL % 45 40,2 49. 43,0. YÕu SL % 15 13,4. 39,5 19. 16,7. Qua so sánh đối chứng kết quả thấy tỉ lệ điểm: Khá, Giỏi, trung bình đều tăng, nhÊt lµ ®iÓm giái vµ ®iÓm kh¸. §iÓm yÕu gi¶m râ rÖt. cô thÓ lµ: - §èi víi líp 8: Giái t¨ng thªm 11,7% ; Kh¸ t¨ng thªm 14,3% ; TB t¨ng thªm 0,8% ; YÕu gi¶m ®i 26,8%. - §èi víi líp 9: Giái t¨ng thªm 11,4% ; Kh¸ t¨ng thªm 10,4% ; TB t¨ng thªm 4,4% ; YÕu gi¶m ®i 26,3%. II. Bµi häc kinh nghiÖm : Trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y bé m«n VËt lÝ ë trêng THCS viÖc h×nh thµnh cho häc sinh phơng pháp, kỹ năng giải bài tập Vật lí là hết sức cần thiết, để từ đó giúp các em đào sâu, mở rộng những kiến thức cơ bản của bài giảng, vận dụng tốt kiến thức vào thùc tÕ, ph¸t triÓn n¨ng lùc t duy cho c¸c em, gãp phÇn n©ng cao chÊt lîng gi¸o dôc, cô thÓ lµ : + Giúp học sinh có thói quen phân tích đầu bài, hình dung đợc các hiện tợng VËt lÝ x¶y ra trong bµi to¸n tríc khi t×m híng gi¶i. 1) §èi víi thÇy: - Gi¸o viªn cÇn tù båi dìng n©ng cao nghiÖp vô chuyªn m«n, thêng xuyªn trao đổi, rút kinh nghiệm với đồng nghiệp. - N¾m v÷ng ch¬ng tr×nh bé m«n toµn cÊp häc. - Giáo viên cần hớng dẫn học sinh nghiên cứu kỹ các kiến thức cần nhớ để ôn tËp, nhí l¹i kiÕn thøc c¬ b¶n, kiÕn thøc më réng, lÇn lît nghiªn cøu kü c¸c ph¬ng ph¸p giải bài tập sau đó giải các bài tập theo hệ thống từ dễ đến khó, so sánh các dạng bài tập để khắc sâu nội dung kiến thức và cách giải. Trên cơ sở đó học sinh tự hình thành cho m×nh kü n¨ng gi¶i bµi tËp. - Ph¶i n¾m ch¾c ch¬ng tr×nh ë tÊt c¶ c¸c líp 6, 7, 8, 9 nghiªn cøu kÜ c¸c tµi liÖu s¸ch gi¸o khoa, s¸ch gi¸o viªn, s¸ch bµi tËp. §Æc biÖt víi häc sinh kh¸, giái ph¶i nghiªn cøu c¸c lo¹i s¸ch n©ng cao, s¸ch båi dìng. Gi¶ng d¹y theo ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm, m« h×nh vµ t¬ng tù, liªn hÖ bµi häc víi thùc tÕ gióp c¸c em kh¾c s©u bµi häc. - D¹y häc sinh tõng d¹ng bµi tËp, ph©n d¹ng bµi tËp theo cÊu tróc kiÕn thøc, lu ý những điểm học sinh hay mắc sai lầm và theo lối mòn, từ đó giúp học sinh tự phát hiện ra chç sai vµ söa ch÷a kÞp thêi. Híng cho c¸c em biÕt chia nhá bµi to¸n thµnh nh÷ng bµi to¸n c¬ b¶n. - Gi¸o dôc häc sinh ý thøc häc tËp, tÝnh cÇn cï chÞu khã, gióp c¸c em häc sinh giái më réng tÇm suy nghÜ t×m tßi häc hái kiÕn thøc míi. - Trong mét bµi tËp gi¸o viªn cÇn híng cho häc sinh nhiÒu c¸ch gi¶i (nÕu cã thÓ). §Ó kÝch thÝch sù høng thó, say mª häc tËp cho häc sinh rÌn thãi quen t×m tßi lêi gi¶i hay cho mét bµi to¸n VËt lÝ. - Kh¾c s©u cho häc sinh n¾m ch¾c c¸c kiÕn thøc bæ trî kh¸c. Cã nh vËy viÖc gi¶i.

(24) bµi tËp VËt lÝ cña häc sinh míi thuËn lîi vµ hiÖu qu¶. 2) §èi víi trß. - Phải có đủ đồ dùng học tập, sách giáo khoa, sách bài tập, có vở ghi ở lớp, vở làm bµi tËp ë nhµ. - Khi học bài các em phải biết liên hệ bài học với thực tế đời sống. Có kĩ năng thµnh th¹o khi gi¶i bµi tËp. BiÕt ph©n biÖt c¸c lo¹i bµi tËp, cã ph¬ng ph¸p gi¶i c¸c bµi tËp t¬ng tù kh«ng dËp khu«n m¸y mãc. - Học sinh biết nhìn nhận mối tơng quan giữa các đại lợng trong bài. Biết cách tháo gỡ những bí tắc của bài qua các đại lợng đã cho. - Ngoµi ra c¸c em cÇn cã niÒm say mª trong häc tËp, biÕt tù nghiªn cøu thªm, làm bài tập đầy đủ dới sự hớng dẫn của các thầy cô hoặc có thể trao đổi, thảo luận theo nhóm để giúp nhau hiểu bài hơn. Trên đây là một số kinh nghiệm mà tôi đã rút ra đợc từ thực tế qua quá trình giảng dạy bộ môn Vật lí nói chung, cũng là kinh nghiệm rút ra đợc sau khi thực hiện đề tài này nói riêng. III.. những vấn đề còn bỏ ngỏ Chơng trình vật lý THCS là chơng trình khá rộng bao gồm cả phần Cơ - Nhiệt Điện - Quang nên bài tập rất phong phú và đa dạng. Trong đề tài này tôi chỉ xin đa ra một số dạng bài tập đơn giản, mong đợc các đồng nghiệp đa ra ý kiến, nhận xét và bổ sung để kinh nghiệm này đợc trọn vẹn hơn nữa. Tham vọng là truyền tải đợc đến nhiều HS cách xây dựng phơng pháp giải bài tập Vật lí và giải nh thế nào cho đúng và rèn kĩ năng giải bài tập, nhng sự eo hẹp về thời gian cộng thêm phải giảng dạy cùng lúc cho nhiều đối tợng HS khác nhau nên việc HS đợc áp dụng chuyên đề còn đôi chút hạn chế. Việc triển khai phân loại bài tập và phơng pháp giải trong phạm vi đề tài này chỉ mới dừng lại ở phần chuyển động ccơ học, các chuyên đề khác xin để trình bày cho đề tµi s¸ng kiÕn kinh nghiÖm lÇn sau. IV.. kiến nghị đề xuất - Nên có thêm tiết luyện tập cho chơng trình vật lý lớp 8, lớp 9 để các em đợc rÌn luyÖn nhiÒu sÏ cã kÕt qu¶ tèt h¬n. - §Ò nghÞ c¸c bé phËn phô tr¸ch chuyªn m«n cña Phßng gi¸o dôc, cña Së gi¸o dục và đào tạo mở các chuyên đề hội thảo để giáo viên có cơ hội trao đổi học hỏi chuyªn m«n nghiÖp vô, nh»m n©ng cao tay nghÒ, th¸o gì nh÷ng khã kh¨n, gióp cho giáo viên tích luỹ đợc nhiều t liệu phục vụ giảng dạy. V.. KÕt luËn. Môn Vật lí là một môn khoa học thực nghiệm đòi hỏi ngời học phải phát huy cao độ tính tích cực, độc lập sáng tạo của mình trong quá trình lĩnh hội tri thức. Chính vì vậy lựa chọn phơng pháp dạy học bộ môn vật lí, ngời giáo viên cần căn cứ vào phơng pháp đặc thù của khoa học lấy hoạt động nhận thức của học sinh làm cơ sở xuất phát, thầy chỉ đạo, trò chủ động, tích cực tiếp thu tri thức, vận dụng linh hoạt vào thực hành và vào trong đời sống. Sau thời gian nghiên cứu và thực hiện đợc đề tài “hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ n¨ng gi¶i bµi tËp vËt lý” víi mong muèn: ph¸t triÓn n¨ng lùc duy, rÌn luyÖn kÜ n¨ng gi¶i bµi tËp cho häc sinh trong viÖc häc tËp bé m«n VËt lÝ, nh»m n©ng cao chÊt l îng bé m«n nãi riªng, gãp phÇn n©ng cao chÊt lîng gi¸o dôc nãi chung. Tuy nhiªn, v× ®iÒu kiÖn thêi gian, b¶n th©n t«i lµ gi¸o viªn trÎ cha cã nhiÒu kinh nghiệm giảng dạy thực tế và tình hình thực tế nhận thức của học sinh ở địa phơng nơi công tác cha đồng đều, nên việc thực hiện đề tài này chắc hẳn không tránh khỏi thiếu sót. Kính mong các đồng chí và các bạn đồng nghiệp, trao đổi và góp ý để giúp tôi hoµn thiÖn tèt h¬n. T«i xin tr©n träng c¶m ¬n ! V¨n Giang, ngµy 30 th¸ng 03 n¨m 2011. (Ngêi viÕt).

(25) NguyÔn ThÞ Kim Chung. §¸nh gi¸ xÕp lo¹i cña tæ tù nhiªn .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... §¸nh gi¸ xÕp lo¹i cña nhµ trêng .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... . ......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... Đánh giá xếp loại của Hội đồng xét duyệt.

(26) .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... . ......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... Tµi liÖu tham kh¶o 1- Ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y vËt lÝ.. - NXB Gi¸o dôc.. 2- SGV VËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 3- SGK, SBT VËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 4- Híng dÉn lµm bµi tËp vµ «n tËp vËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 5- Bµi tËp VËt lÝ THCS.. - NXB §¹i häc Quèc gia TP HCM. 6- Bµi tËp VËt lÝ chän läc dµnh cho häc sinh THCS. - PTS Vò Thanh KhiÕt - PTS Vò ThÞ Oanh - NguyÔn Phóc ThuÇn.

(27) 7- Một số vấn đề đổi mới phơng pháp dạy học vật lí THCS - NXB Giáo dục.. Môc lôc Néi dung. Trang. Phần I. Đặt vấn đề I. Lý do chọn đề tài. 1.. C¬ së lý luËn. 1 1. 2. C¬ së thùc tiÔn. 1. II. Mục đích nghiên cứu. 2. Phần II. Giải quyết vấn đề I. Néi dung nghiªn cøu I. 1. Sơ đồ phân loại bài tập vật lí I. 2. Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ I. 3. ¸p dông ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vËt lÝ vµo mét sè bµi tËp c¬ b¶n I. 4 Ph©n lo¹i bµi tËp theo ph¬ng tiÖn gi¶i II. III.. Híng dÉn häc sinh häc tËp vËt lÝ ë nhµ §iÒu kiÖn thùc hiÖn. 3 3 6 9 14 24 25. PhÇn III. KÕt luËn I. KÕt qu¶ thùc hiÖn. 25. II. Bµi häc kinh nghiÖm. 26. III. Những vấn đề còn bỏ ngỏ và kiến nghị đề xuất. 27. IV. Kiến nghị đề xuất. 27. V. KÕt luËn. 27.

(28) TRƯỜNG THCS LƯƠNG THẾ VINH TỔ: TỰ NHIÊN Vạn Thọ,ngày 19 tháng 5 năm 2018. ĐỀ CƯƠNG ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC RÈN KỈ NĂNG GIẢI BÀI TẬP CHO HỌC SINH THCS. HỌ VÀ TÊN: NGUYỄN THỊ HỒ HẰNG. 1. Mô. tả ý tưởng.

(29) a.Hiện trạng: Trong viÖc n©ng cao chÊt lîng gi¸o dôc nãi chung vµ chÊt lîng bé m«n nãi riªng. ViÖc c¶i tiÕn ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ mét nh©n tè quan träng, bªn c¹nh viÖc båi dìng kiÕn thøc chuyªn m«n, viÖc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña häc sinh cã ý nghÜa hÕt søc quan trọng. Bởi vì, xét cho cùng, công việc giáo dục phải đợc tiến hành trên cơ sở tự nhận thức, tự hành động, việc khơi dậy phát triển ý thức năng lực t duy, bồi dỡng phơng pháp tự học là con đờng phát triển tối u của giáo dục. Bµi tËp vËt lý cã t¸c dông rÊt lín c¶ 3 mÆt: Gi¸o dôc, gi¸o dìng vµ gi¸o dôc kü thuËt tæng hîp. T¸c dông cña nã lµ cµng tÝch cùc nÕu trong qóa tr×nh d¹y häc cã sù lùa chän cÈn thËn c¸c hÖ thèng bµi tËp chÆt chÏ vÒ néi dung, thÝch hîp vÒ ph¬ng ph¸p vµ bám sát mục đích dạy học ở trờng THCS. Hệ thống các bài tập lựa chọn phải đảm bảo đợc tính mục đích của dạy học Vật lí và khắc sâu kiến thức, đảm bảo tính thực tiễn phù hîp víi nhu cÇu t©m lý, tÝnh c¸ch cña häc sinh. Trong ch¬ng tr×nh VËt lÝ THCS, ®a sè bµi tËp trong s¸ch gi¸o khoa vµ s¸ch bµi tập thờng là những vấn đề không quá phức tạp, có thể giải đợc bằng những suy luận lô gíc, bằng tính toán hoặc thực nghiệm dựa trên cơ sở những quy tắc, tính chất, định luật vật lí... đã học. Do đó, hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ năng giải bài tập vật lý là một kh©u quan träng trong qu¸ tr×nh d¹y vµ häc VËt lÝ. Việc giải bài tập Vật lí giúp củng cố đào sâu, mở rộng những kiến thức cơ bản cña bµi gi¶ng, x©y dùng cñng cè kü n¨ng kü x¶o vËn dông lý thuyÕt vµo thùc tiÔn, lµ biện pháp cơ bản để phát triển năng lực t duy của học sinh, từ đó phát triển trí tuệ, thể chất và thẩm mỹ, có tác dụng sâu sắc về mặt giáo dục đạo đức. Vì thế trong việc giải bài tập Vật lí mục đích cơ bản không phải chỉ là tìm ra đáp số, mà mục đích chính của việc giải là ở chỗ học sinh hiểu đợc sâu sắc hơn các khái niệm, định luật Vật lí, vận dụng chúng vào những vấn đề thực tế trong cuộc sống, trong lao động. b. Ý tưởng: Qua thực tế giảng dạy ở trờng THCS Lương thế Vinh, đặc biệt là dạy Vật lí cho thấy học sinh thì lại rất ít đợc thâm nhập thực tế nên khả năng áp dụng kiến thức đã häc vµo gi¶i bµi tËp cßn h¹n chÕ, häc sinh cßn gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, lóng tóng khi giải các bài tập Vật lí, điều này ít nhiều ảnh hởng đến chất lợng dạy và học. Cã nhiÒu häc sinh ham mª häc bé m«n VËt lÝ, nhng khi lµm c¸c bµi tËp vËt lÝ các em thờng lúng túng trong việc định hớng giải, có thể nói hầu nh các em cha biết c¸ch gi¶i, còng nh tr×nh bµy lêi gi¶i. Thùc tr¹ng nªu trªn cã thÓ do mét sè nguyªn nh©n sau: + Học sinh cha có phơng pháp tổng quan để giải một bài tập Vật lí. + Học sinh cha biết vận dụng các kiến thức, định luật Vật lí.... + Nội dung cấu trúc chơng trình sách giáo khoa mới không dành nhiều thời lợng cho việc hớng dẫn học sinh giải bài tập hay luyện tập (đặc biệt là chơng trình vật lí ở các lớp: 6, 7, 8) thờng là lồng ghép trong tiết lí thuyết, dẫn đến học sinh không có điều kiện bổ sung, mở rộng và nâng cao kiến thức cũng nh đợc hớng dẫn hình thành ph¬ng ph¸p vµ rÌn kÜ n¨ng gi¶i bµi tËp vËt lý. Có những em nhận thức còn sai, có những em hiểu vấn đề nhng lại không biết diễn đạt, trình bày không lô gic, không khoa học.... Các em cha hiểu sâu, hiểu kĩ các kiến thức Vật lý, còn thụ động trong lĩnh hội kiến thức. Trong khi chữa bài tập, nhiều học sinh vẫn còn thờ ơ, nhiều học sinh chỉ cần kết quả đối chiếu, thậm chí vẫn còn học sinh cha biết tóm tắt bài toán bằng các kí hiệu Vật lý, cách đổi ra đơn vị cơ bản...đặc biệt là cha giải thích đợc các hiện tợng Vật lý trong đời sống và kĩ thuật. Bên cạnh đó cã nh÷ng HS cßn lêi t×m hiÓu, chØ phô thuéc vµo gi¸o viªn yªu cÇu hay híng dÉn g× th× làm đấy, không phát huy đợc tinh thần tự học, tự giác làm bài tập. Do đó đa số các em vÉn sî häc m«n VËt lý vµ vÉn thêng truyÒn miÖng c©u “khã nh Lý,....”. 2. Nội dung công việc: 1. Nghiªn cøu lÝ luËn vÒ ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp VËt lÝ. 2. Nghiªn cøu lÝ luËn vÒ sö dông bµi tËp vËt lÝ trong d¹y häc VËt lÝ. 3. Nghiªn cøu ch¬ng tr×nh néi dung kiÕn thøc c¸c bµi häc VËt lÝ ë cÊp THCS. 4. Nghiên cứu sự tiếp thu kiến thức đã học của học sinh và khả năng vận dụng các kiến thức đó vào giải quyết các bài tập cụ thể. 5. Nghiên cứu các dạng bài tập điển hình và cách giải quyết các dạng bài tập đó trong phạm vi chơng trình vật lí THCS, đặc biệt là phân loại bài tập vật lí..

(30) 3. Triển khai thực hiện:. I.1. Sơ đồ phân loại bài tập vật lí * Ph©n lo¹i theo ph¬ng tiÖn gi¶i :. Bµi tËp vËt lÝ. Bµi tËp gi¶i thÝch hiÖn t îng Bµi tËp dù ®o¸n hiÖn t îng. Bµi tËp định tính. Bµi tËp định lợng. Bµi tËp thÝ nghiÖm. Bµi tËp đồ thị. Bµi tËp thùc nghiÖm * Phân loại theo mức độ. Ngoài việc nắm vững kiến thức, để có kỹ năng tốt trong việc giải bài tập Vật lí đòi hỏi học sinh phải nắm vững phơng pháp giải cũng nh cách trình bày lời giải, phải có kỹ năng phân loại đợc các dạng bài tập. Trong các tiết dạy luyện tập và tiết lý thuyết có lồng ghép chữa bài tập, tôi đã h ớng dẫn học sinh: + Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ. + Hai phơng pháp suy luận để giải các bài tập vật lí. + ¸p dông ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vËt lÝ vµo mét sè bµi tËp c¬ b¶n. 4.Kết quả đạt được: 5. Khả năng tiếp tục phát huy, mở rộng nội dung: 6. Kiến nghị và đề xuất: Đối với tổ chuyên môn; Đối với ban giám hiệu: Vạn Thọ, ngµy 21 th¸ng 11 n¨m 2013. (Ngêi viÕt) Nguyễn Thị Hồ Hằng.

(31) §¸nh gi¸ xÕp lo¹i cña tæ tù nhiªn .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... §¸nh gi¸ xÕp lo¹i cña nhµ trêng .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... . ......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... Đánh giá xếp loại của Hội đồng xét duyệt .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................

(32) .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... . ......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... Tµi liÖu tham kh¶o 1- Ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y vËt lÝ.. - NXB Gi¸o dôc.. 2- SGV VËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 3- SGK, SBT VËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 4- Híng dÉn lµm bµi tËp vµ «n tËp vËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 5- Bµi tËp VËt lÝ THCS.. - NXB §¹i häc Quèc gia TP HCM. 6- Bµi tËp VËt lÝ chän läc dµnh cho häc sinh THCS. - PTS Vò Thanh KhiÕt - PTS Vò ThÞ Oanh - NguyÔn Phóc ThuÇn 7- Một số vấn đề đổi mới phơng pháp dạy học vật lí THCS - NXB Giáo dục.. Môc lôc Néi dung. Trang. Phần I. Đặt vấn đề I. Lý do chọn đề tài.. 1.

(33) 2.. C¬ së lý luËn. 1. 2. C¬ së thùc tiÔn. 1. II. Mục đích nghiên cứu. 2. Phần II. Giải quyết vấn đề IV. Néi dung nghiªn cøu I. 1. Sơ đồ phân loại bài tập vật lí I. 2. Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ I. 3. ¸p dông ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vËt lÝ vµo mét sè bµi tËp c¬ b¶n I. 4 Ph©n lo¹i bµi tËp theo ph¬ng tiÖn gi¶i V. VI.. Híng dÉn häc sinh häc tËp vËt lÝ ë nhµ §iÒu kiÖn thùc hiÖn. 3 3 6 9 14 24 25. PhÇn III. KÕt luËn I. KÕt qu¶ thùc hiÖn. 25. II. Bµi häc kinh nghiÖm. 26. III. Những vấn đề còn bỏ ngỏ và kiến nghị đề xuất. 27. IV. Kiến nghị đề xuất. 27. V. KÕt luËn. 27. phần I. Đặt vấn đề. I. Lý do chän §Ò tµi 1. C¬ së lý luËn: Trong viÖc n©ng cao chÊt lîng gi¸o dôc nãi chung vµ chÊt lîng bé m«n nãi riªng. ViÖc c¶i tiÕn ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ mét nh©n tè quan träng, bªn c¹nh viÖc båi dìng kiÕn thøc chuyªn m«n, viÖc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña häc sinh cã ý nghÜa hÕt søc quan trọng. Bởi vì, xét cho cùng, công việc giáo dục phải đợc tiến hành trên cơ sở tự nhận thức, tự hành động, việc khơi dậy phát triển ý thức năng lực t duy, bồi dỡng phơng pháp tự học là con đờng phát triển tối u của giáo dục. Bµi tËp vËt lý cã t¸c dông rÊt lín c¶ 3 mÆt: Gi¸o dôc, gi¸o dìng vµ gi¸o dôc kü thuËt tæng hîp. T¸c dông cña nã lµ cµng tÝch cùc nÕu trong qóa tr×nh d¹y häc cã sù lùa chän cÈn thËn c¸c hÖ thèng bµi tËp chÆt chÏ vÒ néi dung, thÝch hîp vÒ ph¬ng ph¸p vµ bám sát mục đích dạy học ở trờng THCS. Hệ thống các bài tập lựa chọn phải đảm bảo đợc tính mục đích của dạy học Vật lí và khắc sâu kiến thức, đảm bảo tính thực tiễn phù hîp víi nhu cÇu t©m lý, tÝnh c¸ch cña häc sinh. Trong ch¬ng tr×nh VËt lÝ THCS, ®a sè bµi tËp trong s¸ch gi¸o khoa vµ s¸ch bµi tập thờng là những vấn đề không quá phức tạp, có thể giải đợc bằng những suy luận lô gíc, bằng tính toán hoặc thực nghiệm dựa trên cơ sở những quy tắc, tính chất, định luật vật lí... đã học. Do đó, hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ năng giải bài tập vật lý là một kh©u quan träng trong qu¸ tr×nh d¹y vµ häc VËt lÝ. Việc giải bài tập Vật lí giúp củng cố đào sâu, mở rộng những kiến thức cơ bản cña bµi gi¶ng, x©y dùng cñng cè kü n¨ng kü x¶o vËn dông lý thuyÕt vµo thùc tiÔn, lµ biện pháp cơ bản để phát triển năng lực t duy của học sinh, từ đó phát triển trí tuệ, thể chất và thẩm mỹ, có tác dụng sâu sắc về mặt giáo dục đạo đức. Vì thế trong việc giải bài tập Vật lí mục đích cơ bản không phải chỉ là tìm ra đáp số, mà mục đích chính của việc giải là ở chỗ học sinh hiểu đợc sâu sắc hơn các khái niệm, định luật Vật lí, vận dụng chúng vào những vấn đề thực tế trong cuộc sống, trong lao động. 2. C¬ së thùc tiÔn: Qua thực tế giảng dạy ở trờng THCS TT Văn Giang, đặc biệt là dạy Vật lí cho.

(34) thấy học sinh thì lại rất ít đợc thâm nhập thực tế nên khả năng áp dụng kiến thức đã häc vµo gi¶i bµi tËp cßn h¹n chÕ, häc sinh cßn gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, lóng tóng khi giải các bài tập Vật lí, điều này ít nhiều ảnh hởng đến chất lợng dạy và học. Cã nhiÒu häc sinh ham mª häc bé m«n VËt lÝ, nhng khi lµm c¸c bµi tËp vËt lÝ các em thờng lúng túng trong việc định hớng giải, có thể nói hầu nh các em cha biết c¸ch gi¶i, còng nh tr×nh bµy lêi gi¶i. Thùc tr¹ng nªu trªn cã thÓ do mét sè nguyªn nh©n sau: + Học sinh cha có phơng pháp tổng quan để giải một bài tập Vật lí. + Học sinh cha biết vận dụng các kiến thức, định luật Vật lí.... + Nội dung cấu trúc chơng trình sách giáo khoa mới không dành nhiều thời lợng cho việc hớng dẫn học sinh giải bài tập hay luyện tập (đặc biệt là chơng trình vật lí ở các lớp: 6, 7, 8) thờng là lồng ghép trong tiết lí thuyết, dẫn đến học sinh không có điều kiện bổ sung, mở rộng và nâng cao kiến thức cũng nh đợc hớng dẫn hình thành ph¬ng ph¸p vµ rÌn kÜ n¨ng gi¶i bµi tËp vËt lý. Có những em nhận thức còn sai, có những em hiểu vấn đề nhng lại không biết diễn đạt, trình bày không lô gic, không khoa học.... Các em cha hiểu sâu, hiểu kĩ các kiến thức Vật lý, còn thụ động trong lĩnh hội kiến thức. Trong khi chữa bài tập, nhiều học sinh vẫn còn thờ ơ, nhiều học sinh chỉ cần kết quả đối chiếu, thậm chí vẫn còn học sinh cha biết tóm tắt bài toán bằng các kí hiệu Vật lý, cách đổi ra đơn vị cơ bản...đặc biệt là cha giải thích đợc các hiện tợng Vật lý trong đời sống và kĩ thuật. Bên cạnh đó cã nh÷ng HS cßn lêi t×m hiÓu, chØ phô thuéc vµo gi¸o viªn yªu cÇu hay híng dÉn g× th× làm đấy, không phát huy đợc tinh thần tự học, tự giác làm bài tập. Do đó đa số các em vÉn sî häc m«n VËt lý vµ vÉn thêng truyÒn miÖng c©u “khã nh Lý,....”. Cụ thể, trớc khi thực hiện đề tài này tôi khảo sát chất lợng của học sinh thông qua bài kiểm tra có đề bài nh sau: Để có 500gam nớc ở nhiệt độ 18oC để pha thuốc rửa ảnh,ngời ta lấy nớc cất ở 60 C trộn với nớc cất ở nhiệt độ 4oC. Hỏi đã dùng bao nhiêu lợng nớc mỗi loại? Bỏ qua sự trao đổi nhiệt với vỏ bình. Kết quả thu đợc với học sinh ở khối lớp 8 nh sau: o. Khèi 8. SÜ sè 112. Giái SL % 4 3,5. Kh¸ SL % 19 17,0. TB SL 44. % 39,3. YÕu - KÐm SL % 45 40,2. Nh÷ng sai sãt cña häc sinh: + Kí hiệu các đại lợng cha khoa học dẫn đến xác định không chính xác độ tăng(giảm) nhiệt độ t. + Không thiết lập đợc mối liên hệ: m1= 0,5- m2 (Kg). + Chuyển vế các hạng tử cha đổi dấu ... Có rất nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan để dẫn đến kết quả bài làm cña häc sinh cßn cha cao lµ: Một là, học sinh cha tìm hiểu kỹ đề bài. Hai là, học sinh cha xác lập đợc mối liên hệ của các dữ kiện xuất phát với cái ph¶i t×m. Ba là, kiến thức toán học - đặc biệt là kỹ năng luận giải của học sinh còn nhiều h¹n chÕ. Bốn là, phân phối chơng trình Vật lí 8 cha có tiết bài tập để giáo viên định hớng chi tiÕt c¸c bíc gi¶i bµi tËp vµ luyÖn kü n¨ng gi¶i bµi tËp cho häc sinh. Chính vì vậy, trong quá trình giảng dạy tôi đã chú trọng hình thành cho học sinh kÜ n¨ng ph©n tÝch bµi to¸n, rÌn cho häc sinh kÜ n¨ng tr×nh bµy lêi gi¶i bµi tËp. Do đó, tôi đã viết lại kinh nghiệm: “Hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ năng giải bài tập vật lý 8, 9" nhằm giúp học sinh nắm chắc đợc kiến thức cơ bản, mở rộng và hiÓu s©u kiÕn thøc, biÕt vËn dông vµo thùc tÕ. II. Mục đích nghiên cứu Tôi đã rút ra đợc một số kinh nghiệm về việc "Hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ năng giải bài tập vật lý 8, 9 " với mục đích áp dụng kinh nghiệm này trong giảng dạy nh»m: RÌn luyÖn cho häc sinh biÕt vËn dông lý thuyÕt vµo gi¶i bµi tËp, th«ng qua viÖc.

(35) giải bài tập các em lại hiểu sâu lý thuyết hơn, từ đó giúp học sinh phát triển khả năng t duy, phân tích và tổng hợp các kiến thức đã học. Nh thế các em hình thành các kiến thøc cã hÖ thèng, hiÓu ch¾c vµ hiÓu s©u c¸c kiÕn thøc h¬n. Từ đó nâng cao đợc chất lợng học tập bộ môn, xây dựng cho các em hứng thú häc tËp vµ lßng yªu thÝch bé m«n, gióp cho qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y nãi chung vµ m«n vËt lí nói riêng đạt hiệu quả tốt nhất. phần II.Giải quyết vấn đề. i. néi dung nghiªn cøu: 1. Nghiªn cøu lÝ luËn vÒ ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp VËt lÝ. 2. Nghiªn cøu lÝ luËn vÒ sö dông bµi tËp vËt lÝ trong d¹y häc VËt lÝ. 3. Nghiªn cøu ch¬ng tr×nh néi dung kiÕn thøc c¸c bµi häc VËt lÝ ë cÊp THCS. 3. Nghiên cứu sự tiếp thu kiến thức đã học của học sinh và khả năng vận dụng các kiến thức đó vào giải quyết các bài tập cụ thể. 4. Nghiên cứu các dạng bài tập điển hình và cách giải quyết các dạng bài tập đó trong phạm vi chơng trình vật lí THCS, đặc biệt là phân loại bài tập vật lí. I.1. Sơ đồ phân loại bài tập vật lí * Ph©n lo¹i theo ph¬ng tiÖn gi¶i :. Bµi tËp vËt lÝ. Bµi tËp gi¶i thÝch hiÖn t îng Bµi tËp dù ®o¸n hiÖn t îng. Bµi tËp định tính. Bµi tËp định lợng. Bµi tËp thÝ nghiÖm. Bµi tËp đồ thị. Bµi tËp thùc nghiÖm * Phân loại theo mức độ. Ngoài việc nắm vững kiến thức, để có kỹ năng tốt trong việc giải bài tập Vật lí đòi hỏi học sinh phải nắm vững phơng pháp giải cũng nh cách trình bày lời giải, phải có kỹ năng phân loại đợc các dạng bài tập. Trong các tiết dạy luyện tập và tiết lý thuyết có lồng ghép chữa bài tập, tôi đã h ớng dẫn học sinh: + Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ. + Hai phơng pháp suy luận để giải các bài tập vật lí. + ¸p dông ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vËt lÝ vµo mét sè bµi tËp c¬ b¶n. I.2. Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ. - Phơng pháp giải một bài tập Vật lí phụ thuộc nhiều yếu tố: mục đích yêu cầu của bài tập, nội dung bài tập, trình độ của các em, v.v... Tuy nhiên trong cách giải phần lín c¸c bµi tËp VËt lÝ còng cã nh÷ng ®iÓm chung. - Th«ng thêng khi gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ cÇn thùc hiÖn theo tr×nh tù sau ®©y: Bíc 1. §äc kü ®Çu bµi - §äc kü ®Çu bµi (kh¸c víi thuéc ®Çu bµi), t×m hiÓu ý nghÜ cña nh÷ng thuËt ng÷,.

(36) yêu cầu học sinh đọc những vấn đề có liên quan, hiểu kỹ hơn một số điều mà sách giáo khoa kh«ng cã ®iÒu kiÖn nãi kü; cã thÓ ph¸t biÓu tãm t¾t, ng¾n gän, chÝnh x¸c: bµi tËp cho biÕt g×? CÇn ph¶i t×m g×? - Bài liên quan tới những kiến thức gì đã học (§Þnh lÝ, tÝnh chÊt... g×?) -Tóm tắt đầu bài bằng cách dùng các ký hiệu chữ đã quy ớc để viết các dữ kiện và ẩn số, đổi đơn vị các dữ kiện cho thống nhất phù hợp với yêu cầu bài tập. - Vẽ hình, nếu bài tập có liên quan đến hình vẽ hoặc nếu cần phải vẽ hình để diễn đạt đề bài. Cần vẽ đúng tỉ lệ xích, trên hình vẽ cần ghi rõ dữ kiện cái đã cho và cái cÇn t×m. * ThÝ dô ë bµi kh¶o s¸t (môc 2- phÇn I) c¸c d÷ kiÖn xuÊt ph¸t vµ c¸i ph¶i t×m có thể đợc trình bày vắn tắt nh sau: m2, t2 m= 500g = 0,5Kg; t= 18oC m,t 1. 1. t1=60oC; t2=4oC; c1=c2=c m1? m2?. m,t. Bíc 2. Ph©n tÝch néi dung bµi tËp, lËp kÕ ho¹ch gi¶i. - Ph©n tÝch néi dung lµm s¸ng tá b¶n chÊt vËt lý, x¸c lËp mèi liªn hÖ cña c¸c d÷ kiÖn cã liªn quan tíi c«ng thøc nµo rót ra c¸i cÇn t×m. T×m sù liªn hÖ gi÷a nh÷ng c¸i cha biết (ẩn) và những cái đã biết (dữ kiện) - Nếu cha tìm đợc trực tiếp các mối liên hệ ấy thì có thể phải xét một số bài tập phụ để gián tiếp tìm ra mối liên hệ ấy. - Nếu là bài định tính cần phân tích kỹ hiện tợng và những hiện tợng, kiến thức có liên quan từ đó tìm ra mối liên hệ và định hớng giải. - Xác định phơng hớng và kế hoạch giải. * Thí dụ ở bài tập khảo sát mục 2-phần I- các mối liên hệ cụ thể đã xác lập đợc lµ: + Do t1 > t2 ⇒ nớc ở 60oC đóng vai trò là vật toả nhiệt; nớc ở 4oC đóng vai trò là vật thu nhiÖt. Khi cã c©n b»ng nhiÖt x¶y ra, ¸p dông ph¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt Ta cã: Qto¶ = Qthu ⇔ m1ct1 =. ⇔ m1(t1-t). m2ct2 m2(t-t2). (1). = + MÆt kh¸c theo bµi ta cã: m1 = m - m2 (2) Bíc 3. Thùc hiÖn kÕ ho¹ch gi¶i. - Chän c«ng thøc thÝch hîp kÕ ho¹ch gi¶i, thµnh lËp c¸c ph¬ng tr×nh nÕu cÇn. Chỉ rõ tính chất, định luật... đã sử dụng. Tôn trọng trình tự phải theo để thực hiện các chi tiÕt cña dù kiÕn, nhÊt lµ khi gÆp mét bµi tËp phøc t¹p. - Thực hiện các phép tính số học, đại số hoặc hình học. Giáo viên hớng dẫn học sinh làm quen dần với cách giải bằng chữ và chỉ thay giá trị bằng số của các đại lợng trong biÓu thøc cuèi cïng. - Khi tính toán bằng số, phải chú ý đảm bảo những trị số của kết quả đều có ý nghÜa. * Thí dụ ở bài tập khảo sát mục 2 - phần I, việc liên hệ phơng trình (1), (2) đã xác lập đợc cho lết quả phải tìm là khối lợng nớc m2,, m1 là: 3 1 m2= m=0 , 375(kg) vµ m1= m=0 , 125(kg) . 4 4.

(37) * Chú ý: Hoạt động giải bài tập trong thực tế có khi không thấy tách bạch rõ bớc thứ ba với bớc thứ hai nh nói ở trên. Không phải bao giờ chúng ta cũng xác lập xong các phơng trình rồi mới bắt đầu luận giải với các phơng trình để rút ra kết quả cần tìm. Có thể là sau khi xác lập đợc mối liên hệ vật lí cụ thể nào đó, thì ta thực hiện ngay sự luận giải với mối liên hệ đó (biến đổi phơng trình đó), rồi tiếp sau đó mới lại xác lập một mối liên hệ vật lý khác. Nghĩa là sự biến đổi các phơng trình cơ bản đã xác lập đợc xen kẽ với việc tiếơ tục xác lập các phơng trình cơ bản tiếp theo. Tuy nhiên ở đây ta vẫn thể hiện hai hoạt động kế tiếp nhau. Đó là việc vận dụng kiến thức vật lý vào điều kiện cụ thể của bài tập để xác lập mối liên hệ cụ thể nào đó và việc trộn giải tiếp theo với mối liên hệ đã xác lập đợc này. Vì vậy khi khái quát hoá phơng trình giải 1 bài tập ta vẫn có thể chỉ ra đợc đâu là phơng trình cơ bản cụ thể cần xác lập để sự luận giải từ các phơng trình đó cho phép rút ra kết luận cần tìm. Bớc 4. Kiểm tra đánh giá kết quả. - Kiểm tra lại giá trị của kết quả: Có đúng không? Vì sao? Có phù hợp với thực tế không? Lập luận đã chặt chẽ cha? Bài giải có thuyết phục không? - KiÓm tra l¹i c¸c phÐp tÝnh: cã thÓ dïng c¸c phÐp tÝnh nhÈm vµ dïng c¸ch lµm tròn số để tính cho nhanh nếu chỉ cần xét độ lớn của kết quả trong phép tính. - Nếu có điều kiện, nên phân tích, tìm một cách giải khác, đi đến cùng một kết quả đó. Kiểm tra xem còn con đờng nào ngắn hơn không. Từ đó chọn cách giải hay nhÊt. * Thí dụ trong bài tập khảo sát ở mục 2 -phần I, khi thực hiện phép tính ta thu đợc kết quả (m1, m2) có đơn vị là kg đúng là đơn vị khối lợng. Khối lợng tính đợc: m1=0,125 (kg) và m2=0,375 (kg) đều dơng và nhỏ hơn m=0,5kg nh vậy là phù hợp. ¸p dông c¸c bíc gi¶i trªn khi luyÖn tËp cho häc sinh kü n¨ng gi¶i hai bµi tËp c©n b»ng nhiÖt t«i thêng híng dÉn häc sinh tr×nh bµy theo tr×nh tù sau: * Ghi ë cét bªn tr¸i tÊt c¶ c¸c nhiÖt lîng (Q1, Q2…) cho bëi c¸c vËt to¶ nhiÖt trong quá trình trao đổi nhiệt. * Ghi ë cét bªn ph¶i tÊt c¶ c¸c nhiÖt lîng (Q'1, Q'2…) cho bëi c¸c vËt thu nhiÖt trong quá trình trao đổi nhiệt. * Viết phơng trình cân bằng nhiệt dới dạng đẳng thức của tổng các nhiệt lợng cho và tổng các nhiệt lợng thu trong quá trình trao đổi nhiệt: Q1 + Q2 + … = Q'1 + Q'2 + … * Giải phơng trình để xác định đại lợng cần tìm. *Chú ý: Trong công thức Q = mct đơn vị của khối lợng m là (Kg); của nhiệt dung riêng c là (J/Kg.K); của t là (oK). Khi thay số ta tính Q theo đơn vị Jun (J) nhng lu ý học sinh đơn vị nhiệt độ trong nhiệt giai Xen xi út kí hiệu là oC và trong nhiệt giải Kenvin kí hiệu là K. Khi tính độ tăng (giảm) nhiệt độ t theo oC hay K đều có giá trị đại số nh nhau và khi tính Q ta không cần thiết phải chuyển đổi nhiệt giải trong quá trình giai to¸n. Tóm tắt các bớc giải bài tập vật lý theo sơ đồ.

(38) I.2. Hai phơng pháp suy luận để giải các bài tập vật lí. XÐt vÒ tÝnh chÊt thao t¸c cña t duy, khi gi¶i c¸c bµi tËp vËt lÝ, ngêi ta thêng dïng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ ph¬ng ph¸p tæng hîp. a) Gi¶i bµi tËp b»ng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch. - Theo phơng pháp này, xuất phát điểm của suy luận đại lợng cần tìm. Ngời giải phải tìm xem đại lợng cha biết này có liên quan với những đại lợng Vật lí nào khác và mét khi biÕt sù liªn hÖ nµy th× biÓu diÔn nã thµnh nh÷ng c«ng thøc t¬ng øng. NÕu mét vế của công thức là đại lợng cần tìm còn vế kia chỉ gồm những dữ liệu của bài tập thì công thức ấy cho ra đáp số của bài tập. Nếu trong công thức còn những đại lợng khác cha biết thì đối với mỗi đại lợng đó, cần tìm một biểu thức liên hệ với nó với các đại lợng Vật lí khác; cứ làm nh thế cho đến khi nào biểu diễn đợc hoàn toàn đại lợng cần tìm bằng những đại lợng đã biết thì bài toán đã đợc giải xong. Nh vËy còng cã thÓ nãi theo ph¬ng ph¸p nµy, ta míi ph©n tÝch mét bµi tËp phøc tạp thành những bài tập đơn giản hơn rồi dựa vào những quy tắc tìm lời giải mà lần l ợt giải các bài tập đơn giản này. Từ đó tìm dần ra lời giải của các bài tập phức tạp nói trªn.  Thí dụ ta hãy dùng phơng pháp phân tích để giải bài tập sau:  §Ò bµi: Ngời ta dùng một loại dây hợp kim đồng có tiết diện 10 mm 2 và có điện trở suất là 0,4.10-4  m để làm một lò sởi điện sởi ấm một gian phòng. Hỏi cần phải lấy chiều dài của dây dẫn này là bao nhiêu để duy trì nhiệt độ của phòng luôn luôn không đổi nếu mỗi giờ gian phòng này bị mất một nhiệt lợng bằng 2970 000J qua c¸c cöa sæ vµ c¸c bøc têng. BiÕt nguån ®iÖn cung cÊp cho lß sëi cã ®iÖn ¸p lµ 220V.  Híng dÉn gi¶i: - §¹i lîng cÇn t×m ë ®©y lµ chiÒu dµi cña d©y hîp kim. Ta t×m mèi liªn hÖ gi÷a chiều dài của dây dẫn với các đại lợng khác trong bài. - Ta biết rằng muốn nhiệt độ của phòng luôn luôn không đổi thì trong mỗi giờ nhiÖt lîng lß sëi cung cÊp ph¶i b»ng nhiÖt lîng mµ phßng mÊt ®i. NhiÖt lîng do lß sëi cung cấp tơng đơng với điện năng mà lò sởi tiêu thụ. Điện năng lại phụ thuộc điện trở của dây hợp kim đồng. Điện trở này lại do chiều dài của dây qui định. * NÕu gäi chiÒu dµi cña d©y lµ l, ®iÖn trë cña d©y lµ R, ®iÖn trë suÊt cña nã lµ  vµ tiÕt diÖn cña nã lµ S, th× chiÒu dµi cña d©y dÉn liªn hÖ víi ®iÖn trë cña nã b»ng c«ng thøc:. l R =  S.

(39) l. R.S . Do đó: (1) * Trong biểu thức của chiều dài có một đại lợng mới cha biết đó là điện trở R của dây. Điện trở này đo bằng tỉ số của hiệu điện thế U với cờng độ dòng điện I qua R. d©y:. U I. (2) * Đại lợng mới cha biết là cờng độ dòng điện I thì liên hệ với các đại lợng khác bằng định luật Ôm và bằng công thức biểu diễn năng lợng A do dòng điện toả ra. Ta đã dùng định luật Ôm trong (2). Vậy mối liên hệ giữa I và A là: A = I.U.t trong đó t là thời gian dòng điện chạy qua dây; từ đó suy ra: I. A U .t. (3) * Trong công thức trên, điện năng tính ra Jun. Điện năng này tơng đơng với nhiÖt lîng Q mµ dßng ®iÖn cung cÊp (vµ víi nhiÖt lîng mµ gian phßng mÊt ®i) trong thêi gian t theo biÓu thøc: Q =A (4) ở vế phải của biểu thức (4), tất cả các đại lợng đều đã biết. Bây giờ cần thay thế biÓu thøc sau vµo biÓu thøc tríc vµ cø thÕ ®i dÇn tõ biÓu thøc cuèi lªn biÓu thøc ®Çu: I. - Thay (4) vào (3) đợc:. Q U .t. U 2 .t R Q. Thay (3)’ vào (2) đợc:. (3)’. -. (2)’. U 2 .t.S l Q.. - Thay (2)’ vào (1) đợc (1)’ -Thay các đại lợng trên bằng các trị số của chúng vào (1)’ +Víi:U = 220 V t = 1h = 3600s S = 10 mm2 = 10.10-4 m2 Q = 2 970 000 J  = 0,4.10-4  m l. 2202.3600.1,5.10 4 220(m) 2970000.0, 4.10 4. + Ta đợc: - Vậy chiều dài dây hợp kim đồng là 220m.. b) Gi¶i bµi tËp b»ng ph¬ng ph¸p tæng hîp. Theo phơng pháp này, suy luận không bắt đầu từ các đại lợng cần tìm mà bắt đầu từ các đại lợng đã biết có nêu trong bài. Dùng công thức liên hệ các đại lợng này với các đại lợng cha biết, ta đi dần đến công thức cuối cùng trong đó chỉ có một đại lợng cha biết là đại lợng cần tìm. Theo ph¬ng ph¸p tæng hîp, bµi tËp nªu trong vÝ dô trªn cã thÓ gi¶i nh sau: * Muốn nhiệt độ trong phòng luôn luôn không đổi thì nhiệt lợng do dòng điện qua lò sởi toả ra trong một thời gian t nào đó (ở đây là 1giờ) phải bằng nhiệt lợng Q mà gian phòng mất đi trong thời gian đó. Theo định luật Jun - Len xơ thì. Q = I2.R.t (1) trong đó R là điện trở của dây dẫn của lò sởi, I là cờng độ dòng điện qua lò.

(40) sëi. I. U R. * Theo định luật Ôm, ta có: (2) * Nhng ®iÖn trë cña d©y dÉn l¹i phô thuéc kÝch thíc vµ b¶n chÊt cña d©y dÉn R . theo c«ng thøc:. l S. (3). trong đó  là điện trở suất, l là chiều dài của dây dẫn, S là tiết diện của dây dẫn. * Thay các biểu thức (2) và (3) vào biểu thức (1), ta đợc: Q. l. U 2 .t l . S. (4). U 2 .t.S Q.. - Từ đó rút ra: (1)’ - Thay các đại lợng trên bằng trị số của chúng, ta đợc: 2202.3600.1,5.10 4 l 220( m) 2970000.0, 4.10 4. - Vậy chiều dài dây hợp kim đồng là 220m. Nh vậy dùng phơng pháp tổng hợp, ta cũng tìm đợc chiều dài của dây lò sởi nh khi dïng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch. Nhìn chung, khi giải bất kỳ một bài toán vật lí nào ta đều phải dùng cả hai phơng pháp: phân tích và tổng hợp. Phép giải bắt đầu bằng cách phân tích các điều kiện của bài tập để hiểu đợc đề bài. Phải có một sự tổng hợp kèm theo ngay để kiểm tra lại mức độ đúng đắn của sự phân tích các điều kiện ấy. Muốn lập đợc kế hoạch giải, phải đi sâu vào phân tích nội dung vật lí của bài tập. Tổng hợp những dữ kiện đã cho với những quy luật vật lí đã biết, ta mới xây dựng đợc lời giải và kết quả cuối cùng. Nh vậy ta có thể nói là trong quá trình giải bài tập vật lí ta đã dùng phơng pháp ph©n tÝch - tæng hîp. I.3. ¸p dông ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vËt lÝ vµo mét sè bµi tËp c¬ b¶n. I.3.1.Bµi to¸n 1. Hai người cùng xuất phát một lúc từ hai địa điểm A và B cách nhau 75km. Người thứ nhất đi xe máy từ A về B với vận tốc 25km/h.Người thứ hai đi xe đạp từ B ngược về A với vân tốc V2=12,5km/h. Hỏi sau bao lâu hai người gặp nhau và xác định chỗ gặp nhau đó.Coi chuyển động của hai người là đều . *Tìm hiểu các điều kiện đã cho của bài và phân tích:. ? Bµi to¸n cho biÕt g×? yªu cÇu t×m g×? ? Bài thuộc dạng toán gì? Có những đại lợng nào tham gia? Mối quan hệ giữa các đại lợng ấy là gì? *Bµi gi¶i. Gọi S1và S2 là quãng đường mỗi người đã đi cho đến lúc gặp nhau.G là điểm gặp nhau. A→ S1 Ta có: S1 = V1.t. ←B. G S2 Hay S1 = 25.t.

(41) S2 = V2.t Hay S2 = 12,5.t Khi hai người gặp nhau thì:S1 +S2 = 75km 75. Hay: 25.t +12,5.t = 75  t=25+12 ,5 =2 giờ Vậy sau 2 giờ hai người gặp nhau. Vị trí gặp nhau cách A một đoạn: AG = S1 = 25.2 =50km I.3.2.Bµi to¸n 2. Ngời ta thả một thỏi đồng nặng 0,4kg ở nhiệt độ 80 0c vào 0,25kg nớc ở t2=180c. Hãy xác định nhiệt độ cân bằng. Cho nhiệt dung riêng của đồng và nớc lần lợt là c ❑1 = 400 J/kg.K; c ❑2 = 4200 J/kg.K HD Giải . Gọi nhiệt độ khi cân bằng của hỗn hợp là t . Ta có phơng trình cân b»ng nhiÖt cña hçn hîp nh sau m1 . c 1 .(80 − t)=m2 .c 2 (t − 18). Thay sè vµo ta cã t = 26,20 Nhận xét. Đối với bài tập này thì đa số học sinh giải đợc nhng qua bài tập này thì giáo viên hớng dẫn học sinh làm đối với hỗn hợp 3 chất lỏng và tổng quát lên n chÊt láng Bài 2.1. Bỏ một quả cầu đồng thau khối lợng 1 kg đợc nung nóng đến 100o C vào trong thùng sắt có khối lợng 500g đựng 2kg nớc ở 20o C. Bỏ qua sự trao đổi nhiệt với môi trờng.Tìm nhiệt độ cuối cùng của nớc. Biết nhiệt dung riêng của đồng thau, s¾t, níc lÇn lît lµ: c1= 380 J/kg.K; c2=460 J/kg.K; c3= 4200 J/kg.K.  Híng dÉn gi¶i: * Tìm hiểu các điều kiện đã cho của bài.. - Khối lợng của quả cầu đồng thau, thïng s¾t vµ níc. - Nhiệt độ ban đầu của quả cầu đồng thau, thïng s¾t vµ níc. - NhiÖt dung riªng cña chÊt cÊu t¹o nªn c¸c vËt.. - Tãm t¾t: m1 = 1 kg c1 = 380 J/kg.K t 1 = 100o C m2 = 500g = 0,5 kg c2 = 460 J/kg.K t2 = 20o C m3 = 2kg c3 = 4200 J/kg.K t3 = t2 t?. * Ph©n tÝch bµi to¸n. - Đây là bài toán trao đổi nhiệt của một hệ vật (gồm 3 vật). Điều quan trọng phải hiểu rằng bài toán yêu cầu tìm nhiệt độ cuối cùng của nớc, nhng cũng là nhiệt độ chung của hệ khi kết thúc quá trình trao đổi nhiệt. Để giải bài toán này cần áp dụng phơng trình cân bằng nhiệt: Qto¶ ra =Qthu vµo - Do vậy phải xác định đợc những vật nào là vật toả nhiệt, những vật nào là vật thu nhiệt, viết đợc công thức tính nhiệt lợng toả ra vào hay thu vào của các vật: Q = mc  t.

(42) -Với lu ý rằng trong bài toán này nhiệt độ ban đầu của hai vật thu nhiệt (thïng s¾t vµ níc) lµ b»ng nhau(t2 = t3). - Trên cơ sở phơng trình cân bằng nhiệt vừa lập đợc kết hợp với dữ kiện đã cho của bài toán để suy ra đại lợng cần tìm (t). *Bµi gi¶i. - Nhiệt lợng do quả cầu bằng đồng thau toả ra khi hạ nhiệt độ từ 100 o C đến to C (nhiệt độ khi có cân bằng nhiệt) là: Q1 = m1.c1(t1 - t) - Nhiệt lợng mà thùng sắt (Q2) và nớc (Q3) thu vào để tăng nhiệt độ từ 20 o C đến to C lµ: Q2 = m2.c2(t - t2) (1) Q3 = m3.c3(t -t2) (2) - ¸p dông ph¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt ta cã: Q1 = Q 2 + Q 3 (3) tõ (1),(2) vµ (3)  m1.c1(t1 - t) = m2.c2(t - t2) + m3.c3(t - t2)  t (m1c1 + m2c2 + m3c3) = m1c1t1 + (m2c2 + m3c3) t2 . m1c1t1  (m2 c2  m3 c3 )t2 t = m1c1  m2 c2  m3 c3. - Thay các đại lợng trên bằng trị số của chúng ta đợc: 1.380  (0,5.460  2.4200).20 19, 2(o C ) t = 1.380  0,5.460  2.4200. - Vậy nhiệt độ cuối cùng của nớc là 19,2 oC. GV hớng dẫn học sinh đặt ra bài toán tổng quát nh sau Bµi 2.3.. Mét hçn hîp gåm n chÊt láng cã khèi lîng lÇn lît lµ m1 , m2 ,. .. .. . mn và nhiệt dung riêng của chúng lần lợt là c 1 , c 2 .. .. . .. c n và nhiệt độ là t1 , t 2 .. . .. .. . t n . Đợc trộn lẩn vào nhau. Tính nhiệt độ của hỗn hợp khi cân bằng nhiệt Hoàn toàn tơng tự bài toán trên ta có nhiệt độ cân bằng của hỗn hợp khi cân bằng nhiệt lµ t =. m1 . c1 .t 1 +m2 . t 2 . c2 +m3 .c 3 .t 3 +.. . .. .. .+mn t n c n m1 .c 1 +m2 . c 2 +m3 . c 3+ .. .. . .. ..+ mn c n. Tõ ®©y cã thÓ híng dÉn häc sinh ®a ra bµi to¸n míi tõ bµi 2.1 trªn. Bµi 2.4. Mét hçn hîp gåm ba chÊt láng kh«ng cã t¸c dông ho¸ häc víi nhau cã khối lợng lần lợt là : m1 1kg , m2 2kg , m3 kg . Biết nhiệt dung riêng và nhiệt độ của 0 0 chóng lÇn lît lµ c1 2000 J / kg.K , t1 10 C , c2 4000 J / kg.K , t2 10 C , c3 3000 J / kg.K ,. t3 500 C. . Nhiệt độ hỗn hợp khi cân bằng là t = 20,50C. Tính khối lợng m3 . Bµi 2.5. Mét hçn hîp gåm ba chÊt láng kh«ng cã t¸c dông ho¸ häc víi nhau cã. khối lợng lần lợt là : m1 1kg , m2 2kg , m3 = 3 kg. Biết nhiệt dung riêng và nhiệt độ của 0 0 0 chóng lÇn lît lµ c1 2000 J / kg.K , t1 10 C, c2 4000 J / kg.K , t2 10 C, c3 3000 J / kg.K , t3 C . Nhiệt độ hỗn hợp khi cân bằng là t = 20,5 0C. Tính nhiệt độ t3..

(43) Trong bµi tËp phÇn nhiÖt häc, häc sinh còng hay lóng tóng khi tÝnh nhiÖt lîng hoÆc khối lợng của các chất trong đó không có (hoặc có) sự mất mát nhiệt lợng do môi trờng. Bài 3. Một thau nhôm khối lợng 0,5kg đựng 2kg nớc ở 200c. c. Thả vào thau nớc một thỏi đồng có khối lợng 200g lấy ra ở lò. Nớc nóng đến 21,20c. Tìm nhiệt độ của bếp lò. Biết nhiệt dung riêng của nhôm, nớc,đồng lần lợt là c1 880 J / kgK ; c2 4200 J / kgK ; c3 380 J / kgK . Bỏ qua sự toả nhiệt ra môi trêng d. Thùc ra trong trêng hîp nµy, nhiÖt to¶ ra m«i trêng lµ 10% nhiÖt lîng cung cÊp cho thau nớc. Tính nhiệt độ thực sự của bếp lò NhËn xÐt: ë bµi to¸n nµy khi gi¶i c¶ hai c©u a,b th× kh«ng ph¶i lµ khã nhng so víi c¸c bµi to¸n kh¸c th× bµi nµy cã sù to¶ nhiÖt lîng ra m«i trêng nªn khi gi¶i gi¸o viªn cân làm rõ cho học sinh thấy sự toả nhiệt ra môi trờng ở đây là đều nên 10% nhiệt toả ra môi trờng chính là nhiệt lợng mà nhôm và nớc tỏa ra môi trờng, khi đó giải học sinh sẽ không nhầm lẫn đợc HD Gi¶i. 0 a) Gọi t clà nhiệt độ của bếp lò, cũng là nhiệt độ ban đầu của thỏi đồng Nhiệt lợng thau nhôm nhận đợc để tăng từ t1 =¿ 200C đến t2 =¿ 21,20C Q1=m1 c1 .(t 2 −t 1) ( m1 lµ khèi lîng thau nh«m ). Nhiệt lợng nớc nhận đợc để tăng từ t1 =¿ 200Cđến t2 =¿ 21,20C Q2=m2 c2 (t 2 −t 1). m2 lµ khèi lîng níc. Nhiệt lợng đồng toả ra để hạ từ t0c đến t2 =¿ 21,20C Q3=m3 c 3 (t −t 2) ( m3 khối lợng thỏi đồng). Do kh«ng cã sù to¶ nhiÖt ra m«i trêng nªn theo ph¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt ta cã: Q 3=Q 1 +Q 2. ⇒ ⇒. m3 c 3 (t ' −t 2)=(m1 c1 +m2 c2 )(t 2 − t 1 ) t. (m1 c 1 +m2 c2 )(t 2 −t 1)+ m3 c 3 t 2 ¿ = ¿ ¿. Thay số vào ta đợc t = 160,780c c) Thực tế do có sự toả nhiệt ra môi trờng nên phơng trình cân bằng nhiệt đợc viết l¹i Q3 −10 % (Q1 +Q2 )=(Q1 +Q2 ) ⇒ Q3=110 %(Q1 +Q2 )=1,1(Q1 +Q2 ). Hay. m3 c 3 (t ' −t 2)=1,1(m1 c 1+ m2 c 2)( t 2 −t 1) ⇒. t' =. (m1 c 1 +m2 c2 )(t 2 −t 1)+ m3 c 3 t 2 ¿ ¿ ¿. + t2. t’ = 174,740c Giáo viên cần lưu ý HS xác định các đối tượng trong bài toán, đối tượng nào thu nhiệt, đối tượng nào tỏa nhiệt. Phải tóm đề cho từng đối tượng và từng giai đọan. (Bài toán sẽ phức tạp nếu có nhiều giai đọan các đối tượng tiếp xúc nhiệt với nhau)..

(44) - Phân biệt cho rõ Qtỏa , Qthu và viết công thức tính tương ứng với từng đối tượng. - Viết phương trình cân bằng nhiệt cho từng giai đọan. - Tập hợp các phương trình cân bằng nhiệt để lập các phương trình - Giải các phương trình ta tìm được kết quả theo yêu cầu §Ó kÝch thÝch sù høng thó, say mª häc tËp cho häc sinh rÌn thãi quen t×m tßi lêi gi¶i hay cho mét bµi to¸n VËt lÝ. Trong mét bµi tËp gi¸o viªn cÇn híng cho häc sinh tìm nhiều cách giải (nếu có thể) và đặt một bài toán tơng tự, đặt một bài toán mới từ bài toán đã cho. I.3.3.Bµi to¸n 3.. Mét Êm ®iÖn cã hai ®iÖn trë: R 1 = 4  vµ R2 = 6  . NÕu bÕp chØ dïng mét ®iÖn trở R1 thì đun sôi ấm nớc trong 10 phút. Tính thời gian cần thiết để đun sôi ấm nớc trên khi: a. ChØ dïng R1. b. Dïng R1 nèi tiÕp R2. c. Dïng R1 song song R2. (BiÕt kh«ng cã sù mÊt nhiÖt ra m«i trêng vµ m¹ng ®iÖn cã hiÖu ®iÖn thÕ kh«ng đổi).  Híng dÉn gi¶i: * Tìm hiểu các điều kiện đã cho của bài. - Cho biÕt gi¸ trÞ cña hai ®iÖn trë. - Thêi gian ®un s«i níc khi chØ dïng ®iÖn trë R1. - Tãm t¾t: R1 = 4  ; R2 = 6  t1 = 10 phót t2? t3? khi R1nt R2. t4? khi R1//R2. * Ph©n tÝch bµi to¸n. -Bài toán này xuất phát từ định luật Jun-len xơ với biểu thức: Q =I2.R.t (1) trong đó nhiệt lợng mà nớc thu vào bằng nhiệt lợng do các điện trở toả ra. - Theo điều kiện đầu bài thì nếu sử dụng biểu thức (1) của định luật Jun-len xơ, thì việc giải bài toán rất phức tạp hoặc không thực hiện đợc. Vậy ở bài toán này mối liên hệ giữa các đại lợng để tìm cấu trúc công thức rất quan trọng, đóng vai trò quyết định đến sự thành công. - Nh ta đã biết từ công thức (1). Ta có thể viết đợc một số biểu thức tơng đơng trên cơ sở mối liên hệ của một số đại lợng trong công thức với các đại lợng khác, để viÖc tÝnh to¸n kh«ng lµm bµi to¸n phøc t¹p. ThËt vËy: v× U = I.R nªn (1)  Q = U.I.t (2) U mặt khác theo định luật Ôm: I = R. U2 .t nªn (2)  Q = R. (3) - Từ đây nên chọn công thức nào để giải bài toán, điều này đòi hỏi sự nhanh nh¹y, suy diÔn cao. Nếu chọn (2) thì vẫn còn đại lợng I cha biết, do đó chọn công thức (3) - Cần biểu diễn các đại lợng cần tính. + Gi¸ trÞ ®iÖn trë cña Êm trong 4 trêng hîp: 1/ R = R1 2/ R = R2 3/ R = R1 + R2 R1 .R2 1 1 1   4/ R R1 R2 hay R = R1  R2. -Víi chó ý r»ng nhiÖt lîng mµ d©y ®iÖn trë cña Êm to¶ ra trong 4 trêng hîp lµ nh nhau. - Hiệu điện thế trong các trờng hợp là không đổi..

(45) * Bµi gi¶i. - Gäi thêi gian ®un s«i níc trong 4 trêng hîp lÇn lît lµ: t1, t2, t3, t4. - Do không có sự mất nhiệt ra môi trờng nên nhiệt lợng cần để đun sôi nớc bằng nhiÖt lîng mµ d©y ®iÖn trë cña Êm to¶ ra. U2 .t Q= R. - ¸p dông c«ng thøc: cho c¸c trêng hîp ta cã:. (Theo c«ng thøc (3)). a. ChØ dïng d©y R1:. U2 t1 Q1 = R1. (1). b. ChØ dïng d©y R2:. U2 t2 R 2 Q2 =. (2). . tõ (1) vµ (2). . c. Khi dïng R1 nèi tiÕp R2: tõ (1) vµ (3). U2 U2 t1 t2 R1 R 2 = t2 . R2 6 t1  .10 15( ph) R1 4. U2 t3 R  R 1 2 Q3 =. (3). U2 U2 t1 t3  R1 = R1  R2 t3 . . R1  R2 46 t1  .10 25( ph) R1 4. d. Khi dïng R1 song song R2:  1 1  U 2    t4  R1 R2  Q4 =. tõ (1), (2) vµ (4). . . (4). 1 1 1   t4 t1 t2 t4 . t1t2 10.15  6( ph) t1  t2 10  15. VÒ viÖc ph©n lo¹i bµi tËp theo ph¬ng tiÖn gi¶i t«i xin tr×nh bµy cô thÓ víi phÇn c¬ häc VËt lý 8. I. 4. ph©n lo¹i bµi tËp theo ph¬ng tiÖn gi¶i I.4.1: Bài tập định tính. Muèn gi¶i tËp d¹ng nµy häc sinh cÇn vËn dông kiÕn thøc nh»m ph¸t hiÖn b¶n chất vật lý đợc nêu bật lên, vận dụng kiến thức kĩ năng đã biết đi tới kết luận cuối cùng, còn những chi tiết không bản chất đợc lợc bớt. VÝ dô 1 : Hãy giải thích công thức nào đúng trong bài tập sau Một vật chuyển động trên quãng đờng S1 trong thời gian t1 với vận tốc vtb1 chuyển động trên quãng đờng S2 trong thời gian t2 với vận tốc vtb2. Vận tốc trung bình của vật trên cả hai quang đờng đợc tính bằng công thức.

(46) B. vtb = vtb1+ vtb2. B. vtb =. v tb 1+ v tb 2 2. C. vtb =. S 1+ S2 t 1+t 2. Híng dÉn : Hãy nêu khái niệm, viết công thức tính vận tốc trung bình của chuyển động không đều? vtb =. S . trong đó : S là quãng đờng đi đợc t. t là thời gian đi hết quãng đờng So sánh công thức mình đã học với 3 công thức trên công thức nào đúng? Bµi gi¶i: Trong bài tập trên vật chuyển động trên hai quãng đờng S1và S2 thì quãng đờng đi đợc là S1 + S2 thời gian vật đi hết hai quãng đờng đó là t1+t2. Vậy công thức C là đúng. VÝ dô 2 : Hãy nêu nhận xét chuyển động của cánh quạt trần trong suốt thời gian từ lúc bắt đầu bật cho đến sau khi tắt. Híng dÉn: Học sinh cần quan sát thực tế chuyển động của cánh quạt trần có thể dùng đồng hồ bấm giây để so sánh vận tốc và khẳng định : lúc mới bật cánh quạt chuyển động nhanh dần, sau đó chuyển động đều. Khi tắt cánh quạt chuyển động chậm dần do đó chuyển động của cánh quạt là chuyển động không đều. VÝ dô 3 : Một học sinh cho rằng quỹ đạo của một vật không phải là một đờng thẳng thì chuyển động của vật là không đều. Theo em ý kiến nh vậy có đúng không? tại sao? Híng dÉn: Giáo viên nêu câu hỏi? Quỹ đạo chuyển động là gì? Nêu một số chuyển động thờng gặp? Học sinh nhắc lại khái niệm chuyển động đều là gì? từ đó trả lêi c©u hái trªn. Bài giải: ý kiến nh vậy là không đúng. Chuyển động đều hay không đều do vận tốc chuyển động của vật có thay đổi không? không liên quan đến quỹ đạo của vật thẳng hay không thẳng. Nếu vật chuyển động trên quỹ đạo không phải là đờng thẳng, nhng vận tốc của vật không thay đổi theo thời gian thì chuyển động của vật vẫn đợc coi là chuyển động đều. Ngợc lại cho dù vật chuyển động trên đờng thẳng nhng vận tốc của vật thay đổi theo thời gian thì chuyển động của vật vẫn đợc coi là chuyển động không đều. I.4.2: Bài tập đồ thị. Ví dụ 4: Một xe mô tô chuyển động có vận tốc mô tả trong đồ thị sau:. a, Hãy cho biết tính chất của chuyển động trong từng giai đoạn b,Tính đoạn đờng mà vật đi đợc trong giai đoạn vật có vận tốc lớn nhất Híng dÉn: - Các em quan sát đồ thị và cho nhận xét: Trục hoành và trục tung biểu diễn đại lợng nào? Giai đoạn nào vận tốc tăng (giảm) theo t thì đó là chuyển động nhanh dần (chậm dần). Nếu v không thay đổi theo thời gian thì đó là chuyển động đều, khi nào v = 0 thì vật đứng yên => Tính chất chuyển động..

(47) - Trên đồ thị vận tốc cực đại đạt giá trị bằng? Và trong thời gian bao lâu? Từ đó tính quãnh đờng. Bµi gi¶i: a. 1. Nhanh dÇn 2. §Òu 3. ChËm dÇn 4. §øng yªn 5. Nhanh dÇn. 6. §Òu 7. ChËm dÇn. b. Trên đồ thị vận tốc cực đại là 75km/h trong 2 phút = Quãng đờng mô tô đi đợc là S = v.t = 75.. 1 30. 1 30. (giê).. = 2,5km.. VÝ dô 5. Mét chÊt láng cã khèi lîng m1 = 250g chøa trong mét c¸i b×nh cã khèi lîng m2 = 1kg , tất cả có nhiệt độ ban đầu t 1 =200C .Nhiệt dung riêng của chất lỏng là 4000 J/kg.độ, của bình là 500J/kg.độ. Ngời ta bắt đầu cấp nhiệt độ cho bình đó để nó nóng đến nhiệt độ t2 = 600C. Hãy vẽ đồ thị biểu diễn sự phụ thuộc nhiệt độ của bình chất lỏng vào nhiệt lợng Q mà bình thu vào, với trục hoành biểu thị nhiệt lợng, trục tung biểu thị nhiệt độ. * Ph©n tÝch . Khi nhận đợc nhiệt lợng thì nhiệt độ của võ bình và của lợng chất lỏng bên trong b×nh nh thÕ nµo? - Nhiệt độ cần cung cấp cho bình chất lỏng để nó đạt tới nhiệt độ t 2=600C là bao nhiªu? - Ta có sự phụ thuộc nhiệt độ , thời gian vào nhiệt lợng nh thế nào ? Từ đó ta có thể biểu diễn sự biến đổi trạng thái của hàm số Q vào t. * Bµi gi¶i. Ta xem rằng khi nhận đợc nhiệt lợng thì nhiệt độ của võ bình và của chất lỏng trong b×nh lu«n lu«n b»ng nhau. Nhiệt lợng cần cung cấp cho bình chất lỏng để nó đạt tới nhiệt độ t là : Q = (m1c1+m2c2)(t-t1) = (0,25 . 4 000 + 1 .1 000)(t-t1) = 2 000(t-t1) Q Q Từ đó suy ra : t = t1 + 2000 = 20 + 2000. Thay c¸c gi¸ trÞ cña Q b»ng : 20 000J ;40 000J; 60 000J:.......... hay ta cã b¶ng biÕn thiªn: Q(J) t0C. 20 000 30. 40 000 40. 60 000 50. 80 000 60. Ta có đồ thị biểu diễn sự phụ thuộc nhiệt độ của bình chất lỏng vào nhiệt lợng Q mà b×nh thu vµo nh sau:. t0C 50 40 30 20. Q(J) * Nhận xét : Phần bài tập định tính đợc sử dụng ngay cuối tiết học. Giờ dạy ở lớp đối tợng HS trung bình chỉ có 1-> 2 em trả lời đợc nhng còn cha trọn vẹn, còn lại các 20000. 40000. 60000.

(48) em ngồi ì, im lặng không phát biểu. Trên lớp đối tợng học sinh khá 2/3 học sinh giơ tay phát biểu nhng chỉ có 1/3 học sinh hiểu đợc định nghĩa, bản chất, quỹ đạo chuyển động, và vận dụng công thức tính. Khi hớng dẫn HS làm bài tập định tính, giáo viên phải khắc sâu khái niệm: chuyển động đều là gì? Thế nào là chuyển động không đều? Nêu quỹ đạo chuyển động, công thức tính vận tốc trung bình của chuyển động không đều và tính chất chuyển động trong từng giai đoạn. Từ đó khi đa ra các bài tập định tính, đa số học sinh đã giải thích đợc bản chất hiện tợng, tính chất chuyển động và tìm ra công thức chính xác nhất. Qua phần bài tập định tính HS đã khắc sâu đợc kiến thức cơ bản, trọng tâm để áp dụng làm bài tập định lợng. I.4.3. Bài tập định lợng: Muốn giải đợc bài tập định lợng học sinh phải hiểu đầy đủ và sâu sắc hơn ý nghĩa Vật lý, rèn luyện kỹ năng tính toán, vẽ hình, thống nhất đơn vị, vận dụng công thøc thµnh th¹o. Khi hớng dẫn học sinh làm bài tập định lợng, tôi đã lựa chọn hệ thống các bài tập vật lý đợc lựa chọn phải đảm bảo yêu cầu. + Yêu cầu trớc hết là phải đi từ dễ đến khó, đi từ đơn giản đến phức tạp về mối quan hệ giữa những đại lợng và khái niệm, đặc trng của quá trình và các hiện tợng sao cho dần từng bớc học sinh hiểu đợc kiến thức đó. Nắm vững kiến thức và vận dung linh ho¹t. + Mỗi bài tập lựa chọn phải là mắt xích trong các hệ thống bài tập, đóng góp một phần nào đó trong việc hoàn chỉnh kiến thức của học sinh. Giúp học sinh hiểu đợc mèi liªn hÖ cô thÓ ho¸ c¸c kh¸i niÖm. + Hệ thống bài tập đợc lựa chọn phải giúp cho học sinh nắm vững phơng pháp gi¶i tõng lo¹i bµi tËp cô thÓ. Cụ thể, với phần bài tập trong phần chuyển động cơ học Vật lí 8, khi giảng dạy t«i chia thµnh c¸c d¹ngbµi tËp:. * Dạng 1: Các đối tợng tham gia chuyển động cùng chiều (1). a, Từ một địa điểm. C. A. B. (2) Quãng đờng của hai đối tợng tham gia chuyển động cho đến khi gặp nhau là bằng nhau. S1 = S. b, Từ hai địa điểm. 2-.. (1) C. B. A. (2). S1 - S2 = AB Quãng đờng đối tợng 1 đi đợc trừ đi quãng đờng đối tợng 2 đi dợc (kể từ lúc xuất phát đến khi gặp nhau) bằng quãng đờng AB (khoảng cách giữa hai địa điểm xuất phát của hai đối tợng). S Công thức thờng đợc sử dụng khi làm bài tập là: t=. v 1+ v 2. (2). t là thời gian 2 đối tợng gặp nhau, S là khoảng cách ban đầu giữa hai đối tợng; v1, v2 lµ c¸c vËn tèc cña chóng. Ví dụ: Ba ngời đi xe đạp từ A đến B với vận tốc không đổi. Ngời thứ nhất và ngời thứ hai xuất phát cùng một lúc với các vận tốc tơng ứng là v1 = 10km/h và v2 = 12km/h. Ngêi thø ba xuÊt ph¸t sau hai ngêi nãi trªn 30 phót. Kho¶ng thêi gian gi÷a hai lÇn gÆp cña ngêi thø ba víi 2 ngêi ®i tríc lµ 1 giê. TÝnh vËn tèc cña ngêi thø ba. Híng dÉn: Yêu cầu các em đọc kỹ đầu bài và phân tích các giữ kiện của bài toán. Ba ngời xuất phát cùng một lúc và cùng chuyển động từ A đến B..

(49) Đây là bài tập dạng chuyển động cùng chiều nên ta sử dụng công thức (1) và gi¶i to¸n b»ng c¸ch lËp ph¬ng tr×nh. Tãm t¾t: v1 = 10km/h v2 = 12km/h. t1 = 30 phót = 1 giê 2. Thêi gian ngêi thø ba gÆp ngêi thø nhÊt lµ t1, gÆp ngêi thø hai lµ t2. Khoảng cách từ t1 đến t2 là một giờ. TÝnh v3? Bµi gi¶i: Gäi vËn tèc cña ngêi thø ba lµ x (km/h) (x > 12). Sau 30 phút quãng đờng ngời thứ nhất đi đợc là: S1 = v1.t = 10. 1 = 5 (km) 2. Sau 30 phút quãng đờng ngời thứ hai đi đợc là: S2 = v2.t = 12. 1 2. = 6 (km) S 5 = v 3 − v 1 x −10 S 6 t2 = = v 3 − v 2 x −12. Thêi gian ngêi thø ba gÆp ngêi thø nhÊt lµ: t1 = Thêi gian ngêi thø ba gÆp ngêi thø 2 lµ:. Kho¶ng c¸ch gi÷a hai lÇn gÆp nhau lµ 1 giê nªn ta cã ph¬ng tr×nh. 6 5 − =1 x −12 x −10. Giải phơng trình trên ta tìm đợc: x1 = 15 (tho¶ m·n) x2 = 8 (kh«ng tho¶ m·n). VËy vËn tèc cña ngêi thø 3 lµ 15km/h. §¸p sè: 15 km/h Dạng 2: Chuyển động ngợc chiều (1). (2) C. A. B. S1 + S2 = S = AB Tổng quãng đờng đối tợng 1 đi đợc và quãng đờng đối tợng 2 đi dợc (kể từ lúc xuất phát đến khi gặp nhau) bằng quãng đờng AB (khoảng cách giữa hai địa điểm xuất phát của hai đối tợng). Công thức thờng gặp trong chuyển động cùng chiều là: t=. S v1 − v2. (1). Trong đó t là thời gian hai đối tợng gặp nhau. S là khoảng cách lúc đầu giữa hai đối tợng, v1, v2 là vận tốc của chúng. Ví dụ: Một động tử xuất phát từ A chuyển động thẳng đều về B, cách A 120m với vận tốc 8m/s. Cùng lúc đó một động tử khác chuyển động thẳng đều từ B về A. Sau 10 giây hai động tử gặp nhau. Tính vận tốc của động tử thứ hai và vị trí hai động tử gặp nhau. Híng dÉn: Giáo viên hớng dẫn học sinh phân tích đề bài để đi đến nhận xét: Một động tử chuyển động từ A đến B, cùng lúc đó một động tử chuyển động từ B đến A. Tức là hai động tử này xuất phát cùng một lúc và chuyển động ngợc chiều nhau. A. M S1. B S2.

(50) Tãm t¾t: S = 120m v1 = 8m/s. t = 10 s M là vị trí hai động tử gặp nhau. TÝnh v2 =? ; AM =? Bµi gi¶i: Gọi S1, S2 là quãng đờng đi đợc trong 10 giây của các động tử. v1 là vận tốc của động tử chuyển động từ A v2 là vận tốc của động tử chuyển động từ B. S1 = v1.t S2 = v2.t. Khi hai động tử gặp nhau S1 + S2 = S = AB = 120m. Sö dông c«ng thøc t=. S S S ⇒ v 1+ v 2= ⇒ v 2 = − v 1 v 1+ v 2 t t. Thay sè v2 = 120 −8=4 (m/s). 10 Vậy vận tốc của động tử thứ hai là: 4m/s. VÞ trÝ c¸ch A mét ®o¹n AM = S1 = v1.t = 8.10 = 80 (m). §¸p sè: v2 = 4 m/s, AM = 80 m. Dạng 3: Chuyển động có dòng nớc. Gi¸o viªn cÇn híng dÉn häc sinh t×m vµ ghi nhí c¸c c«ng thøc. VËn tèc xu«i = vËn tèc thùc cña can« + vËn tèc cña dßng níc. VËn tèc ngîc = vËn tèc thùc cña can« - vËn tèc cña dßng níc. (3) VËn tèc xu«i + vËn tèc ngîc = 2 vËn tèc thùc cña can« VËn tèc xu«i - vËn tèc ngîc = 2 vËn tèc dßng níc. Ví dụ: Một ca nô chạy từ bến A đến bến B rồi trở về bến A trên một dòng sông. Hái níc s«ng ch¶y nhanh hay chËm th× vËn tèc trung b×nh cña ca n« trong suèt thêi gian cả đi lẫn về lớn hơn? (Coi vận tốc của ca nô so với dòng nớc có độ lớn không đổi. Hớng dẫn: Đây là bài tập chuyển động có dòng nớc nên ta sử dụng công thức (3). Muèn tÝnh vµ so s¸nh vËn tèc trung b×nh cÇn sö dông c«ng thøc nµo? (v tb =. S 1+ S2 ) t 1+t 2. Yêu cầu học sinh đọc kỹ đầu bài và phân tích các dữ kiện: Ca nô chuyển động từ A đến B rồi lại về A nên quãng đờng chuyển động là 2S, vận tốc xuôi dòng là v + v n vận tốc ngîc dßng lµ v - vn. Minh ho¹ b»ng h×nh vÏ : Xu«i dßng A Ngîc dßng. B. Bµi gi¶i: Gọi v là vận tốc của ca nô so với dòng nớc đứng yên. vn lµ vËn tèc cña níc so víi bê s«ng (v > vn), S là chiều dài quãng đờng AB.. S v+ v n S Thời gian để ca nô đi từ B đến A (giả sử ngợc dòng) là : t2 = v − vn. Thời gian để ca nô đi từ A đến B (giả sử xuôi dòng) là: t1 =. Thời gian để ca nô chạy từ A đến B rồi lại về A là S. S. 2 vS. t = t1 + t2 = v − v + v +v = 2 2 v − vn n n Vận tốc trung bình của ca nô trong cả đoạn đờng từ A đến B rồi về A là: vtb =. v 2 − v 2n 2S 2S = = t 2 vS v 2 2 v − vn. Do đó, khi vận tốc của dòng nớc càng lớn (nớc sông chảy càng nhanh) thì vận.

(51) tèc trung b×nh cµng nhá. Dạng 4: Chuyển động có vận tốc thay đổi trên từng đoạn. Ví dụ: Một vật chuyển động trên đoạn đờng từ A đến B. Đoạn này gồm ba đoạn thẳng, đờng bằng, lên dốc và xuống dốc. Trên đoạn đờng bằng xe chuyển động với vận tốc 40km/h mất thời gian là 10 phút. Đoạn đờng lên dốc mất 20 phút, đoạn xuống dốc mÊt 10 phót. BiÕt vËn tèc trung b×nh khi lªn dèc =. 1 2. vận tốc trên đờng bằng và vận. tốc xuống dốc bằng 3 lần vận tốc đoạn lên dốc. Tính đoạn đờng AB. Híng dÉn: Gi¸o viªn ph©n tÝch, gîi ý häc sinh minh ho¹ b»ng h×nh vÏ: v2 S2. v1 A. S1. S3. v3 B. Trong bài tập này vận tốc trên các đoạn đờng thay đổi nh thế nào? Lập mối liên hệ giữa chúng. Từ đó tính độ dài từng quãng đờng, trên cả đoạn đờng AB. Tãm t¾t: t1 = 10 phót = 1 giê. 6. v1 = 40km/h. t2 = 20 phót =. 1 giê. 3. v2 = 1 V1.. S2 =?. 2. t3 = 10 phót =. S1 =?. 1 giê. 6. v3 = 3V1 S3 =? ; SAB =? Để giải đợc bài tập này em dùng những công thức nào? (S = v.t). Bµi gi¶i: Quãng đờng xe đi trên đờng bằng là: S1 = v1.t1 = 40. 1 = 6,67(km).. 6 1 Quãng đờng lên dốc là: S2 = v2.t2 = .40. 1 = 6,67 (km). 2 3 1 Quãng đờng xuống dốc là: S3 = v3.t3 = 3v1.t3 = 3.40. = 20 (km). 6 1 v1.t2 = 2. Quãng đờng AB là: SAB = S 1 + S2 + S3 = 6,67 + 6,67 + 20 = 33,34 (km). §¸p sè: SAB = 33,34 km D¹ng 5: VËn tèc trung b×nh. Chó ý sö dông c«ng thøc tÝnh vtb. Ví dụ: Một ngời cỡi ngựa trong 40 phút đầu đi đợc 50km, trong 1 giờ tiếp theo anh ta ®i víi vËn tèc 10km/h, cßn ë ®o¹n 6km cuèi cïng anh ta ®i víi vËn tèc 12km/h. Xác định vận tốc trung bình của ngời đó: 1. Trong suốt thời gian chuyển động. 2. Trong giê ®Çu tiªn. 3. Trong nửa đoạn đờng đầu. Hớng dẫn: Yêu cầu học sinh đọc kỹ, phân tích và tóm tắt đầu bài. t1 = 40 phót = 2 giê 3. S1 = 50km t2 = 1 giê. v2 = 10km/h. S3 = 6km. v3 = 12km/h. d) Tính vtb trên cả đoạn đờng. e) TÝnh vtb trong mét giê ®Çu. f) Tính vtb trong nửa đoạn đờng đầu. Trong bµi tËp nµy ta cÇn sö dông nh÷ng c«ng thøc nµo? (häc sinh nh¾c l¹i c«ng thức). Trong một giờ đầu, cả đoạn đờng, nửa đoạn đờng dài bao nhiêu?.

(52) Bµi gi¶i: a) Quãng đờng đi đợc trong 1 giờ với vận tốc 10km/h là: S2 = v2.t2 = 10.1 = 10 (km) Vận tốc trên đoạn đờng 50km là: S1 t1. v1 =. =. 50 =75 (km/h). 2 3. Thêi gian trªn ®o¹n 6km lµ: t3 =. S3 6 1 = = v 3 12 2. (giê).. Vận tốc trung bình trên suốt thời gian chuyển động là: vtb = b) 1 3. S 1+ S2 + S3 50+10+ 6 = =¿ 30 (km/h). v 1+ v 2 +v 3 2 1 +1+ 3 2. giờ với vận tốc 10km/h đi đợc quãng đờng là: 1 .10 = 10. VËn tèc trung b×nh trong mét giê ®Çu lµ: v tb =. 3. 10 3 160 = 1 3. 50+. 3. (km).. (km/h).. c) Nửa quãng đờng đầu là: 50+10+6 =33 (km). 2 Vận tốc trung bình trên nửa quãng đờng này chính là vận tốc trên quãng đờng 50 km lµ v1 = 75 (km/h). Đáp số: vtb cả đoạn đờng = 30km/h vtb trong 1 giê ®Çu = 160 km/h 3. vtb trong nửa đoạn đờng = 75km/h D¹ng 6: Bµi to¸n mang tÝnh chÊt tæng hîp. Ví dụ: Một ngời đi xe đạp từ A đến B với vận tốc trung bình là 15km/h. Sau đó ít lâu một ngời đi xe máy từ A đến B với vận tốc trung bình là 30km/h và định gặp ngời đi xe đạp tại B. Nhng do ngời đi xe đạp sau khi đi đợc nửa quãng đờng đầu thì ngời đó giảm bớt vận tốc 3km/h nên còn cách B 10km hai ngời đã gặp nhau. Hỏi quãng đờng AB dµi bao nhiÒu km? Hớng dẫn: Yêu cầu học sinh đọc kỹ bài, phân tích các giữ kiện. Ngời đi xe đạp đi từ A đến B sau đó ít lâu ngời đi xe máy đi từ A đến B. Tức là hai ngời này chuyển động cùng chiều nhng không xuất phát cùng một lúc mà vận tốc của xe đạp còn thay đổi trong từng đoạn. Gặp nhau trớc thời gian dự định. Tãm t¾t: vx® = 15km/h. vxm = 30km/h. TÝnh SAB =? Bµi gi¶i: Gọi quãng đờng AB là x (km) (x > 0). Thời gian ngời đi xe đạp đi trớc là t giờ (t > 0). x giê. 15 Thời gian dự định của ngời đi xe máy đi hết quãng đờng AB là: x giờ. 30 Nªn ta cã ph¬ng tr×nh: x = t + x => x = 30t => t = x . 15 30 30 x x Thời gian ngời đi xe đạp đi nửa quãng đờng đầu là: (giê) = 15 .2 30 Từ 1 quãng đờng tiếp theo thời gian ngời đi xe đạp gặp ngời đi xe 2 x −10 m¸y lµ: 2 (giê). 12. Thời gian dự định của ngời đi xe đạp đi hết quãng đờng AB là:.

(53) Thời gian từ khi ngời đi xe đạp xuất phát tới lúc gặp ngời đi xe máy là: x − 10 (giê). t+ 30. Ta cã ph¬ng tr×nh:. x − 10 x 2 x − 10 + =t+ 30 12 30. Giải phơng trình trên ta tìm đợc: x = 60 (thoả mãn); t = 60 =2 (thoả mãn). 30. Vậy quãng đờng AB dài 60 km. §¸p sè: SAB = 60 km. *Nhận xét : Trong phần chuyển động cơ học không có một tiết bài tập nào. Giáo viên không hớng dẫn thì khi làm bài tập thì hầu hết học sinh không làm đợc, các em không biết phân tích bằng sơ đồ, không biết vẽ hình minh họa, không biết tìm hiểu mối liên hệ giữa các đại lợng trong bài tập, không biết sử dụng công thức nào đành bó tay chê thÇy c« ch÷a. Khi ¸p dông ph©n c¸c d¹ng bµi tËp vµ híng dÉn gi¶i bµi tËp ë líp, gi¸o viªn yªu cầu học sinh đọc kỹ, phân tích đầu bài, cho biết đây là dạng bài tập nào? tóm tắt minh hoạ bằng hình vẽ; Tìm hiểu mối liên hệ giữa các đại lợng trong bài tập. I.4.4. Bµi tËp thùc nghiÖm: Trên mặt bàn của em chỉ có 1 lực kế, 1 bình nước (D o = 1000 kg/m3). Hãy tìm cách xác định khối lượng riêng của 1 vật bằng kim loại hình dạng bất kỳ. Hớng dẫn: Giáo viên hớng dẫn bằng sơ đồ phân tích đi lên C«ng thøc tÝnh khèi lîng riªng cña vËt? (HS. D = m/V) ý nghĩa và đơn vị của các đại lợng trong công thức? Vậy để xác định đợc khối lợng riêng (kg/m3) của vật ta phải xác định đợc khối lợng m (kg) và thể tích V (m 3) của vật. Trong thực tế, để đo khối lợng của vật ta dùng dông cô g×? (HS. Dïng c©n) Trong bài toán chỉ cho lực kế, thì ta xác định đợc yếu tố nào của vật? (HS. Trọng lîng cña vËt) Trọng lợng của vật có liên hệ gì với khối lợng của vật? Từ đó ta tính khối lợng cña v©t nh thÕ nµo? Muốn xác định thể tích của vật không thấm nớc ở lớp 6 ta làm thế nào? Trong bài toán này vật kim loại không thấm nớc và không có bình chia độ thì ta xác định thể tích của vật thế nào? Chú ý xét đến trạng thái của vật trong nớc. Khi vËt nhóng ch×m trong níc th× cã nh÷ng lùc nµo t¸c dông lªn vËt? Chóng cã độ lớn đợc tính nh thế nào? TÝnh V nh thÕ nµo? Yªu cÇu HS nªu lêi gi¶i cho bµi to¸n - Xác định trọng lượng của vật (P1)  TÝnh m = P1/10 - Thả vật vào nước xác định (P2)  TÝnh FA = P1 - P2 - Tìm V qua công thức: FA = d.V - Lập tỷ số: D = m / V. (d = 10Do).

(54) Qua thùc tÕ gi¶ng d¹y VËt lÝ ë trêng THCS, t«i nhËn thÊy víi cÊu tróc cña ch¬ng tr×nh VËt lÝ THCS cã rÊt Ýt c¸c tiÕt bµi tËp, thªm n÷a thêi lîng cña mét tiÕt häc trªn líp cã h¹n (45 phót), häc sinh chñ yÕu tiÕp thu kiÕn thøc vÒ lÝ thuyÕt mét c¸ch c¬ b¶n hoÆc giải các bài tập đơn giản và số tiết học chỉ có 1 tiết/tuần đối với các khối lớp 6, 7, 8 và 2 tiết /tuần đối với lớp 9. Nh vậy không có đủ lợng thời gian để giáo viên mở rộng và nâng cao kiến thức cũng nh rèn luyện kỹ năng giải bài tập cho học sinh. Do đó bên cạnh việc tổ chức các chuyên đề thì một trong những biện pháp tốt nhất để rèn luyện kỹ năng giải bài tập cho học sinh để học sinh có thể thờng xuyên đợc luyện giải nhiều d¹ng bµi tËp kh¸c nhau, còng nh tiÕp xóc víi c¸c d¹ng bµi tËp cã tÝnh chÊt më réng vµ nâng cao, để từ đó học sinh có thể vận dụng một cách linh hoạt các cách giải từng dạng bài tập đó là : Hớng dẫn học sinh học tập vật lí ở nhà. II. Híng dÉn häc sinh häc tËp vËt lÝ ë nhµ. ViÖc häc sinh tù häc ë nhµ cã mét ý nghÜa rÊt lín vÒ mÆt gi¸o dôc vµ gi¸o d ìng. Nếu việc học ở nhà của học sinh đợc tổ chức tốt sẽ giúp các em rèn luyện thói quen lµm viÖc tù lùc, gióp c¸c em n¾m v÷ng tri thøc, cã kü n¨ng, kü x¶o. Ngîc l¹i nÕu viÖc học tập ở nhà của học sinh không đợc quan tâm tốt sẽ làm cho các em quen thói cẩu thả, thái độ tắc trách đối với việc thực hiện nhiệm vụ của mình dẫn đến nhiều thói quen xấu làm cản trở đến việc học tập. Công việc học tập của học sinh ở nhà có những đặc điểm riêng sau: + TiÕn hµnh trong mét thêi gian ng¾n, kh«ng cã sù híng dÉn trùc tiÕp cña gi¸o viªn, mặc dù đấy là công việc do chính giáo viên giao cho học sinh phải tự mình hoàn thành, tù kiÓm tra c«ng viÖc m×nh lµm. + Công việc này đợc thực hiện tuần tự theo hứng thú, nhu cầu và năng lực của học sinh. + DÔ bÞ chi phèi bëi ngo¹i c¶nh kh¸c. Cã thÓ coi qu¸ tr×nh häc tËp cña häc sinh ë nhµ bao gåm c¸c giai ®o¹n: trớc hết phải nhớ lại những điều đã học ở lớp sau đó rèn luyện sáng tạo. Mỗi giai đoạn cã mét néi dung c«ng viÖc cô thÓ. ViÖc häc tËp cña häc sinh ë nhµ phô thuéc phÇn lín vµo viÖc d¹y häc trªn líp cña gi¸o viªn. V× vËy gi¸o viªn cÇn ph¶i c¨n cø vµo t×nh h×nh tiÕp thu kiÕn thøc cña häc sinh mà giao cho các em những công việc có tính chất bổ sung đề hoàn thiện, khắc sâu hay ph¸t triÓn kiÕn thøc cña bµi häc trªn líp nh : nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa, vÏ h×nh, liªn hÖ thùc tÕ .... Trong khi dạy về vấn đề nào đó cần suy nghĩ việc giao cho học sinh các bài tập ở nhà. Chính việc giao bài làm một cách có hệ thống đảm bảo cho việc học tập của học sinh có một quy luật chặt chẽ, nhờ đó mà học sinh có thể tự lực giải quyết các bài tập kể cả những bài tập khó, vì đã có sự chuẩn bị ở các bài tập dễ. Việc học sinh hoàn thành tốt các bài tập ở nhà không những chỉ giúp các em nắm vững tri thức đã học còng nh rÌn luyÖn kü n¨ng, kü x¶o cÇn thiÕt, mµ cßn gióp c¸c em chuÈn bÞ tèt nhÊt cho viÖc tiÕp thu kiÕn thøc míi. V× thÕ bªn c¹nh nh÷ng bµi tËp luyÖn tËp vµ s¸ng t¹o trªn c¬ sở kiến thức đã học cần phải giao cho học sinh những bài làm mang những yếu tố chuẩn bị cho việc tiếp thu chi thức mới. Có nh vậy mới đảm bảo đợc việc tiếp thu một cách tích cực, tự lực đối với những tri thức mới. Gi¸o viªn cã thÓ giao bµi tËp vÒ nhµ cho häc sinh b»ng nhiÒu h×nh thøc : + Giao bµi tËp sau tiÕt häc. + Giao bµi tËp theo hÖ thèng bµi tËp SGK, SBT, s¸ch tham kh¶o .... + Giao bài tập theo dạng, theo chuyên đề. Một biện pháp quan trọng nữa để đảm bảo công tác hớng dẫn học ở nhà có kết quả là cần có những biện pháp kiểm tra, động viên, khích lệ kịp thời và phù hợp : + KiÓm tra vë ghi, chÊm vë bµi tËp thêng xuyªn. + Cho ®iÓm khuyÕn khÝch nh÷ng häc sinh cã nhiÒu cè g¾ng hoÆc chuyÓn biÕn tèt trong häc tËp,... Khi tiến hành chuyên đề, tôi thấy tinh thần học tập bộ môn của nhiều HS tăng lên rõ rệt. Các em chăm chỉ hơn, làm bài tập đều hơn. Khi kiểm tra miệng, gọi các em lªn b¶ng, gäi ph¸t biÓu vµ qua kiÓm tra vë bµi tËp thÊy sù chuyÓn biÕn tèt trong c¸ch tr×nh bµy vµ trong c¸ch lËp luËn, gi¶i quyÕt bµi to¸n. Để kiểm tra đánh giá cụ thể hiệu quả đạt đợc của chuyên đề tôi đã thờng xuyên.

(55) tiến hành kiểm tra đánh giá năng lực của HS thông qua kiểm tra miệng, kiểm tra vấn đáp, kiểm tra 15 phút, 45 phút, kiểm tra nhanh, làm trên phiếu học tập... đặc biệt là qua bµi kiÓm tra kh¶o s¸t chÊt lîng häc kú. III. ®iÒu kiÖn thùc hiÖn : Kinh nghiệm này áp dụng cho tất cả các đối tợng giáo viên dạy vật lý lớp 8, 9. Tuy nhiên với những giáo viên có trình độ cao và có phơng pháp giảng dạy tốt thì hiệu quả thu đợc sẽ cao hơn nhiều. Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn, t«i gÆp rÊt nhiÒu thuËn lîi: - §îc HS tin tëng vµ nhiÖt t×nh tham gia víi mong muèn lÜnh héi kiÕn thøc mét cách tốt nhất, mong muốn tự xây dựng đợc phơng pháp giải bài tập vật lí cho riêng m×nh. Tuy vËy còng kh«ng tr¸nh khái mét sè khã kh¨n nh : - Học sinh đã quen trình bày tuỳ tiện nên cần hớng dẫn các em trình bày theo mẫu quy chuÈn, cã hÖ thèng cña tõng d¹ng bµi tËp. - Thêi lîng trong ph©n phèi ch¬ng tr×nh dµnh cho tiÕt luyÖn tËp cßn Ýt nªn HS Ýt cã c¬ héi luyÖn tËp trªn líp. - Mét bé phËn häc sinh kh«ng cã m¸y tÝnh nªn ng¹i tÝnh to¸n, chØ ngåi chê kÕt qu¶. PhÇn III. KÕt qu¶ thùc hiÖn vµ bµi häc kinh nghiÖm. I. KÕt qu¶: Tõ viÖc “Híng dÉn ph¬ng ph¸p vµ rÌn kÜ n¨ng gi¶i bµi tËp vËt lý 8, 9” nªu trªn, trong n¨m häc n¨m häc 2010 - 2011, qua tiÕt d¹y vµ kiÓm tra t«i thÊy ®a sè häc sinh đã vận dụng một cách tơng đối linh hoạt vào việc giải bài tập, học sinh có khả năng t duy tèt h¬n, cã kü n¨ng vËn dông kiÕn thøc vµo gi¶i bµi tËp tèt h¬n, linh ho¹t h¬n. Cụ thể thông qua khảo sát chất lợng học sinh đã thu đợc kết quả nh sau: * KÕt qu¶ kh¶o s¸t tríc khi thùc hiÖn. 112. Giái SL % 4 3,5. Kh¸ SL % 19 17,0. SL 44. % 39,3. 114. 5. 20. 40. 35,1. Khèi. SÜ sè. 8 9. 4,4. 17,5. TB. * Kết quả khảo sát sau khi thực hiện đề tài. Giái Kh¸ TB SÜ Khèi sè SL % SL % SL % 8 112 17 15,2 35 31,3 45 40,1 9. 114 18. 15,8 32. 28,0 45. YÕu - KÐm SL % 45 40,2 49. 43,0. YÕu SL % 15 13,4. 39,5 19. 16,7. Qua so sánh đối chứng kết quả thấy tỉ lệ điểm: Khá, Giỏi, trung bình đều tăng, nhÊt lµ ®iÓm giái vµ ®iÓm kh¸. §iÓm yÕu gi¶m râ rÖt. cô thÓ lµ: - §èi víi líp 8: Giái t¨ng thªm 11,7% ; Kh¸ t¨ng thªm 14,3% ; TB t¨ng thªm 0,8% ; YÕu gi¶m ®i 26,8%. - §èi víi líp 9: Giái t¨ng thªm 11,4% ; Kh¸ t¨ng thªm 10,4% ; TB t¨ng thªm 4,4% ; YÕu gi¶m ®i 26,3%. II. Bµi häc kinh nghiÖm : Trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y bé m«n VËt lÝ ë trêng THCS viÖc h×nh thµnh cho häc sinh phơng pháp, kỹ năng giải bài tập Vật lí là hết sức cần thiết, để từ đó giúp các em đào sâu, mở rộng những kiến thức cơ bản của bài giảng, vận dụng tốt kiến thức vào thùc tÕ, ph¸t triÓn n¨ng lùc t duy cho c¸c em, gãp phÇn n©ng cao chÊt lîng gi¸o dôc, cô thÓ lµ : + Giúp học sinh có thói quen phân tích đầu bài, hình dung đợc các hiện tợng VËt lÝ x¶y ra trong bµi to¸n tríc khi t×m híng gi¶i. 1) §èi víi thÇy: - Gi¸o viªn cÇn tù båi dìng n©ng cao nghiÖp vô chuyªn m«n, thêng xuyªn trao đổi, rút kinh nghiệm với đồng nghiệp. - N¾m v÷ng ch¬ng tr×nh bé m«n toµn cÊp häc. - Giáo viên cần hớng dẫn học sinh nghiên cứu kỹ các kiến thức cần nhớ để ôn.

(56) tËp, nhí l¹i kiÕn thøc c¬ b¶n, kiÕn thøc më réng, lÇn lît nghiªn cøu kü c¸c ph¬ng ph¸p giải bài tập sau đó giải các bài tập theo hệ thống từ dễ đến khó, so sánh các dạng bài tập để khắc sâu nội dung kiến thức và cách giải. Trên cơ sở đó học sinh tự hình thành cho m×nh kü n¨ng gi¶i bµi tËp. - Ph¶i n¾m ch¾c ch¬ng tr×nh ë tÊt c¶ c¸c líp 6, 7, 8, 9 nghiªn cøu kÜ c¸c tµi liÖu s¸ch gi¸o khoa, s¸ch gi¸o viªn, s¸ch bµi tËp. §Æc biÖt víi häc sinh kh¸, giái ph¶i nghiªn cøu c¸c lo¹i s¸ch n©ng cao, s¸ch båi dìng. Gi¶ng d¹y theo ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm, m« h×nh vµ t¬ng tù, liªn hÖ bµi häc víi thùc tÕ gióp c¸c em kh¾c s©u bµi häc. - D¹y häc sinh tõng d¹ng bµi tËp, ph©n d¹ng bµi tËp theo cÊu tróc kiÕn thøc, lu ý những điểm học sinh hay mắc sai lầm và theo lối mòn, từ đó giúp học sinh tự phát hiện ra chç sai vµ söa ch÷a kÞp thêi. Híng cho c¸c em biÕt chia nhá bµi to¸n thµnh nh÷ng bµi to¸n c¬ b¶n. - Gi¸o dôc häc sinh ý thøc häc tËp, tÝnh cÇn cï chÞu khã, gióp c¸c em häc sinh giái më réng tÇm suy nghÜ t×m tßi häc hái kiÕn thøc míi. - Trong mét bµi tËp gi¸o viªn cÇn híng cho häc sinh nhiÒu c¸ch gi¶i (nÕu cã thÓ). §Ó kÝch thÝch sù høng thó, say mª häc tËp cho häc sinh rÌn thãi quen t×m tßi lêi gi¶i hay cho mét bµi to¸n VËt lÝ. - Kh¾c s©u cho häc sinh n¾m ch¾c c¸c kiÕn thøc bæ trî kh¸c. Cã nh vËy viÖc gi¶i bµi tËp VËt lÝ cña häc sinh míi thuËn lîi vµ hiÖu qu¶. 2) §èi víi trß. - Phải có đủ đồ dùng học tập, sách giáo khoa, sách bài tập, có vở ghi ở lớp, vở làm bµi tËp ë nhµ. - Khi học bài các em phải biết liên hệ bài học với thực tế đời sống. Có kĩ năng thµnh th¹o khi gi¶i bµi tËp. BiÕt ph©n biÖt c¸c lo¹i bµi tËp, cã ph¬ng ph¸p gi¶i c¸c bµi tËp t¬ng tù kh«ng dËp khu«n m¸y mãc. - Học sinh biết nhìn nhận mối tơng quan giữa các đại lợng trong bài. Biết cách tháo gỡ những bí tắc của bài qua các đại lợng đã cho. - Ngoµi ra c¸c em cÇn cã niÒm say mª trong häc tËp, biÕt tù nghiªn cøu thªm, làm bài tập đầy đủ dới sự hớng dẫn của các thầy cô hoặc có thể trao đổi, thảo luận theo nhóm để giúp nhau hiểu bài hơn. Trên đây là một số kinh nghiệm mà tôi đã rút ra đợc từ thực tế qua quá trình giảng dạy bộ môn Vật lí nói chung, cũng là kinh nghiệm rút ra đợc sau khi thực hiện đề tài này nói riêng. VI.. những vấn đề còn bỏ ngỏ Chơng trình vật lý THCS là chơng trình khá rộng bao gồm cả phần Cơ - Nhiệt Điện - Quang nên bài tập rất phong phú và đa dạng. Trong đề tài này tôi chỉ xin đa ra một số dạng bài tập đơn giản, mong đợc các đồng nghiệp đa ra ý kiến, nhận xét và bổ sung để kinh nghiệm này đợc trọn vẹn hơn nữa. Tham vọng là truyền tải đợc đến nhiều HS cách xây dựng phơng pháp giải bài tập Vật lí và giải nh thế nào cho đúng và rèn kĩ năng giải bài tập, nhng sự eo hẹp về thời gian cộng thêm phải giảng dạy cùng lúc cho nhiều đối tợng HS khác nhau nên việc HS đợc áp dụng chuyên đề còn đôi chút hạn chế. Việc triển khai phân loại bài tập và phơng pháp giải trong phạm vi đề tài này chỉ mới dừng lại ở phần chuyển động ccơ học, các chuyên đề khác xin để trình bày cho đề tµi s¸ng kiÕn kinh nghiÖm lÇn sau. VII. kiến nghị đề xuất - Nên có thêm tiết luyện tập cho chơng trình vật lý lớp 8, lớp 9 để các em đợc rÌn luyÖn nhiÒu sÏ cã kÕt qu¶ tèt h¬n. - §Ò nghÞ c¸c bé phËn phô tr¸ch chuyªn m«n cña Phßng gi¸o dôc, cña Së gi¸o dục và đào tạo mở các chuyên đề hội thảo để giáo viên có cơ hội trao đổi học hỏi chuyªn m«n nghiÖp vô, nh»m n©ng cao tay nghÒ, th¸o gì nh÷ng khã kh¨n, gióp cho giáo viên tích luỹ đợc nhiều t liệu phục vụ giảng dạy. VIII.. KÕt luËn. Môn Vật lí là một môn khoa học thực nghiệm đòi hỏi ngời học phải phát huy cao độ tính tích cực, độc lập sáng tạo của mình trong quá trình lĩnh hội tri thức. Chính v× vËy lùa chän ph¬ng ph¸p d¹y häc bé m«n vËt lÝ, ngêi gi¸o viªn cÇn c¨n cø vµo ph-.

(57) ơng pháp đặc thù của khoa học lấy hoạt động nhận thức của học sinh làm cơ sở xuất phát, thầy chỉ đạo, trò chủ động, tích cực tiếp thu tri thức, vận dụng linh hoạt vào thực hành và vào trong đời sống. Sau thời gian nghiên cứu và thực hiện đợc đề tài “hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ n¨ng gi¶i bµi tËp vËt lý” víi mong muèn: ph¸t triÓn n¨ng lùc duy, rÌn luyÖn kÜ n¨ng gi¶i bµi tËp cho häc sinh trong viÖc häc tËp bé m«n VËt lÝ, nh»m n©ng cao chÊt l îng bé m«n nãi riªng, gãp phÇn n©ng cao chÊt lîng gi¸o dôc nãi chung. Tuy nhiªn, v× ®iÒu kiÖn thêi gian, b¶n th©n t«i lµ gi¸o viªn trÎ cha cã nhiÒu kinh nghiệm giảng dạy thực tế và tình hình thực tế nhận thức của học sinh ở địa phơng nơi công tác cha đồng đều, nên việc thực hiện đề tài này chắc hẳn không tránh khỏi thiếu sót. Kính mong các đồng chí và các bạn đồng nghiệp, trao đổi và góp ý để giúp tôi hoµn thiÖn tèt h¬n. T«i xin tr©n träng c¶m ¬n ! V¨n Giang, ngµy 30 th¸ng 03 n¨m 2011. (Ngêi viÕt) NguyÔn ThÞ Kim Chung. §¸nh gi¸ xÕp lo¹i cña tæ tù nhiªn .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... §¸nh gi¸ xÕp lo¹i cña nhµ trêng .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... . ......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................

(58) .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... Đánh giá xếp loại của Hội đồng xét duyệt .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... . ......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... Tµi liÖu tham kh¶o.

(59) 1- Ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y vËt lÝ.. - NXB Gi¸o dôc.. 2- SGV VËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 3- SGK, SBT VËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 4- Híng dÉn lµm bµi tËp vµ «n tËp vËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 5- Bµi tËp VËt lÝ THCS.. - NXB §¹i häc Quèc gia TP HCM. 6- Bµi tËp VËt lÝ chän läc dµnh cho häc sinh THCS. - PTS Vò Thanh KhiÕt - PTS Vò ThÞ Oanh - NguyÔn Phóc ThuÇn 7- Một số vấn đề đổi mới phơng pháp dạy học vật lí THCS - NXB Giáo dục.. Môc lôc Néi dung. Trang. Phần I. Đặt vấn đề I. Lý do chọn đề tài. 3.. C¬ së lý luËn. 1 1. 2. C¬ së thùc tiÔn. 1. II. Mục đích nghiên cứu. 2. Phần II. Giải quyết vấn đề VII. Néi dung nghiªn cøu I. 1. Sơ đồ phân loại bài tập vật lí I. 2. Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ I. 3. ¸p dông ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vËt lÝ vµo mét sè bµi tËp c¬ b¶n I. 4 Ph©n lo¹i bµi tËp theo ph¬ng tiÖn gi¶i VIII. IX.. Híng dÉn häc sinh häc tËp vËt lÝ ë nhµ §iÒu kiÖn thùc hiÖn. 3 3 6 9 14 24 25. PhÇn III. KÕt luËn I. KÕt qu¶ thùc hiÖn. 25. II. Bµi häc kinh nghiÖm. 26. III. Những vấn đề còn bỏ ngỏ và kiến nghị đề xuất. 27. IV. Kiến nghị đề xuất. 27. V. KÕt luËn. 27.

(60) PHÒNG GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HUYỆN VẠN NINH TRƯỜNG THCS LƯƠNG THẾ VINH. ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC RÈN KỈ NĂNG GIẢI BÀI TẬP CHO HỌC SINH THCS. HỌ VÀ TÊN: NGUYỄN THỊ HỒ HẰNG. Năm học : 2015- 2016. phần I. Đặt vấn đề.

(61) I. Lý do chän §Ò tµi 1. C¬ së lý luËn: Trong viÖc n©ng cao chÊt lîng gi¸o dôc nãi chung vµ chÊt lîng bé m«n nãi riªng. ViÖc c¶i tiÕn ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ mét nh©n tè quan träng, bªn c¹nh viÖc båi dìng kiÕn thøc chuyªn m«n, viÖc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña häc sinh cã ý nghÜa hÕt søc quan trọng. Bởi vì, xét cho cùng, công việc giáo dục phải đợc tiến hành trên cơ sở tự nhận thức, tự hành động, việc khơi dậy phát triển ý thức năng lực t duy, bồi dỡng phơng pháp tự học là con đờng phát triển tối u của giáo dục. Bµi tËp vËt lý cã t¸c dông rÊt lín c¶ 3 mÆt: Gi¸o dôc, gi¸o dìng vµ gi¸o dôc kü thuËt tæng hîp. T¸c dông cña nã lµ cµng tÝch cùc nÕu trong qóa tr×nh d¹y häc cã sù lùa chän cÈn thËn c¸c hÖ thèng bµi tËp chÆt chÏ vÒ néi dung, thÝch hîp vÒ ph¬ng ph¸p vµ bám sát mục đích dạy học ở trờng THCS. Hệ thống các bài tập lựa chọn phải đảm bảo đợc tính mục đích của dạy học Vật lí và khắc sâu kiến thức, đảm bảo tính thực tiễn phù hîp víi nhu cÇu t©m lý, tÝnh c¸ch cña häc sinh. Trong ch¬ng tr×nh VËt lÝ THCS, ®a sè bµi tËp trong s¸ch gi¸o khoa vµ s¸ch bµi tập thờng là những vấn đề không quá phức tạp, có thể giải đợc bằng những suy luận lô gíc, bằng tính toán hoặc thực nghiệm dựa trên cơ sở những quy tắc, tính chất, định luật vật lí... đã học. Do đó, hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ năng giải bài tập vật lý là một kh©u quan träng trong qu¸ tr×nh d¹y vµ häc VËt lÝ. Việc giải bài tập Vật lí giúp củng cố đào sâu, mở rộng những kiến thức cơ bản cña bµi gi¶ng, x©y dùng cñng cè kü n¨ng kü x¶o vËn dông lý thuyÕt vµo thùc tiÔn, lµ biện pháp cơ bản để phát triển năng lực t duy của học sinh, từ đó phát triển trí tuệ, thể chất và thẩm mỹ, có tác dụng sâu sắc về mặt giáo dục đạo đức. Vì thế trong việc giải bài tập Vật lí mục đích cơ bản không phải chỉ là tìm ra đáp số, mà mục đích chính của việc giải là ở chỗ học sinh hiểu đợc sâu sắc hơn các khái niệm, định luật Vật lí, vận dụng chúng vào những vấn đề thực tế trong cuộc sống, trong lao động. 2. C¬ së thùc tiÔn: Qua thực tế giảng dạy ở trờng THCS Lương thế Vinh, đặc biệt là dạy Vật lí cho thấy học sinh thì lại rất ít đợc thâm nhập thực tế nên khả năng áp dụng kiến thức đã häc vµo gi¶i bµi tËp cßn h¹n chÕ, häc sinh cßn gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, lóng tóng khi giải các bài tập Vật lí, điều này ít nhiều ảnh hởng đến chất lợng dạy và học. Cã nhiÒu häc sinh ham mª häc bé m«n VËt lÝ, nhng khi lµm c¸c bµi tËp vËt lÝ các em thờng lúng túng trong việc định hớng giải, có thể nói hầu nh các em cha biết c¸ch gi¶i, còng nh tr×nh bµy lêi gi¶i. Thùc tr¹ng nªu trªn cã thÓ do mét sè nguyªn nh©n sau: + Học sinh cha có phơng pháp tổng quan để giải một bài tập Vật lí. + Học sinh cha biết vận dụng các kiến thức, định luật Vật lí.... + Nội dung cấu trúc chơng trình sách giáo khoa mới không dành nhiều thời lợng cho việc hớng dẫn học sinh giải bài tập hay luyện tập (đặc biệt là chơng trình vật lí ở các lớp: 6, 7, 8) thờng là lồng ghép trong tiết lí thuyết, dẫn đến học sinh không có điều kiện bổ sung, mở rộng và nâng cao kiến thức cũng nh đợc hớng dẫn hình thành ph¬ng ph¸p vµ rÌn kÜ n¨ng gi¶i bµi tËp vËt lý. Có những em nhận thức còn sai, có những em hiểu vấn đề nhng lại không biết diễn đạt, trình bày không lô gic, không khoa học.... Các em cha hiểu sâu, hiểu kĩ các kiến thức Vật lý, còn thụ động trong lĩnh hội kiến thức. Trong khi chữa bài tập, nhiều học sinh vẫn còn thờ ơ, nhiều học sinh chỉ cần kết quả đối chiếu, thậm chí vẫn còn học sinh cha biết tóm tắt bài toán bằng các kí hiệu Vật lý, cách đổi ra đơn vị cơ bản...đặc biệt là cha giải thích đợc các hiện tợng Vật lý trong đời sống và kĩ thuật. Bên cạnh đó cã nh÷ng HS cßn lêi t×m hiÓu, chØ phô thuéc vµo gi¸o viªn yªu cÇu hay híng dÉn g× th× làm đấy, không phát huy đợc tinh thần tự học, tự giác làm bài tập. Do đó đa số các em vÉn sî häc m«n VËt lý vµ vÉn thêng truyÒn miÖng c©u “khã nh Lý,....”. Cô thÓ, tríc khi thùc hiÖn đổi mới nµy t«i kh¶o s¸t chÊt lîng cña häc sinh th«ng qua bài kiểm tra có đề bài nh sau: Để có 500gam nớc ở nhiệt độ 18oC để pha thuốc rửa ảnh,ngời ta lấy nớc cất ở 60 C trộn với nớc cất ở nhiệt độ 4oC. Hỏi đã dùng bao nhiêu lợng nớc mỗi loại? Bỏ qua sự trao đổi nhiệt với vỏ bình. Nh÷ng sai sãt cña häc sinh: + Kí hiệu các đại lợng cha khoa học dẫn đến xác định không chính xác độ o.

(62) tăng(giảm) nhiệt độ t. + Không thiết lập đợc mối liên hệ: m1= 0,5- m2 (Kg). + Chuyển vế các hạng tử cha đổi dấu ... Có rất nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan để dẫn đến kết quả bài làm cña häc sinh cßn cha cao lµ: Một là, học sinh cha tìm hiểu kỹ đề bài. Hai là, học sinh cha xác lập đợc mối liên hệ của các dữ kiện xuất phát với cái ph¶i t×m. Ba là, kiến thức toán học - đặc biệt là kỹ năng luận giải của học sinh còn nhiều h¹n chÕ. Bốn là, phân phối chơng trình Vật lí 8 cha có tiết bài tập để giáo viên định hớng chi tiÕt c¸c bíc gi¶i bµi tËp vµ luyÖn kü n¨ng gi¶i bµi tËp cho häc sinh. Chính vì vậy, trong quá trình giảng dạy tôi đã chú trọng hình thành cho học sinh kÜ n¨ng ph©n tÝch bµi to¸n, rÌn cho häc sinh kÜ n¨ng tr×nh bµy lêi gi¶i bµi tËp. Do đó, tôi đã viết lại kinh nghiệm: “Hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ năng giải bài tập vật lý 8, 9" nhằm giúp học sinh nắm chắc đợc kiến thức cơ bản, mở rộng và hiÓu s©u kiÕn thøc, biÕt vËn dông vµo thùc tÕ. II. Mục đích nghiên cứu Tôi đã rút ra đợc một số kinh nghiệm về việc "Hớng dẫn phơng pháp và rèn kĩ năng giải bài tập vật lý 8, 9 " với mục đích áp dụng kinh nghiệm này trong giảng dạy nh»m: RÌn luyÖn cho häc sinh biÕt vËn dông lý thuyÕt vµo gi¶i bµi tËp, th«ng qua viÖc giải bài tập các em lại hiểu sâu lý thuyết hơn, từ đó giúp học sinh phát triển khả năng t duy, phân tích và tổng hợp các kiến thức đã học. Nh thế các em hình thành các kiến thøc cã hÖ thèng, hiÓu ch¾c vµ hiÓu s©u c¸c kiÕn thøc h¬n. Từ đó nâng cao đợc chất lợng học tập bộ môn, xây dựng cho các em hứng thú häc tËp vµ lßng yªu thÝch bé m«n, gióp cho qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y nãi chung vµ m«n vËt lí nói riêng đạt hiệu quả tốt nhất. phần II.Giải quyết vấn đề. i. néi dung nghiªn cøu: 1. Nghiªn cøu lÝ luËn vÒ ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp VËt lÝ. 2. Nghiªn cøu lÝ luËn vÒ sö dông bµi tËp vËt lÝ trong d¹y häc VËt lÝ. 3. Nghiªn cøu ch¬ng tr×nh néi dung kiÕn thøc c¸c bµi häc VËt lÝ ë cÊp THCS. 4. Nghiên cứu sự tiếp thu kiến thức đã học của học sinh và khả năng vận dụng các kiến thức đó vào giải quyết các bài tập cụ thể. 5. Nghiên cứu các dạng bài tập điển hình và cách giải quyết các dạng bài tập đó trong phạm vi chơng trình vật lí THCS, đặc biệt là phân loại bài tập vật lí. I.1. Sơ đồ phân loại bài tập vật lí * Ph©n lo¹i theo ph¬ng tiÖn gi¶i : Bµi tËp vËt lÝ. Bµi tËp gi¶i thÝch hiÖn t îng Bµi tËp dù ®o¸n hiÖn t îng. Bµi tËp định tính. Bài tập định lîng. Bµi tËp thùc nghiÖm. * Phân loại theo mức độ. Bµi tËp thÝ nghiÖm. Bµi tËp đồ thị.

(63) Ngoài việc nắm vững kiến thức, để có kỹ năng tốt trong việc giải bài tập Vật lí đòi hỏi học sinh phải nắm vững phơng pháp giải cũng nh cách trình bày lời giải, phải có kỹ năng phân loại đợc các dạng bài tập. Trong các tiết dạy luyện tập và tiết lý thuyết có lồng ghép chữa bài tập, tôi đã h ớng dẫn học sinh: + Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ. + Hai phơng pháp suy luận để giải các bài tập vật lí. + ¸p dông ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vËt lÝ vµo mét sè bµi tËp c¬ b¶n. I.2. Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ. - Phơng pháp giải một bài tập Vật lí phụ thuộc nhiều yếu tố: mục đích yêu cầu của bài tập, nội dung bài tập, trình độ của các em, v.v... Tuy nhiên trong cách giải phần lín c¸c bµi tËp VËt lÝ còng cã nh÷ng ®iÓm chung. - Th«ng thêng khi gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ cÇn thùc hiÖn theo tr×nh tù sau ®©y: Bíc 1. §äc kü ®Çu bµi - §äc kü ®Çu bµi (kh¸c víi thuéc ®Çu bµi), t×m hiÓu ý nghÜ cña nh÷ng thuËt ng÷, yêu cầu học sinh đọc những vấn đề có liên quan, hiểu kỹ hơn một số điều mà sách giáo khoa kh«ng cã ®iÒu kiÖn nãi kü; cã thÓ ph¸t biÓu tãm t¾t, ng¾n gän, chÝnh x¸c: bµi tËp cho biÕt g×? CÇn ph¶i t×m g×? - Bài liên quan tới những kiến thức gì đã học (§Þnh lÝ, tÝnh chÊt... g×?) -Tóm tắt đầu bài bằng cách dùng các ký hiệu chữ đã quy ớc để viết các dữ kiện và ẩn số, đổi đơn vị các dữ kiện cho thống nhất phù hợp với yêu cầu bài tập. - Vẽ hình, nếu bài tập có liên quan đến hình vẽ hoặc nếu cần phải vẽ hình để diễn đạt đề bài. Cần vẽ đúng tỉ lệ xích, trên hình vẽ cần ghi rõ dữ kiện cái đã cho và cái cÇn t×m. * ThÝ dô ë bµi kh¶o s¸t (môc 2- phÇn I) c¸c d÷ kiÖn xuÊt ph¸t vµ c¸i ph¶i t×m có thể đợc trình bày vắn tắt nh sau: m2, t2 m= 500g = 0,5Kg; t= 18oC m,t 1. t1=60oC; t2=4oC; c1=c2=c m1? m2?. 1. m,t. Bíc 2. Ph©n tÝch néi dung bµi tËp, lËp kÕ ho¹ch gi¶i. - Ph©n tÝch néi dung lµm s¸ng tá b¶n chÊt vËt lý, x¸c lËp mèi liªn hÖ cña c¸c d÷ kiÖn cã liªn quan tíi c«ng thøc nµo rót ra c¸i cÇn t×m. T×m sù liªn hÖ gi÷a nh÷ng c¸i cha biết (ẩn) và những cái đã biết (dữ kiện) - Nếu cha tìm đợc trực tiếp các mối liên hệ ấy thì có thể phải xét một số bài tập phụ để gián tiếp tìm ra mối liên hệ ấy. - Nếu là bài định tính cần phân tích kỹ hiện tợng và những hiện tợng, kiến thức có liên quan từ đó tìm ra mối liên hệ và định hớng giải. - Xác định phơng hớng và kế hoạch giải. * Thí dụ ở bài tập khảo sát mục 2-phần I- các mối liên hệ cụ thể đã xác lập đợc lµ: + Do t1 > t2 ⇒ nớc ở 60oC đóng vai trò là vật toả nhiệt; nớc ở 4oC đóng vai trò là vật thu nhiÖt. Khi cã c©n b»ng nhiÖt x¶y ra, ¸p dông ph¬ng tr×nh c©n b»ng nhiÖt Ta cã: Qto¶ = Qthu.

(64) ⇔ m1ct1 =. ⇔ m1(t1-t). m2ct2 m2(t-t2). (1). = + MÆt kh¸c theo bµi ta cã: m1 = m - m2 (2) Bíc 3. Thùc hiÖn kÕ ho¹ch gi¶i. - Chän c«ng thøc thÝch hîp kÕ ho¹ch gi¶i, thµnh lËp c¸c ph¬ng tr×nh nÕu cÇn. Chỉ rõ tính chất, định luật... đã sử dụng. Tôn trọng trình tự phải theo để thực hiện các chi tiÕt cña dù kiÕn, nhÊt lµ khi gÆp mét bµi tËp phøc t¹p. - Thực hiện các phép tính số học, đại số hoặc hình học. Giáo viên hớng dẫn học sinh làm quen dần với cách giải bằng chữ và chỉ thay giá trị bằng số của các đại lợng trong biÓu thøc cuèi cïng. - Khi tính toán bằng số, phải chú ý đảm bảo những trị số của kết quả đều có ý nghÜa. * Thí dụ ở bài tập khảo sát mục 2 - phần I, việc liên hệ phơng trình (1), (2) đã xác lập đợc cho lết quả phải tìm là khối lợng nớc m2,, m1 là: 3 1 m2= m=0 , 375(kg) vµ m1= m=0 , 125(kg) . 4 4. * Chú ý: Hoạt động giải bài tập trong thực tế có khi không thấy tách bạch rõ bớc thứ ba với bớc thứ hai nh nói ở trên. Không phải bao giờ chúng ta cũng xác lập xong các phơng trình rồi mới bắt đầu luận giải với các phơng trình để rút ra kết quả cần tìm. Có thể là sau khi xác lập đợc mối liên hệ vật lí cụ thể nào đó, thì ta thực hiện ngay sự luận giải với mối liên hệ đó (biến đổi phơng trình đó), rồi tiếp sau đó mới lại xác lập một mối liên hệ vật lý khác. Nghĩa là sự biến đổi các phơng trình cơ bản đã xác lập đợc xen kẽ với việc tiếp tục xác lập các phơng trình cơ bản tiếp theo. Tuy nhiên ở đây ta vẫn thể hiện hai hoạt động kế tiếp nhau. Đó là việc vận dụng kiến thức vật lý vào điều kiện cụ thể của bài tập để xác lập mối liên hệ cụ thể nào đó và việc trộn giải tiếp theo với mối liên hệ đã xác lập đợc này. Vì vậy khi khái quát hoá phơng trình giải 1 bài tập ta vẫn có thể chỉ ra đợc đâu là phơng trình cơ bản cụ thể cần xác lập để sự luận giải từ các phơng trình đó cho phép rút ra kết luận cần tìm. Bớc 4. Kiểm tra đánh giá kết quả. - Kiểm tra lại giá trị của kết quả: Có đúng không? Vì sao? Có phù hợp với thực tế không? Lập luận đã chặt chẽ cha? Bài giải có thuyết phục không? - KiÓm tra l¹i c¸c phÐp tÝnh: cã thÓ dïng c¸c phÐp tÝnh nhÈm vµ dïng c¸ch lµm tròn số để tính cho nhanh nếu chỉ cần xét độ lớn của kết quả trong phép tính. - Nếu có điều kiện, nên phân tích, tìm một cách giải khác, đi đến cùng một kết quả đó. Kiểm tra xem còn con đờng nào ngắn hơn không. Từ đó chọn cách giải hay nhÊt. * Thí dụ trong bài tập khảo sát ở mục 2 -phần I, khi thực hiện phép tính ta thu đợc kết quả (m1, m2) có đơn vị là kg đúng là đơn vị khối lợng. Khối lợng tính đợc: m1=0,125 (kg) và m2=0,375 (kg) đều dơng và nhỏ hơn m=0,5kg nh vậy là phù hợp. ¸p dông c¸c bíc gi¶i trªn khi luyÖn tËp cho häc sinh kü n¨ng gi¶i hai bµi tËp c©n b»ng nhiÖt t«i thêng híng dÉn häc sinh tr×nh bµy theo tr×nh tù sau: * Ghi ë cét bªn tr¸i tÊt c¶ c¸c nhiÖt lîng (Q1, Q2…) cho bëi c¸c vËt to¶ nhiÖt trong quá trình trao đổi nhiệt. * Ghi ë cét bªn ph¶i tÊt c¶ c¸c nhiÖt lîng (Q'1, Q'2…) cho bëi c¸c vËt thu nhiÖt trong quá trình trao đổi nhiệt..

(65) * Viết phơng trình cân bằng nhiệt dới dạng đẳng thức của tổng các nhiệt lợng cho và tổng các nhiệt lợng thu trong quá trình trao đổi nhiệt: Q1 + Q2 + … = Q'1 + Q'2 + … * Giải phơng trình để xác định đại lợng cần tìm. *Chú ý: Trong công thức Q = mct đơn vị của khối lợng m là (Kg); của nhiệt dung riêng c là (J/Kg.K); của t là (oK). Khi thay số ta tính Q theo đơn vị Jun (J) nhng lu ý học sinh đơn vị nhiệt độ trong nhiệt giai Xen xi út kí hiệu là oC và trong nhiệt giải Kenvin kí hiệu là K. Khi tính độ tăng (giảm) nhiệt độ t theo oC hay K đều có giá trị đại số nh nhau và khi tính Q ta không cần thiết phải chuyển đổi nhiệt giải trong quá trình giai to¸n. Tóm tắt các bớc giải bài tập vật lý theo sơ đồ. I.2. Hai phơng pháp suy luận để giải các bài tập vật lí. XÐt vÒ tÝnh chÊt thao t¸c cña t duy, khi gi¶i c¸c bµi tËp vËt lÝ, ngêi ta thêng dïng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ ph¬ng ph¸p tæng hîp. a) Gi¶i bµi tËp b»ng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch. - Theo phơng pháp này, xuất phát điểm của suy luận đại lợng cần tìm. Ngời giải phải tìm xem đại lợng cha biết này có liên quan với những đại lợng Vật lí nào khác và mét khi biÕt sù liªn hÖ nµy th× biÓu diÔn nã thµnh nh÷ng c«ng thøc t¬ng øng. NÕu mét vế của công thức là đại lợng cần tìm còn vế kia chỉ gồm những dữ liệu của bài tập thì công thức ấy cho ra đáp số của bài tập. Nếu trong công thức còn những đại lợng khác cha biết thì đối với mỗi đại lợng đó, cần tìm một biểu thức liên hệ với nó với các đại lợng Vật lí khác; cứ làm nh thế cho đến khi nào biểu diễn đợc hoàn toàn đại lợng cần tìm bằng những đại lợng đã biết thì bài toán đã đợc giải xong. Nh vËy còng cã thÓ nãi theo ph¬ng ph¸p nµy, ta míi ph©n tÝch mét bµi tËp phøc tạp thành những bài tập đơn giản hơn rồi dựa vào những quy tắc tìm lời giải mà lần l ợt giải các bài tập đơn giản này. Từ đó tìm dần ra lời giải của các bài tập phức tạp nói trªn.  Thí dụ ta hãy dùng phơng pháp phân tích để giải bài tập sau:.

(66)  §Ò bµi: Ngời ta dùng một loại dây hợp kim đồng có tiết diện 10 mm 2 và có điện trở suất là 0,4.10-4  m để làm một lò sởi điện sởi ấm một gian phòng. Hỏi cần phải lấy chiều dài của dây dẫn này là bao nhiêu để duy trì nhiệt độ của phòng luôn luôn không đổi nếu mỗi giờ gian phòng này bị mất một nhiệt lợng bằng 2970 000J qua c¸c cöa sæ vµ c¸c bøc têng. BiÕt nguån ®iÖn cung cÊp cho lß sëi cã ®iÖn ¸p lµ 220V.  Híng dÉn gi¶i: - §¹i lîng cÇn t×m ë ®©y lµ chiÒu dµi cña d©y hîp kim. Ta t×m mèi liªn hÖ gi÷a chiều dài của dây dẫn với các đại lợng khác trong bài. - Ta biết rằng muốn nhiệt độ của phòng luôn luôn không đổi thì trong mỗi giờ nhiÖt lîng lß sëi cung cÊp ph¶i b»ng nhiÖt lîng mµ phßng mÊt ®i. NhiÖt lîng do lß sëi cung cấp tơng đơng với điện năng mà lò sởi tiêu thụ. Điện năng lại phụ thuộc điện trở của dây hợp kim đồng. Điện trở này lại do chiều dài của dây qui định. * NÕu gäi chiÒu dµi cña d©y lµ l, ®iÖn trë cña d©y lµ R, ®iÖn trë suÊt cña nã lµ  vµ tiÕt diÖn cña nã lµ S, th× chiÒu dµi cña d©y dÉn liªn hÖ víi ®iÖn trë cña nã b»ng c«ng l R =  S. thøc:. l. R.S . Do đó: (1) * Trong biểu thức của chiều dài có một đại lợng mới cha biết đó là điện trở R của dây. Điện trở này đo bằng tỉ số của hiệu điện thế U với cờng độ dòng điện I qua R. d©y:. U I. (2) * Đại lợng mới cha biết là cờng độ dòng điện I thì liên hệ với các đại lợng khác bằng định luật Ôm và bằng công thức biểu diễn năng lợng A do dòng điện toả ra. Ta đã dùng định luật Ôm trong (2). Vậy mối liên hệ giữa I và A là: A = I.U.t trong đó t là thời gian dòng điện chạy qua dây; từ đó suy ra: I. A U .t. (3) * Trong công thức trên, điện năng tính ra Jun. Điện năng này tơng đơng với nhiÖt lîng Q mµ dßng ®iÖn cung cÊp (vµ víi nhiÖt lîng mµ gian phßng mÊt ®i) trong thêi gian t theo biÓu thøc: Q =A (4) ở vế phải của biểu thức (4), tất cả các đại lợng đều đã biết. Bây giờ cần thay thế biÓu thøc sau vµo biÓu thøc tríc vµ cø thÕ ®i dÇn tõ biÓu thøc cuèi lªn biÓu thøc ®Çu: I. - Thay (4) vào (3) đợc:. Thay (3)’ vào (2) đợc:. Q U .t. U 2 .t R Q U 2 .t.S l Q.. (3)’. (2)’. - Thay (2)’ vào (1) đợc (1)’ -Thay các đại lợng trên bằng các trị số của chúng vào (1)’ +Víi:U = 220 V t = 1h = 3600s S = 10 mm2 = 10.10-4 m2 Q = 2 970 000 J  = 0,4.10-4  m. -.

(67) l. 2202.3600.1,5.10 4 220(m) 2970000.0, 4.10 4. + Ta đợc: - Vậy chiều dài dây hợp kim đồng là 220m.. b) Gi¶i bµi tËp b»ng ph¬ng ph¸p tæng hîp. Theo phơng pháp này, suy luận không bắt đầu từ các đại lợng cần tìm mà bắt đầu từ các đại lợng đã biết có nêu trong bài. Dùng công thức liên hệ các đại lợng này với các đại lợng cha biết, ta đi dần đến công thức cuối cùng trong đó chỉ có một đại lợng cha biết là đại lợng cần tìm. Theo ph¬ng ph¸p tæng hîp, bµi tËp nªu trong vÝ dô trªn cã thÓ gi¶i nh sau: * Muốn nhiệt độ trong phòng luôn luôn không đổi thì nhiệt lợng do dòng điện qua lò sởi toả ra trong một thời gian t nào đó (ở đây là 1giờ) phải bằng nhiệt lợng Q mà gian phòng mất đi trong thời gian đó. Theo định luật Jun - Len xơ thì. Q = I2.R.t (1) trong đó R là điện trở của dây dẫn của lò sởi, I là cờng độ dòng điện qua lò sëi. I. U R. * Theo định luật Ôm, ta có: (2) * Nhng ®iÖn trë cña d©y dÉn l¹i phô thuéc kÝch thíc vµ b¶n chÊt cña d©y dÉn R . theo c«ng thøc:. l S. (3). trong đó  là điện trở suất, l là chiều dài của dây dẫn, S là tiết diện của dây dẫn. * Thay các biểu thức (2) và (3) vào biểu thức (1), ta đợc: U 2 .t Q l . S l. (4). U 2 .t.S Q.. - Từ đó rút ra: (1)’ - Thay các đại lợng trên bằng trị số của chúng, ta đợc: l. 2202.3600.1,5.10 4 220( m) 2970000.0, 4.10 4. - Vậy chiều dài dây hợp kim đồng là 220m. Nh vậy dùng phơng pháp tổng hợp, ta cũng tìm đợc chiều dài của dây lò sởi nh khi dïng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch. Nhìn chung, khi giải bất kỳ một bài toán vật lí nào ta đều phải dùng cả hai phơng pháp: phân tích và tổng hợp. Phép giải bắt đầu bằng cách phân tích các điều kiện của bài tập để hiểu đợc đề bài. Phải có một sự tổng hợp kèm theo ngay để kiểm tra lại mức độ đúng đắn của sự phân tích các điều kiện ấy. Muốn lập đợc kế hoạch giải, phải đi sâu vào phân tích nội dung vật lí của bài tập. Tổng hợp những dữ kiện đã cho với những quy luật vật lí đã biết, ta mới xây dựng đợc lời giải và kết quả cuối cùng. Nh vậy ta có thể nói là trong quá trình giải bài tập vật lí ta đã dùng phơng pháp ph©n tÝch - tæng hîp. II. Híng dÉn häc sinh häc tËp vËt lÝ ë nhµ. ViÖc häc sinh tù häc ë nhµ cã mét ý nghÜa rÊt lín vÒ mÆt gi¸o dôc vµ gi¸o d ìng..

(68) Nếu việc học ở nhà của học sinh đợc tổ chức tốt sẽ giúp các em rèn luyện thói quen lµm viÖc tù lùc, gióp c¸c em n¾m v÷ng tri thøc, cã kü n¨ng, kü x¶o. Ngîc l¹i nÕu viÖc học tập ở nhà của học sinh không đợc quan tâm tốt sẽ làm cho các em quen thói cẩu thả, thái độ tắc trách đối với việc thực hiện nhiệm vụ của mình dẫn đến nhiều thói quen xấu làm cản trở đến việc học tập. Công việc học tập của học sinh ở nhà có những đặc điểm riêng sau: + TiÕn hµnh trong mét thêi gian ng¾n, kh«ng cã sù híng dÉn trùc tiÕp cña gi¸o viªn, mặc dù đấy là công việc do chính giáo viên giao cho học sinh phải tự mình hoàn thành, tù kiÓm tra c«ng viÖc m×nh lµm. + Công việc này đợc thực hiện tuần tự theo hứng thú, nhu cầu và năng lực của học sinh. + DÔ bÞ chi phèi bëi ngo¹i c¶nh kh¸c. Cã thÓ coi qu¸ tr×nh häc tËp cña häc sinh ë nhµ bao gåm c¸c giai ®o¹n: trớc hết phải nhớ lại những điều đã học ở lớp sau đó rèn luyện sáng tạo. Mỗi giai đoạn cã mét néi dung c«ng viÖc cô thÓ. ViÖc häc tËp cña häc sinh ë nhµ phô thuéc phÇn lín vµo viÖc d¹y häc trªn líp cña gi¸o viªn. V× vËy gi¸o viªn cÇn ph¶i c¨n cø vµo t×nh h×nh tiÕp thu kiÕn thøc cña häc sinh mà giao cho các em những công việc có tính chất bổ sung đề hoàn thiện, khắc sâu hay ph¸t triÓn kiÕn thøc cña bµi häc trªn líp nh : nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa, vÏ h×nh, liªn hÖ thùc tÕ .... Trong khi dạy về vấn đề nào đó cần suy nghĩ việc giao cho học sinh các bài tập ở nhà. Chính việc giao bài làm một cách có hệ thống đảm bảo cho việc học tập của học sinh có một quy luật chặt chẽ, nhờ đó mà học sinh có thể tự lực giải quyết các bài tập kể cả những bài tập khó, vì đã có sự chuẩn bị ở các bài tập dễ. Việc học sinh hoàn thành tốt các bài tập ở nhà không những chỉ giúp các em nắm vững tri thức đã học còng nh rÌn luyÖn kü n¨ng, kü x¶o cÇn thiÕt, mµ cßn gióp c¸c em chuÈn bÞ tèt nhÊt cho viÖc tiÕp thu kiÕn thøc míi. V× thÕ bªn c¹nh nh÷ng bµi tËp luyÖn tËp vµ s¸ng t¹o trªn c¬ sở kiến thức đã học cần phải giao cho học sinh những bài làm mang những yếu tố chuẩn bị cho việc tiếp thu chi thức mới. Có nh vậy mới đảm bảo đợc việc tiếp thu một cách tích cực, tự lực đối với những tri thức mới. Gi¸o viªn cã thÓ giao bµi tËp vÒ nhµ cho häc sinh b»ng nhiÒu h×nh thøc : + Giao bµi tËp sau tiÕt häc. + Giao bµi tËp theo hÖ thèng bµi tËp SGK, SBT, s¸ch tham kh¶o .... + Giao bài tập theo dạng, theo chuyên đề. Một biện pháp quan trọng nữa để đảm bảo công tác hớng dẫn học ở nhà có kết quả là cần có những biện pháp kiểm tra, động viên, khích lệ kịp thời và phù hợp : + KiÓm tra vë ghi, chÊm vë bµi tËp thêng xuyªn. + Cho ®iÓm khuyÕn khÝch nh÷ng häc sinh cã nhiÒu cè g¾ng hoÆc chuyÓn biÕn tèt trong häc tËp,... Khi tiến hành chuyên đề, tôi thấy tinh thần học tập bộ môn của nhiều HS tăng lên rõ rệt. Các em chăm chỉ hơn, làm bài tập đều hơn. Khi kiểm tra miệng, gọi các em lªn b¶ng, gäi ph¸t biÓu vµ qua kiÓm tra vë bµi tËp thÊy sù chuyÓn biÕn tèt trong c¸ch tr×nh bµy vµ trong c¸ch lËp luËn, gi¶i quyÕt bµi to¸n. Để kiểm tra đánh giá cụ thể hiệu quả đạt đợc của chuyên đề tôi đã thờng xuyên tiến hành kiểm tra đánh giá năng lực của HS thông qua kiểm tra miệng, kiểm tra vấn đáp, kiểm tra 15 phút, 45 phút, kiểm tra nhanh, làm trên phiếu học tập... đặc biệt là qua bµi kiÓm tra kh¶o s¸t chÊt lîng häc kú. III. ®iÒu kiÖn thùc hiÖn : Kinh nghiệm này áp dụng cho tất cả các đối tợng giáo viên dạy vật lý lớp 8, 9. Tuy nhiên với những giáo viên có trình độ cao và có phơng pháp giảng dạy tốt thì hiệu quả thu đợc sẽ cao hơn nhiều. Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn, t«i gÆp rÊt nhiÒu thuËn lîi: - §îc HS tin tëng vµ nhiÖt t×nh tham gia víi mong muèn lÜnh héi kiÕn thøc mét cách tốt nhất, mong muốn tự xây dựng đợc phơng pháp giải bài tập vật lí cho riêng m×nh. Tuy vËy còng kh«ng tr¸nh khái mét sè khã kh¨n nh : - Học sinh đã quen trình bày tuỳ tiện nên cần hớng dẫn các em trình bày theo mẫu quy chuÈn, cã hÖ thèng cña tõng d¹ng bµi tËp. - Thêi lîng trong ph©n phèi ch¬ng tr×nh dµnh cho tiÕt luyÖn tËp cßn Ýt nªn HS Ýt cã c¬ héi luyÖn tËp trªn líp. - Mét bé phËn häc sinh kh«ng cã m¸y tÝnh nªn ng¹i tÝnh to¸n, chØ ngåi chê kÕt qu¶..

(69) II. Bµi häc kinh nghiÖm : Trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y bé m«n VËt lÝ ë trêng THCS viÖc h×nh thµnh cho häc sinh phơng pháp, kỹ năng giải bài tập Vật lí là hết sức cần thiết, để từ đó giúp các em đào sâu, mở rộng những kiến thức cơ bản của bài giảng, vận dụng tốt kiến thức vào thùc tÕ, ph¸t triÓn n¨ng lùc t duy cho c¸c em, gãp phÇn n©ng cao chÊt lîng gi¸o dôc, cô thÓ lµ : + Giúp học sinh có thói quen phân tích đầu bài, hình dung đợc các hiện tợng VËt lÝ x¶y ra trong bµi to¸n tríc khi t×m híng gi¶i. 1) §èi víi thÇy: - Gi¸o viªn cÇn tù båi dìng n©ng cao nghiÖp vô chuyªn m«n, thêng xuyªn trao đổi, rút kinh nghiệm với đồng nghiệp. - N¾m v÷ng ch¬ng tr×nh bé m«n toµn cÊp häc. - Giáo viên cần hớng dẫn học sinh nghiên cứu kỹ các kiến thức cần nhớ để ôn tËp, nhí l¹i kiÕn thøc c¬ b¶n, kiÕn thøc më réng, lÇn lît nghiªn cøu kü c¸c ph¬ng ph¸p giải bài tập sau đó giải các bài tập theo hệ thống từ dễ đến khó, so sánh các dạng bài tập để khắc sâu nội dung kiến thức và cách giải. Trên cơ sở đó học sinh tự hình thành cho m×nh kü n¨ng gi¶i bµi tËp. - Ph¶i n¾m ch¾c ch¬ng tr×nh ë tÊt c¶ c¸c líp 6, 7, 8, 9 nghiªn cøu kÜ c¸c tµi liÖu s¸ch gi¸o khoa, s¸ch gi¸o viªn, s¸ch bµi tËp. §Æc biÖt víi häc sinh kh¸, giái ph¶i nghiªn cøu c¸c lo¹i s¸ch n©ng cao, s¸ch båi dìng. Gi¶ng d¹y theo ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm, m« h×nh vµ t¬ng tù, liªn hÖ bµi häc víi thùc tÕ gióp c¸c em kh¾c s©u bµi häc. - D¹y häc sinh tõng d¹ng bµi tËp, ph©n d¹ng bµi tËp theo cÊu tróc kiÕn thøc, lu ý những điểm học sinh hay mắc sai lầm và theo lối mòn, từ đó giúp học sinh tự phát hiện ra chç sai vµ söa ch÷a kÞp thêi. Híng cho c¸c em biÕt chia nhá bµi to¸n thµnh nh÷ng bµi to¸n c¬ b¶n. - Gi¸o dôc häc sinh ý thøc häc tËp, tÝnh cÇn cï chÞu khã, gióp c¸c em häc sinh giái më réng tÇm suy nghÜ t×m tßi häc hái kiÕn thøc míi. - Trong mét bµi tËp gi¸o viªn cÇn híng cho häc sinh nhiÒu c¸ch gi¶i (nÕu cã thÓ). §Ó kÝch thÝch sù høng thó, say mª häc tËp cho häc sinh rÌn thãi quen t×m tßi lêi gi¶i hay cho mét bµi to¸n VËt lÝ. - Kh¾c s©u cho häc sinh n¾m ch¾c c¸c kiÕn thøc bæ trî kh¸c. Cã nh vËy viÖc gi¶i bµi tËp VËt lÝ cña häc sinh míi thuËn lîi vµ hiÖu qu¶. 2) §èi víi trß. - Phải có đủ đồ dùng học tập, sách giáo khoa, sách bài tập, có vở ghi ở lớp, vở làm bµi tËp ë nhµ. - Khi học bài các em phải biết liên hệ bài học với thực tế đời sống. Có kĩ năng thµnh th¹o khi gi¶i bµi tËp. BiÕt ph©n biÖt c¸c lo¹i bµi tËp, cã ph¬ng ph¸p gi¶i c¸c bµi tËp t¬ng tù kh«ng dËp khu«n m¸y mãc. - Học sinh biết nhìn nhận mối tơng quan giữa các đại lợng trong bài. Biết cách tháo gỡ những bí tắc của bài qua các đại lợng đã cho. - Ngoµi ra c¸c em cÇn cã niÒm say mª trong häc tËp, biÕt tù nghiªn cøu thªm, làm bài tập đầy đủ dới sự hớng dẫn của các thầy cô hoặc có thể trao đổi, thảo luận theo nhóm để giúp nhau hiểu bài hơn. Trên đây là một số kinh nghiệm mà tôi đã rút ra đợc từ thực tế qua quá trình giảng dạy bộ môn Vật lí nói chung, cũng là kinh nghiệm rút ra đợc sau khi thực hiện đổi mới nµy nãi riªng. Vạn Thọ, ngµy 19 th¸ng 5 n¨m 2016. (Ngêi viÕt) Nguyễn Thị Hồ Hằng.

(70) §¸nh gi¸ xÕp lo¹i cña tæ tù nhiªn .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... §¸nh gi¸ xÕp lo¹i cña nhµ trêng .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... . ......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... Đánh giá xếp loại của Hội đồng xét duyệt .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................

(71) .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... . ......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... Tµi liÖu tham kh¶o 1- Ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y vËt lÝ.. - NXB Gi¸o dôc.. 2- SGV VËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 3- SGK, SBT VËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 4- Híng dÉn lµm bµi tËp vµ «n tËp vËt lÝ 8, 9.. - NXB Gi¸o dôc.. 5- Bµi tËp VËt lÝ THCS.. - NXB §¹i häc Quèc gia TP HCM. 6- Bµi tËp VËt lÝ chän läc dµnh cho häc sinh THCS. - PTS Vò Thanh KhiÕt - PTS Vò ThÞ Oanh - NguyÔn Phóc ThuÇn 7- Một số vấn đề đổi mới phơng pháp dạy học vật lí THCS - NXB Giáo dục.. Môc lôc.

(72) Néi dung. Trang. Phần I. Đặt vấn đề I. Lý do chọn đề tài. 4.. C¬ së lý luËn. 1 1. 2. C¬ së thùc tiÔn. 1. II. Mục đích nghiên cứu. 2. Phần II. Giải quyết vấn đề X. Néi dung nghiªn cøu I. 1. Sơ đồ phân loại bài tập vật lí I. 2. Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ I. 3. ¸p dông ph¬ng ph¸p gi¶i bµi tËp vËt lÝ vµo mét sè bµi tËp c¬ b¶n I. 4 Ph©n lo¹i bµi tËp theo ph¬ng tiÖn gi¶i XI. XII.. Híng dÉn häc sinh häc tËp vËt lÝ ë nhµ §iÒu kiÖn thùc hiÖn. 3 3 6 9 14 24 25. PhÇn III. KÕt luËn I. KÕt qu¶ thùc hiÖn. 25. II. Bµi häc kinh nghiÖm. 26. III. Những vấn đề còn bỏ ngỏ và kiến nghị đề xuất. 27. IV. Kiến nghị đề xuất. 27. V. KÕt luËn. 27.

(73)

Doi moi ren ki nang giai bai tap

Tài liệu liên quan

Tài liệu bạn tìm kiếm đã sẵn sàng tải về