Tổng
liên
đoàn
lao
Bộ
giáo
dục
vàđộng
đào việt
tạo nam

Tr-ờng
đạiđại
học
công
đoàn
Tr-ờng
học
vinh

--------------

đạI học
công đoàn

Ngô thị thu hiền

Nhật ký nguyễn huy t-ởng
Ngành:
tài chính
kế

toán
chuyên
ngành:
lý luận
văn
học
mà số: 60.22.32
đề tài:

luận văn thạc sỹ ngữ văn

Ng-ời h-ớng dẫn khoa học:
TS. Lê Văn D-ơng

Hà Nội, th¸ng 5/ 2007
Vinh - 2009

1


Mục lục
Mở đầu .............................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1
2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................. 2
3.Phạm vi t- liệu khảo sát ................................................................................... 9
4. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 9
5. Ph-ơng pháp nghiên cứu................................................................................ 10
6. Cấu trúc luận văn .......................................................................................... 10
Chương 1. NhËt ký NguyÔn Huy T-ëng trong sù phát triển

của thể tài nhật ký ở ViệtNam ................................. 11

1.1 Thể tài nhật ký - Một số vấn đề lý luận chung ............................................ 11
1.1.1. Kh¸i niệm NhËt ký ................................................................................... 11
1.1.2 Ph©n biệt: Nhật ký, hồi ký, tự truyện...................................................... 16
1.1.2.1. NhËt ký vµ håi ký .................................................................................. 16
1.1.2.2. Nhật ký và tự truyện ............................................................................. 18
1.1.3. ý nghĩa của nhật ký trong đời sống văn học ........................................... 19
1.2. Tổng quan về sự ph¸t triển của nhật ký trong dßng chảy văn học Việt Nam ....23
1.3. NhËt ký Ngun Huy T-ëng ....................................................................... 35
1.3.1. Vµi nét về cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Huy T-ởng....................... 35
1.3.2. Vị trí của nhật ký trong văn nghiệp Nguyễn Huy T-ởng ......................... 45
1.3.3. Về giá trị của nhật ký Nguyễn Huy T-ởng............................................... 51
Ch-ơng 2. Một số vấn đề của hiện thực xà hội và văn nghệ Việt Nam
qua trăn trở của ng-ời trí thức Nguyễn Huy T-ởng ........................54

2.1. Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng và cái nhìn hiện thực đa chiều ...................... 55
2.2. Bức tranh văn nghệ Việt Nam qua cái nhìn của ng-ời trong cuộc ............. 59
2.2.1.Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng phản ánh những sự kiện văn nghệ lớn......... 60
2.2.2. Những trăn trở của ng-ời trong cuộc ...................................................... 68
2.3. Những chân dung song hành cùng Nhật ký Nguyễn Huy T-ëng. .............. 84
2


Ch-ơng 3. Chân dung nguyễn huy t-ởng qua nhật ký ........................ 98
3.1. NguyÔn Huy T-ëng trong cuéc sèng th-êng nhËt ..................................... 99
3.1.1. Con ng­êi Ngun Huy T­ëng :“HiỊn vµ lµnh, chân thành và đôn hậu . 99
3.1.2. Nguyễn Huy T-ởng – ng-êi trÝ thøc trung thùc ...................................... 103
3.1.3. NguyÔn Huy T-ởng với quê h-ơng Dục Tú............................................. 106
3.2. Nguyễn Huy T-ởng và khát vọng một đời văn .......................................... 110

3.2.1. ý thức Công dân Nghệ sỹ ..................................................................... 111
3.2.2. Nguyễn Huy T-ởng và suy t- tìm đ-ờng, tìm mình ................................. 113
3.3. Nguyễn Huy T-ởng và những trăn trở sáng tạo ......................................... 124
3.3.1. Ngun Huy T-ëng víi Vị Nh- T« ........................................................ 124
3.3.2. Ngun Huy T-ởng với Đêm hội Long Trì ............................................. 132
3.3.3. Nguyễn Huy T-ëng viÕt Mét ngµy chđ nhËt ........................................... 137
3.3.4. Ngun Huy T-ởng viết Sống mÃi với Thủ đô ........................................ 143
Kết luận .......................................................................................................................... 149
Tài liệu tham khảo .................................................................................................. 151
...................................................................................................................................................

3


Mở đầu
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Nguyễn Huy T-ởng là một nhà văn nổi tiếng của nền văn học Việt Nam
hiện đại. Tên tuổi của ông gắn liền với nhiều tiểu thuyết lịch sử, nhiều vở kịch có
chiều sâu triết lý. Những năm gần đây, trọn bộ 3 tập nhật ký mà ông đà cần mẫn
ghi chép trong suốt 30 năm từ 1930 - 1960 đ-ợc công bố tạo nên sự quan tâm đặc
biệt của d- luận. Bởi Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng d-ờng nh- còn tiềm ẩn nhiều
điều còn ch-a đ-ợc hay biết trong cuộc sống th-ờng nhật của ông cũng nh- những
suy ngẫm, chiêm nghiệm mà ông ch-a có dịp bộc lộ qua những trang văn.
1.2. Giá trị của nhật ký th-ờng rất riêng t- nh-ng cũng có những cuốn nhật
ký do những phẩm chất đặc biệt nào đó, bỗng trở thành hiện vật vô giá, tỏa ra
nhiều giá trị, là chứng nhân về nhân cách, tâm hồn ng-ời viết, về những biến thiên
thời đại mà họ đà trải qua. Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng là một hiện t-ợng nh- thế.
Tìm hiểu Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng không chỉ để hiểu hơn chân dung xác thực
về nhà văn mà còn là cơ hội để đi sâu hiểu hơn về sự nghiệp văn học của Nguyễn
Huy T-ởng, của một thế hệ những ng-ời cầm bút nh- ông trong một chặng đ-ờng

dài đầy biến thiên của lịch sử dân tộc.
1.3. So với các nền văn học lớn trên thế giới, nhật ký văn học ở Việt Nam
xuất hiện muộn hơn. Và thành tựu của thể loại này nhìn chung còn khiêm tốn.
Nh-ng trong nhiều hoàn cảnh đặc biệt của lịch sử và đời sống cá nhân, nhật ký trở
thành một thể loại đặc hiệu đ-ợc nhiều ng-ời, nhiều nhà văn sử dụng một cách có
ý thức để ký thác những ký ức, những tâm t- khó giÃi bày. Tiếp nhận nhật ký sẽ soi
sáng đ-ợc những góc khuất chân thực của đời sống và tâm t- con ng-ời mà các
loại hình khác, vì nhiều lý do khác nhau, không thể thực hiện đ-ợc.
Nhật ký thuộc loại hình ký văn học, nh-ng từ tr-ớc đến nay ít đ-ợc chú ý so
với các tiểu loại khác: Phóng sự, tùy bút, ký sự, hồi ký Nguyên nhân cũng là bởi
số l-ợng nhật ký của chúng ta đ-ợc xuất bản, đến tay bạn đọc còn quá ít ỏi, nên
ch-a tạo ra đ-ợc sự quan tâm của bạn đọc và giới nghiên cứu. Cũng bëi vËy, lý
thut thĨ lo¹i vỊ nhËt ký cđa chóng ta thực sự còn rất nhiều khoảng trống đòi hỏi
phải bù đắp.
4


Chọn nghiên cứu Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng chúng tôi hy vọng sẽ có cơ sở
để góp phần tìm hiểu một cách chuyên sâu hơn về đặc tr-ng của thể loại này cũng nhvị trí của chúng trong tiến trình phát triển của nền văn học dân tộc.

2. Lịch sử vấn đề
2.1. Về thể loại nhật ký
Trong văn học Việt Nam, nhËt ký xt hiƯn ch-a nhiỊu. Tr-íc thêi ®iĨm
2005, thời điểm bắt đầu của trào l-u xuất bản nhật ký, th- từ thời chiến, số l-ợng
nhật ký đ-ợc biết đến chỉ là rất ít ỏi. Lẽ th-ờng, khi tác phẩm ít và bản thân nó
ch-a thu hút đ-ợc sự quan tâm của ng-ời đọc thì việc nghiên cứu, nhất là d-ới góc
độ đặc tr-ng thể loại cũng ch-a đ-ợc chú trọng. Bởi lẽ đó, thể loại nhật ký cũng
chỉ đ-ợc đề cập hết sức sơ l-ợc, khái quát và cũng chỉ đ-ợc giới hạn trong một số
mục nhỏ của bài viết, giáo trình nghiên cứu chứ chưa thành đối tượng của một
công trình nghiên cứu độc lập. Thậm chí, khái niệm nhật ký nh- một thể loại văn

học cũng mới đ-ợc nhắc đến trong các sách lý luận văn học mới xuất bản gần đây.
Có thể nói, một trong những công trình đầu tiên đề cập đến nhật ký nh- một thể
loại văn học là cuốn Từ điển thuật ngữ văn học của tập thể tác giả Trần Đình Sử Lê Bá Hán - Nguyễn Khắc Phi, với định nghĩa "Một thể loại thuộc loại hình ký,
nhật ký là hình thức tự sự ở ngôi thứ nhất đ-ợc thể hiện ở d-ới dạng những ghi
chép hàng ngày theo thứ tự ngày tháng về những sự kiện của đời sống mà tác giả là
nhân vật chính là ng-ời trực tiếp tham gia hay chøng kiÕn, kh¸c víi håi ký, nhËt ký
chỉ ghi lại những sự kiện, những cảm nghĩ "vừa mới xảy ra ch-a lâu" [13, 200].
Trong Từ điển văn học mục nhật ký, tác giả Lại Nguyên Ân có nêu định nghĩa về
nhật ký: "Loại văn ghi chép sinh hoạt th-ờng ngày. Trong văn học, nhật ký là hình
thức trần thuật ở ngôi thứ nhất số ít, d-ới dạng những ghi chép có đánh số ngày,
tháng bao giờ cũng chỉ ghi lại những gì đà xảy ra, những gì nếm trải, thể
nghiệm, nó ít hồi cố, đ-ợc viết ra cho bản thân ng-ời ghi chứ không tính đến việc
công chúng tiếp nhận" [14,1257].
Đến giáo trình Lý luận văn học, tập 2, phần Tác phẩm và thể loại văn học
do giáo s- Trần Đình Sử chủ biên, nhật ký mới đ-ợc đ-a vào với t- cách là một
tiểu loại của thể ký và đà khái quát một số đặc điểm cèt u nhÊt, nỉi bËt nhÊt cđa
5


nhật ký. Theo giáo trình này: "Nhật ký là thể loại ký ghi chép sự việc, suy nghĩ cảm
xúc hàng ngày của chính ng-ời viết, là những t- liệu có giá trị về tiểu sử và thời
đại của ng-ời viết. §· cã nh÷ng tËp nhËt ký nỉi tiÕng nh- nhËt ký của các nhà văn
lớn nh- "Nhật ký Đôstoiepski", "Nhật ký chekhov", "Nhật ký Lỗ Tấn" hoặc nhật
ký của những nhân vật lịch sử nh- "Nhật ký Đặng Thùy Trâm", "Nhật ký Nguyễn
Văn Thạc", là những ng-ời anh dùng trên chiến tr-ờng chống Mỹ ghi lại các sự
kiện và những -ớc mơ cùng ý chí kiên c-ờng của ng-ời trong cuộc. Giá trị quan
trọng nhất của nhật ký là tính chân thực do ghi chép sự việc đang xảy ra" [38,
261].
Ngoài các cuốn giáo trình lý luận văn học kể trên, nhật ký còn đ-ợc nhắc
đến ở một số bài viết, một số các công trình nghiên cứu khác. Tác giả Nguyễn

Đăng Na trong bài Ký Việt Nam thời trung đại - quá trình hình thành, phát triển
và đặc tr-ng thể loại mặc dù ch-a lấy đ-ợc ví dụ cụ thể về tác phẩm nhật ký của
văn học trung đại nh-ng cũng đà chỉ ra đặc điểm riêng của nhật ký: "Ghi theo diễn
biến từng ngày, nghĩa là việc gì xảy ra ngày nào thì ghi ngày ấy, không hồi t-ởng,
ghi lại". Tác giả Hoàng Ngọc Hiến trong bài Ký và tiểu luận (ét - xe) khi phân loại
ký cũng nhắc đến nhật ký: "Trong văn xuôi Việt Nam hiện đại, nói đến những tiểu
loại ký quen thuộc phải kể đến hồi ký, ví dụ: "Những năm tháng không thể nào quên"
của Võ Nguyên Giáp Nhật ký ("Nhật ký ở rõng cđa Nam Cao"), ký sù (Ký sù miỊn
®Êt lưa cđa Vị Kú L©n, Ngun Sinh)".

Nh- vËy, nhËt ký tuy đà đ-ợc nhìn nhận là một thể loại văn học thuộc thể ký
song ch-a đ-ợc trình bày một cách đầy đủ, kỹ l-ỡng về đặc tr-ng nh- một số thể
loại kh¸c: ký sù, bót ký, phãng sù, tïy bót, du ký Hiện nay, nhật ký b-ớc đầu thu
hút đ-ợc sự quan tâm của bạn đọc và các nhà nghiên cứu phê bình văn học, nên việc
nghiên cứu đặc tr-ng thể loại của nhật ký là rất cần thiết.

2.2. Về nhật ký Ngun Huy T-ëng
MỈc dï trän bé nhËt ký cđa Nguyễn Huy T-ởng mới đ-ợc công bố gần đây
nhất, năm 2006, nh-ng một số phần quan trọng của di sản văn học này đà đ-ợc
đăng tải trong một số tạp chí văn học, các tuyển tập của nhà văn, trở thành một
nguồn t- liệu quý cho những ai quan tâm tìm hiểu văn nghiệp Nguyễn Huy T-ởng
6


cũng nh- những sự kiện văn học có liên quan đ-ợc nhà văn ghi chép. Tuy nhiên,
cho đến thời điểm này, việc nghiên cứu chuyên sâu về Nhật ký Nguyễn Huy T-ëng
nãi chung ch-a nhiỊu, ch-a cã hƯ thèng. Kh¶o sát những tài liệu chúng tôi có đ-ợc
thì ch-a có một công trình nghiên cứu nào tập trung vào đề tài này. Từ những bài
viết, bài nghiên cứu đăng rải rác ở các tạp chí chuyên ngành và các báo có thể nhận
thấy có hai dạng tiếp cận vấn đề. Mét lµ, tiÕp cËn xem xÐt NhËt ký Ngun Huy

T-ëng ở ph-ơng diện t- liệu cho một số vấn đề liên quan. Hai là, quan tâm về một
số ph-ơng diện mà cuốn nhật ký này gợi mở hay đặt ra.
2.2.1. Những bài viết tham gia Hội thảo về Nguyễn Huy T-ởng và những
bài đăng ở các tạp chí, các báo khảo sát nhật ký Nguyễn Huy T-ởng từ góc độ
t- liệu văn học
Nguyễn Huy T-ởng là một nhà văn có nhiều tác phẩm đ-ợc chọn giảng ở
ch-ơng trình phổ thông các cấp và một trong 14 nhà văn đ-ợc nhận Giải th-ởng
Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật đợt đầu, năm 1996. Thời gian càng lùi xa, tác
phẩm của ông càng đ-ợc giới nghiên cứu phê bình quan tâm nghiên cứu, học tập,
phân tích, bình luận, đánh giá Năm 1992 nhân kỷ niệm 80 năm ngày sinh của
nhà văn (1912 - 1992), Viện Văn học, Hội Nhà văn, Báo Thiếu niên tiền phong,
Nhà xuất bản Kim Đồng, Tạp chí Văn nghệ Quân đội đà đồng tổ chức Hội thảo
khoa häc: Ngun Huy T-ëng mét sù nghiƯp ch-a kÕt thóc. Tại hội thảo này, với
tấm lòng yêu mến, trân trọng đối với những đóng góp của nhà văn quá cố, nhiều
bài nghiên cứu công phu đi sâu vào các ph-ơng diện đời sống sáng tác, con ng-ời,
đặc biệt là các tr-ớc tác của Nguyễn Huy T-ởng, làm rõ những thành tựu đặc sắc
của văn nghiệp Nguyễn Huy T-ởng. Đáng chú ý là bên cạnh những hồi ức, kỷ
niệm, những nghiên cứu sâu sắc về văn bản, nhiều tác giả đà có một sự l-u tâm đặc
biệt đến những dòng nhật ký nhà văn để lại, và xem đây là những căn cứ xác thực
để đ-ợc hiểu đúng hơn về con ng-ời và văn ông, cũng nh- văn học n-ớc nhà một
thời. Tác giả Hà Minh Đức trong bài tiểu luận Nguyễn Huy T-ởng đà khảo sát nhật
ký của nhà văn, từ đó khái quát đánh giá về phong cách: "Trên những trang nhật ký
của mình, có lần Nguyễn Huy T-ởng nói lên những mong -ớc mà tác giả cảm thấy
có phần cao xa. Tôi toàn mở miệng những cái lớn: anh hùng ca, kịch liên hồi, tiểu
7


thuyết trang giang đại hải. Những "mơ mộng" ấy sẽ là ph-ơng h-ớng sáng tác và
một phần đà trở thành sự thực" [29, 73]. Nhà nghiên cứu Phan Trọng Th-ởng
khẳng định: "Đọc di sản Nguyễn Huy T-ởng, đối chiếu từng sáng tác với mỗi dòng

nhật ký của ông, ta thấy quá trình ra đời mỗi tác phẩm, đối với ông là cả một cuộc
vật lộn trong t- t-ởng, một chuỗi những ngày khắc khoải, nghiềm ngẫm, suy t-, lựa
chọn Có lẽ phải đến khi được đọc hết những dòng nhật ký ông viết, ta mới có cơ
sở cắt nghĩa đ-ợc những dòng nhật ký ông viết, ta mới có cơ sở cắt nghĩa đ-ợc
những gì lâu nay còn lơ lửng trong nghiên cứu, lý giải tác phẩm của ông" [29,89].
Tác giả Vũ Tuấn Anh trong bài viết Khắc khoải đời văn kết luận: "Đọc
Nguyễn Huy T-ởng, ai cũng nhận ra một cảm hứng lịch sử bao trùm phần lớn các
tác phẩm. Cái nguồn dồi dào ấy đủ sức phân tích ra nhiều thể loại: Kịch lịch sử,
tiểu thuyết lịch sử, truyện lịch sử viết cho thiếu nhi làm nên đặc sắc của văn ông.
Lần giở lại nhật ký năm 1932, khi ông mới 20 tuổi, ta hiểu thêm con ng-ời ấy từ
tuổi trẻ đà nặng lòng với lịch sử dân tộc như thế nào" [29,209].
Đáng chú ý là bài viết Văn nghệ một thời nhìn qua lỗ khóa, nhân đọc nhật
ký 1957 của Nguyễn Huy T-ởng đăng trên Tạp chí Đất Quảng, số 62, tháng 3 4/1990, nhà văn Ngô Thảo viết: "Điều chúng tôi quan tâm khi đọc lại mấy trang
nhật ký đó là nh- nhìn qua một lỗ khóa nhỏ để chúng ta bắt gặp trạng thái tâm thế
của nhà văn Việt Nam vào một thời điểm quan trọng. Khi đất n-ớc b-ớc vào thời
kỳ xây dựng chủ nghĩa xà hội, và thời điểm hình thành các Hội sáng tạo văn học nghệ
thuật mà tổ chức tồn tại đến hôm nay, và những t- t-ởng chỉ đạo đà và vẫn tiếp tục
chi phối văn học nghệ thuật" [29, 205].

Nhìn chung các bài viết đều đánh giá cao giá trị t- liệu nhiều mặt của Nhật
ký Nguyễn Huy T-ởng, chú ý xem xét tính xác thực của những thông tin mà nhật
ký gợi ra, để hiểu hơn về văn ch-ơng của ông cũng nh- sử dụng tài liệu Nhật ký
Nguyễn Huy T-ởng để đối chiếu làm rõ một số vấn đề của văn nghệ n-ớc nhà
trong những năm 1945 - 1960. Xét một cách tổng thể, các bài viết trên mới chỉ
dừng lại ở mức độ "điểm danh", "tra cøu" vỊ nhËt ký Ngun Huy T-ëng, ch-a
thùc sù xem xét nó là đối t-ợng nghiên cứu mà chỉ là đối t-ợng để vận dụng, liên
hệ, vì thế l-ợng thông tin khoa học về đề tài ở mảng này vẫn ch-a cao.
8



2.2.2. Những bài viết đề cập đến một số ph-ơng diện của nhật ký Nguyễn
Huy T-ởng
Nh- chúng tôi đà đề cËp ë trªn, tõ sau 2005, sau mét thêi gian rất dài bị "bỏ
quên", nhật ký đ-ợc bạn đọc và các nhà nghiên cứu phê bình "đánh thức", để tâm
nghiên cứu nhiều hơn. Trong bối cảnh đó, trọn bộ 3 tập Nhật ký Nguyễn Huy
T-ởng đ-ợc phát hành. Theo dõi hành trình tiếp nhận văn bản, chúng tôi nhận thấy
các bài viết tập trung vào những nội dung chính sau ®©y.
2.2.2.1. Giíi thiƯu nhËt ký Ngun Huy T-ëng
Nh©n sù kiƯn Nhà xuất bản Thanh niên ấn hành bộ nhật ký 3 tËp cđa Ngun
Huy T-ëng, Ngun Huy Th¾ng, con trai nhà văn đà trân trọng giới thiệu bộ sách
qua bài viết Nhật ký của cha tôi, qua đó giúp ng-ời đọc hình dung một cách cụ thể,
đầy đủ về toàn bộ phần di cảo này của nhà văn: "Tất cả vừa tròn 40 quyển. Quyển
nhỏ nhất bằng lòng bàn tay quyển dày nhất là một cuốn sổ công tác bìa cứng,
đ-ợc Chế Lan Viên gửi tặng từ Trung Quốc với líi chóc "sèng kháe vµ viÕt kháe".
Ngoµi mét sè cn "đặc biệt" nh- thế phần lớn nhật ký Nguyễn Huy T-ởng đ-ợc
viết trên những cuốn vở đóng lấy hoặc mua sẵn" [47,9]. Bài viết đi sâu trình bày quá
trình bảo quản cũng nh- biên soạn bộ sách. Tác giả cho biết: "Chính mối quan tâm
đặc biệt của cha tôi đối với các tập nhật ký của mình, và sự trân trọng có phần bản
năng của mẹ tôi đến với những đứa con tinh thần đó của ông đà là bí quyết giúp
chúng tồn tại đến ngày nay, bất chấp thời gian, bÊt chÊp thêi cuéc, thËm chÝ bÊt
chÊp c¶ sù may rủi của cuộc đời" [47,18]. Nguyễn Huy Thắng đi sâu lý giải các
nguyên nhân viết nhật ký của cha mình và khẳng định: "Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng
thâu tóm, phản ánh toàn bộ sự nghiệp văn ch-ơng và cách mạng của ông, bắt đầu từ
việc tìm đ-ờng cho đến khi trở thành một nhà văn chuyên nghiệp, một chiến sĩ của
Đảng hoạt động trong lĩnh vực văn nghệ, với tất cả đam mê và khát khao sáng tạo,
những thành tựu đà đạt đ-ợc và cả những hẫng hụt của một nhà văn không bao giờ
tự bằng lòng với mình, những phơi phới lạc quan và những băn khoăn trăn trở của
một ng-ời cả nghĩ, nh- bạn bè, đồng nghiệp vÉn th-êng viÕt vỊ «ng nh- vËy"
[47,10]. Cã thĨ nãi, đây là bài giới thiệu đầy đủ nhất và kỹ l-ìng nhÊt mµ chóng ta
9



cã vỊ NhËt ký Ngun Huy T-ëng cho ®Õn thêi điểm hiện nay. Ngoài ra, rải rác trên
một số tờ báo viết và báo điện tử, cùng thời gian này cũng đà có những lời giới thiệu
rất trang trọng. Công bố bộ sách mới của Nguyễn Huy T-ởng, đăng ở báo Văn nghệ,
số 37, ra ngày 16/9/2006 có viết: "Với t- cách là một tác phẩm riêng biệt, nhật ký
Nguyễn Huy T­ëng v­ỵt xa vỊ sè trang so víi bÊt cứ tác phẩm nào khác của ông
cũng có thể coi nhËt ký Ngun Huy T-ëng nh- lµ cn tù tht về nghiệp văn của
ông, với bối cảnh là xà hội Việt Nam trải dài suốt 30 năm từ 1930 - 1960, với bao
biến thiên lịch sử". Phóng viên Thu Hà, trong bài Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng những chuyện ch-a công bố, cũng đà quan tâm cung cấp cho ng-ời đọc nhiều thông
tin về hoàn cảnh ra đời của cuốn nhật ký đồng thời nhấn mạnh giá trị của chúng:
"Nhật ký Ngun Huy T-ëng tr-íc hÕt lµ ngn t- liƯu quan trọng về cả một thời
gian lịch sử: Cách mạng tháng Tám, kháng chiến chống Pháp, Cải cách ruộng đất,
những cuộc tranh luận văn nghệ là những sự kiện quan trọng được nhà văn tái
hiện khá đầy đủ với vị thế của một ng-ời trong cuộc".
Đúng nh- mục đích của chúng, những bài viết trên đây b-ớc đầu đà cho
ng-ời đọc một hình dung sơ l-ợc về Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng, đồng thời cung cấp
một số thông tin bên ngoài văn bản liên quan để chúng ta có thêm căn cứ suy xét.

2.2.2.2. Tìm hiểu một số ph-ơng tiện giá trị của tập nhật ký
Là một trong những ng-ời có sự quan tâm nghiên cứu về văn nghiệp Nguyễn
Huy T-ởng khá sớm và lâu, giáo s- Phong Lê cũng đồng thời là ng-ời sớm có
những phát hiện mang tính định h-ớng về giá trị của Nhật ký Nguyễn Huy T-ëng:
"Mét kû lơc vỊ sè trang vµ thêi gian ghi, nói lên sự bền bỉ ở một đời ng-ời, trong
một thời cuộc đầy những biến thiên dữ dội, với các sự kiện dồn dập nh- là những
cơn bÃo lớn của lịch sử mà con ng-ời ở đây vừa là hiện thân vừa là chứng nhân
của lịch sử để qua đó mà đến đ-ợc với một chân dung xác thực nhất của nhà văn
và rộng ra là cả một thế hệ nh- ông, trong suốt một hành trình có đủ mọi thăng
trầm và kịch biến của cách mạng, của những gian nan, mất mát trong chiến tranh
và của những -u t-, trăn trở trong hòa bình. Một hành trình 30 năm viết, trong đó

20 năm ở t- cách nhà văn với ý thức chuẩn bị rất sâu cho nghề, để trở thµnh mét
10


con ng-ời rất xứng đáng trong cả hai t- cách công dân và nghệ sĩ, vào một thời đất
n-ớc và nhân dân cần một kiểu ng-ời nh- thế" [49, 521].
Cùng quan điểm với giáo s- Phong Lê, Nguyễn Huy Thắng, ng-ời đ-ợc
mệnh danh là "Nhà Nguyễn Huy T-ởng học" dày công nghiên cứu nhật ký của cha
mình, trong quá trình biên soạn bộ sách, trên cơ sở những t- liệu sẵn có của gia
đình đà lần l-ợt trình làng chùm các bài viết có tính chuyên sâu về mối quan hệ
giữa Nguyễn Huy T-ởng với các bạn văn thân thiết của ông, góp phần dựng chân
dung của Nguyễn Huy T-ởng và các nhân vật nghệ sỹ của làng văn, làng báo, làng
nghệ thuật hội họa, âm nhạc một thời. Đó là các bài: Cha tôi nhà văn Nguyễn Huy
T-ởng và bác Nguyễn Tuân [65]; Nhà văn Nguyễn Huy T-ởng và nhà thơ Chế Lan
Viên: có một tình bạn "bù trừ" [66]; Mối tâm giao giữa nhà văn Nguyễn Huy
T-ởng với họa sĩ D-ơng Bích Liên [67]; Nhà văn Đặng Thai Mai với cha tôi. Nhà
văn Nguyễn Huy T-ởng [67]; Nhà thơ Lê Đạt nh- tôi biết thêm.v.vĐặc biệt năm
2008 Nguyễn Huy Thắng đà cho ra mắt cuốn Những chân dung song hành tập hợp
nhiều bài viết về Nguyên Hồng, Ngô Tất Tố, Nguyễn Tuân, Nam Cao, Nguyễn
Xuân Khoát, Nguyễn Sáng, Nguyễn Hữu Đang, Phan Khôi
Mặc dù không có tham vọng viết về cuộc đời của bất cứ ai, kể cả cha mình
hay dựng chân dung những ng-ời nổi tiếng nh-ng tác giả cuốn sách đà đ-a ra đ-ợc
những nét phác họa ấn t-ợng về ng-ời này ng-ời kia trong sự qui chiÕu víi Ngun
Huy T-ëng qua nh÷ng trang nhËt ký. Đối với chúng tôi, những bài viết này của
Nguyễn Huy Thắng là một nguồn tài liệu tin cậy, có ích rất nhiều trong quá trình
tiến hành làm luận văn. Tuy nhiên, chúng cũng chỉ mới đề cập đến một mảng rất
nhỏ của những giá trị mà tập nhật ký gợi ra.
Khảo sát một số trang web điện tử, chúng tôi đặc biệt l-u tâm đến hai bài
viết của tác giả Thơy Khuª vỊ Ngun Huy T-ëng: TiĨu ln "Ngun Huy T-ëng
(1912 - 1960)" [21] vµ Ngun Huy T-ëng (1912 - 1960), một quan niệm về lòng

yêu n-ớc [20]. Trong hai bài viết này, tác giả đà dành nhiều trang viết để đánh giá
về văn nghiệp Nguyễn Huy T-ởng và những giá trị của tập nhật ký, đồng thời đề
xuất một cách tiếp nhận nhật ký Nguyễn Huy T-ởng: "Mỗi tác phẩm đòi hỏi độc
giả một cách tiếp nhận. Để hiểu những thông tin trong nhật ký Nguyễn Huy T-ởng
11


mà không bị lôi cuốn vào những lý do lịch sử mà nhật ký này viết ra, chúng ta phải
tìm được cách đọc sáng suốt và thích hợp trước hết chúng ta phải đọc sách trong
tâm thế không thành kiến".

Nhìn chung, xung quanh viƯc nghiªn cøu NhËt ký Ngun Huy T-ởng có thể
thấy: Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng đ-ợc đề cập khá nhiều song chủ yếu là những ý
kiến tản mạn, ch-a có hệ thống, ch-a đ-ợc nghiên cứu sâu. Kế thừa kinh nghiệm
và kết quả của những ng-ời đi tr-ớc, chúng tôi thực hiện đề tài này với mong muốn
sẽ góp phần làm rõ hơn những đặc điểm, giá trị của Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng.
3. Phạm vi t- liệu khảo sát
- Các sáng tác của Nguyễn Huy T-ởng đ-ợc tập hợp lại và in trong Nguyễn
Huy T-ởng toàn tập, gồm 5 tập, Nhà xuất bản Văn học, 1996.
- NhËt ký Ngun Huy T-ëng, 3 tËp, NXB Thanh niªn, 2006.
- Ngoài ra, chúng tôi còn mở rộng phạm vi khảo sát, tham khảo nhật ký các
nhà văn thời kỳ kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, chèng Mü, c¸c nhËt ký chiÕn sĩ đà đ-ợc
công bố, một số nhật ký của các tác giả n-ớc ngoài đà đ-ợc biên dịch để so sánh
tìm hiểu về đặc tr-ng Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Luận văn tập trung nghiên cứu mét c¸ch cã hƯ thèng NhËt ký Ngun
Huy T-ëng, tõ đó khái quát một số đặc điểm chính của Nhật ký Nguyễn Huy
T-ởng trên các ph-ơng diện: Vị trí của Nhật ký Nguyễn Huy T-ởng trong văn
nghiệp của nhà văn và trong nền văn học hiện đại Việt Nam, giá trị của văn bản,
một số đặc điểm thể loại.

4.2. B-ớc đầu khái quát một số đặc điểm của thể loại nhật ký và những đóng
góp của nhà văn Nguyễn Huy T-ởng trong sự phát triển của thể loại này.
5. Ph-ơng pháp nghiên cứu
Tiến hành luận văn này, chúng tôi vận dụng một số ph-ơng pháp sau:
- Ph-ơng pháp khảo sát, thống kê
- Ph-ơng pháp loại hình
- Ph-ơng pháp phân tích - tổng hợp
- Ph-ơng pháp so sánh - đối chiếu
12


6. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, nội dung luận văn đ-ợc triển khai
trong 3 ch-¬ng:
Ch-¬ng 1. NhËt ký Ngun Huy T-ëng trong sự phát triển của thể tài nhật
ký ở Việt Nam.
Ch-ơng 2. Mét sè vÊn ®Ị cđa hiƯn thùc x· héi và văn nghệ Việt Nam qua
trăn trở của ng-ời trí thức Nguyễn Huy T-ởng
Ch-ơng 3. Chân dung Nguyễn Huy T-ởng qua nhËt ký

13


Chương 1
NhËt ký Ngun Huy T-ëng trong sù ph¸t triĨn
cđa thĨ tµi nhËt ký ë ViƯt Nam
1.1 Thể tài nhật ký - một số vấn đề lý luận chung
1.1.1. Kh¸i nim Nhật ký
Cho n nay, vic xác nh vai trò, đặc điểm của nhật ký như một thể tài văn
học cã ý nghĩa trong đời sống văn học chưa thật sự đi đến những thống nhất triệt

để. Từ điển văn học, bộ mới, cho rằng: "Nhật ký đÝch thực là một thể tài ngồi văn
học" [14,1257]. T¸c giả Hồi Nam [31] cịng xem c¸c t¸c phÈm nhËt ký (cïng víi
håi ký, th- từ, tự truyện, truyện trinh thám là các tác phẩm "cận văn học" - "Những
tác phẩm đẩy lên hàng đầu chức năng nhận thức và /hoặc chức năng giáo dục, giải
trí, dự báo..." T in thut ng vn học [13, 204] và s¸ch Lý luận văn học, tập 2
[38, 379], định nghĩa: "Nhật ký trong tï là một th loi thuc loi hình ký" v t
vn phân biệt nhật ký văn học và nhật ký ngoài văn học.
Trªn thực tế, dạng thức tồn tại của nhật ký kh¸ đa dạng và gi¸ trị của nhật
ký đối với i sng cá nhân v vn hc cng rt khác nhau. Sự kh¸c biệt giữa
chóng chủ yếu là do nội dung và mục đÝch văn bản quy định. Nếu nhật ký công
tác, nht ký khoa hc ch n thun l nhng ghi chép ca cá nhân v nhng ni
dung s v din ra hng ngy hng gi, lch trình công vic các công s, các n
v hnh chính hay nghiên cu khoa hc thì nht ký cá nhân thng nãi về c¸c sự
kiện đời tư, những suy nghĩ, trải nghiƯm của người ghi trong hành tr×nh đời sống.
Nhật ký cá nhân c vit ra ch yu cho bn thân người ghi, là h×nh thức giao lưu
với chÝnh m×nh viết cho mình, ch không tính n vic công b rng r·i. TÝnh chất
này khiến cho nhật ký đặc biệt trở nên xác thc. Qua nht ký có th thy rõ dấu ấn
của một sự kiện, của một thời kỳ, một vùng min phn quang qua tâm s ca mt
cá nhân cụ thể. TÝnh chất riªng tư, đời thường là điểm hp dn riêng bit ca nht
ký cá nhân, vì nó chứa đựng những bÝ mật về một con người, một đời người. Đặc
biệt với những nh©n vật nổi tiếng được xà hi quan tâm, thì nht ký cá nhân ca họ
14


nu c công b rng rÃi s to nên nhng tß mß, thu hót rất lớn. Những ẩn số
đằng sau con chữ bao giê cũng cã một trường lực nam ch©m mạnh mẽ đối với
người đọc. Sự xuất hiện của hàng loạt cuốn håi ký của cựu đệ nhất phu nh©n tổng
thống Mỹ Halary Clintơn, tự truyện của đương kim tổng thống Mỹ Barak
Obama… trong thời gian gần đ©y là một minh chứng cho điều này. Nhiều cuốn
nhật ký c¸ nh©n,với tÝnh chất nội dung đặc biệt của nã thực sự đã trở thành những

tư liệu quý gi¸, lưu giữ nhiều ký ức của con người một thời, một d©n tộc và nh©n
loại trong những thời điểm lịch sử cụ thể. Với ý nghĩa như vậy, The Diary of Anne
Frank (Nhật ký Anne Frank ), c©u chuyện về cuộc sống ca cô bé Do Thái trong
những ngy c quc xà chiếm đãng Hà Lan hồi thế chiến II, đ· chết trong trại
tập trung năm 1945, là một trong "10 cuốn sách c c rng rÃi nht trên ton
th gii" v là một trong 35 tư liệu được UNESCO đưa vào danh s¸ch Memory of
the World Register (Sổ lưu giữ ký ức thế giới) năm nay. Hiện nay, c¸c t¸c phẩm
thuộc thể loại tự truyện, hồi ký, nhật ký đang "lªn ngôi", c s quan tâm mnh
m v rng khp ca bạn đọc. Từ c©u chuyện cuộc đời của một con người cụ thể
trong Nhật ký Nancy (T©y Ban nha), Nhật ký Tư M· Yến, Hoa hướng dương kh«ng
cần mặt trời (Trần Tử Kh©m - Trung Quốc)… nhiều bài học cuộc đời, xử thế được
nghiền ngẫm, nhắc nhở thấm thÝa.
Tất cả nhng du hiu trên ây ca nht ký cá nhân khiến nã được vận dụng
vào văn học, trở thành một thể loại văn học mang những đặc điểm và những giá tr
riêng.
Trong bi V li vn nht ký ng trên báo Ph n tân vn, s 150, ra ngy
23/6/ 1932, Phan Kh«i cho biết là ở Trung Hoa, từ mấy trăm năm nay, việc viết
nhật ký đ· rất phổ biến. Riªng ở Nhật, nhật ký xuất hiện sớm hơn nữa. Tại Nhật,
từ l©u, nhật ký đ· được xem là một thể loại văn học (thường được gọi là Nikki
Bungaku) rất được ưa chuộng. Cuốn nhật ký cổ nhất cßn lại của họ là TosaDiary
(Nhật ký Tosa) của Kin« Tsurayaki được viết vào khoảng năm 935. Næi tiếng nhất
là cuốn Sara Shina Nikki được Ivan Morrics dịch sang tiếng Anh với tựa đề As I
Crossed a Bridge of Dreams: recollections of a Woman in Eleventh - Century
15


Japan (Khi t«i băng qua chiếc cầu của những giấc mơ: tập hồi ký của người phụ
n÷ sèng ở thế kỷ XI). Nhiều cuốn nhật ký nổi tiếng thời trung c ca Nht à đ-ợc
dch sang ting Anh nh: Japanese Petic Diaries (Nhật ký thơ Nhật Bản) do Earl
Miner dịch; The Diary of a Noble woman of Hetan Japan (Nhật ký của người phụ

nữ Nhật cao quý) do Edward Seiden-sticker dịch…(dẫn theo Nguyễn Hưng Quốc
[39]). Ở T©y Âu, thể tài nhật ký xuất hiện và ph¸t triển từ thế kỷ XVIII, gắn liền
với nhu cầu tự bộc bạch gi·i bày, t quan sát ca con ngi cá nhân. So vi ngi
phng ông, ngi phng Tây, c bit l các nh vn siêng vit nht ký hn.
Có rt nhiu tác phm nổi tiếng được phổ biến kh¸ rộng r·i như "Viết dưới gi¸ treo
cổ" của nhà văn SÐc, Fuxik "phản ¸nh những ngµy sống và đấu tranh hết sức quyết
liệt của những người cộng sản Tiệp trong thời kỳ §ảng Cộng sản đang hoạt động
bÝ mật" (dẫn theo T«n Phương Lan [23] ).
Là một thể loại nằm trong loại h×nh ký, một loại h×nh cã tham vọng can dự
trực tiếp vào mọi lĩnh vực của đời sống, nhật ký cã khả năng b¸m s¸t mọi vấn đề
nãng hổi, cấp b¸ch của hiện thực đời sống (kể cả từ những gãc khuất nhỏ bÐ tưởng
như là vụn vặt) phản ¸nh kịp thời những nhận xÐt, đ¸nh gi¸ những ý tưởng… của
người viết. Tuy nht ký mang m tính ch quan cá nhân, nhưng "một tập nhật ký
cã phẩm chất văn học khi nã thể hiện được một thế giới t©m hồn, qua nhng s
vic v tâm tình ca cá nhân, tác gi gióp người đọc nh×n thấy những vấn đề x·
hội trọng i" [38, 379]. Hình t-ợng tác gi trong nht ký văn học mang tầm kh¸i
qu¸t tư tưởng - thẩm mỹ, khái quát chân thc chân dung tinh thn ngi vit trong
một chừng mùc nào đã cã ý nghÜa tiªu biĨu cho ch©n dung con người, thời đại.Thể
tài nhật ký được nhiều nhà văn sử dụng v× tÝnh chất năng động trong việc phản
¸nh. Đến với nhật ký, nhà văn cã điều kiện để thử bót, luyện nghề, và hơn hết c
sng thc vi lòng mình, sng sâu vi mình, vi đời. Ở đ©y, cần cã sự ph©n biệt
giữa những trang nht ký dnh riêng cho mình vi nhng vn bn ng-êi viết cã ý
định in ấn và c«ng bè hay sử dụng h×nh thức nhật ký để chuyển tải những ý tưởng
s¸ng tạo của người nghệ sỹ. Nhiều cuốn nhật ký c vit mt cách hn nhiên,
ngi vit hu nh kh«ng cã ý định làm văn, coi đã là những trang văn (cho dï t¸c
16


giả là nhà văn từng cã nhiều t¸c phẩm nổi ting) trên thc t li l nhng tác phm
có giá trị văn học cao: Nhật ký Đặng Thuỳ Tr©m, Nhật ký Nguyễn Văn Thạc, Nhật

ký Chu Cẩm Phong, Nhật ký Nguyễn Ngọc Tấn, Nhật ký Nguyễn Huy Tưởng… là
những vÝ dụ tiªu biểu. Nhiều trường hợp phải căn cứ vào thực tế nội dung văn bản
để x¸c định bản chất th loi. Có tác phm vit hon ton bng hình thc nht ký:
Nht ký ngi iên (L Tn); Nhân vt của thời đại chóng ta (Lemontop) ; Chàng
ngốc (Đ«txt«iepxky) …nhưng lại thuộc thể loại truyện ngắn hoặc tiểu thuyết. Cã
những s¸ng t¸c như Nhật ký trong tï là một tập thơ. Một số dấu hiệu của thể loại
nhật ký được khai th¸c trong loại văn du ký. Cơ sở của du ký là sự ghi chÐp của
bản th©n người đi du lịch ngoại cảnh về những điều mắt thấy tai nghe của m×nh từ
những xø së xa lạ hay những những nơi Ýt cã dịp đi đến. "H×nh thức của du ký rất
đa dạng, cã thể là ghi chÐp, ký sự, nhật ký thư tÝn, hồi tưởng'' [13, 94].
Nh- vËy, về đặc tr-ng của thể loại nhật ký và nhật ký văn học có thể khái
quát thành một số đặc điểm cơ bản sau đây:
Điểm nổi bật nhất của thể loại nhật ký là khả năng ghi chép một cách cụ thể,
trung thực những diễn biến xảy ra trong ngày xung quanh tác giả. Tuy nhiên, nếu
tác giả của các cuốn nhật ký thông th-ờng có thể thoải mái ghi chép những gì
mình thấy thích thú hay quan tâm thì ở nhật ký văn học, ng-ời viết phải biết chọn
lựa những chi tiết, hình ảnh, sự việc tiêu biểu nhất trong sự sống bộn bề của bản
thân, nếu không thế tính phổ biến của nhật ký sẽ giảm đi rất nhiều. Đời sống
th-ờng nhật diễn ra nh- một dòng sông bất tận, có khúc thác ghềnh nh-ng cũng có
lúc êm xuôi. Nếu nhật ký (kể cả nhật ký văn học) chỉ đi vào những đoạn thác
ghềnh có nghĩa là nó ®· ®i xa, rêi xa khái b¶n chÊt ®Ých thùc của nó. Nhật ký là
hình thức ghi chép hàng ngày của mỗi con ng-ời, vì thế bên cạnh việc thể hiện
những sự việc, con ng-ời tiêu biểu cần phải quan tâm biểu đạt những t- t-ởng, cảm
xúc, khuynh h-ớng thẩm mü riªng t-, tøc thêi cđa ng-êi viÕt cịng nh- những sự
kiện đời sống cần nhớ, cần biết thuộc về cá nhân của mỗi ng-ời. Chỉ có nh- vậy
những chi tiết trong tác phẩm và những câu chuyện đời tự kể của mỗi tác giả mới
có ý nghĩa nhận thức hay giáo dục, gây đ-ợc ấn t-ợng mạnh mẽ cho ng-êi ®äc.
17



Đặc điểm thứ hai cũng là đặc điểm rất quan trọng và có tính vấn đề ở thể
nhật ký là hình t-ợng cái Tôi tác giả. Nhật ký phải gắn với hoạt động và tâm tình
của ng-ời viết. "Cái hay của nhật ký là một phần là ở những ghi chép của nhà văn
và tầm quan trọng là ở tâm tình chân thực và sâu sắc của ng-ời viết. Toàn bộ
những yếu tố khác sẽ không có điểm tựa và không đứng vững đ-ợc nếu bài viết
thiếu chân thực, ng-ời viết tỏ ra khoa tr-ơng "lên gân" về t- t-ởng" (Hà Minh
Đức). Trong khi viết nhật ký, tác giả có thể không cần quan tâm đến một đối t-ợng
tiếp nhận nào ngoài chính bản thân mình cho nên cái tôi ng-ời trần thuật tha hồ
viết về những cái tôi thích, tôi quan tâm, sẵn sàng rũ bỏ những điều với ng-ời khác
là quan trọng nh-ng lại nằm ngoài "vùng thẩm mü" cđa m×nh. Søc thu hót cđa mét
cn nhËt ký, giá trị của tác phẩm phụ thuộc rất nhiều vào mức độ phong phú, sâu
sắc của cái tôi, phụ thuộc vào khuynh h-ớng thẩm mỹ, phẩm chất đạo đức của
ng-ời viết nhật ký. Nếu ng-ời viết nhật ký có đạo ®øc thÊp kÐm, chØ viÕt vỊ nh÷ng
ham thÝch xÊu xa, tầm th-ờng của bản thân hoặc về những băn khoăn nhỏ nhặt
trong đời sống thì chắc chắn cuốn nhật ký của anh sẽ bị chối bỏ hoặc phủ nhận
ngay lập tức. Nếu ng-ời viết nhật ký chân thành nh-ng đời sống nội tâm nông cạn
thì cuốn nhật ký cũng sẽ hời hợt. Độ dày của đời sống nội tâm của tác giả sẽ quyết
định chiều sâu nhân văn của tác phẩm.
Về hình thức của nhật ký, theo tài liệu chúng tôi s-u tầm đ-ợc, cho đến nay
vẫn ch-a có một công trình nào nghiên cứu một cách hệ thống và khoa học vấn đề
này. Giáo trình Lý luận văn học, tập 2, do giáo s- Trần Đình Sử chủ biên, khẳng
định: "Đặc điểm của lời văn nhật ký là ngắn gọn, tự nhiên, bởi đó là lời nói bên
trong, là tiếng nói nội tâm về những việc riêng t-, những tâm sự thầm kín, ý nghĩa
thành thực nên th-ờng kết hợp linh hoạt tự sự và trữ tình" [38, 379]. "Nhật ký còn
là thể loại độc thoại song lời độc thoại của tác giả hay nhân vật lại có thể là cuộc
đối thoại ngầm với ng-ời khác về con ng-ời và cuộc đời nói chung và về chính bản
thân mình nói riêng" [13, 205]. Tác giả Đức Dũng cho rằng: "Nhật ký văn học có
bút pháp sinh động, ngôn ngữ giàu hình ảnh và có tính biểu cảm cao. Nó gắn với
năng lực và cá tính sáng tạo của mỗi nhà văn. Nó không chỉ tái hiện một cách sinh
động những điều ghi nhận đ-ợc trong hoàn cảnh ấy mà còn thể hiện một cách sinh

18


động và chân thành những riêng t- đặc biệt là sự chuyển biến t- t-ởng và nhận
thức của nhà văn". Ngoài những khái quát trên, chúng tôi cho rằng cần phải l-u
tâm đến một số vấn đề khác nh-: hình thøc kÕt cÊu theo thêi gian tuyÕn tÝnh (do
nhËt ký là thể loại văn ghi chép theo ngày tháng và có đánh số ngày tháng) nghệ
thuật trần thuật của văn b¶n. Trong nhËt ký, ng-êi viÕt cã thĨ sư dơng điểm nhìn
bên trong (h-ớng nội) hoặc điểm nhìn bên ngoài (h-ớng ngoại) để trần thuật sự
việc, tâm tình. Sử dụng giọng điệu thế nào là do lập tr-ờng, thái độ ng-ời viết
quyết định. Ng-ời viết nhật ký có thể sử dụng một giọng hoặc nhiều giọng điệu,
tuy nhiên, những cuốn nhật ký có giá trị văn học bao giờ cũng thể hiện rõ âm điệu
rất riêng, khó trộn lẫn của người viết ra nó
Trên cơ sở những đặc tr-ng cơ bản, tiêu biểu cho mọi dạng nhật ký nói trên,
đi vào đời sống văn học, chúng ta sẽ còn nhận thấy ở mỗi tác phẩm cụ thể những biến
thể khác nhau, tạo nên sự độc đáo cho tác phẩm và sự đa sắc diện cho nền văn học.

1.1.2 Phân bit Nhật ký, hồi ký, tự truyện
1.1.2.1. NhËt ký vµ håi ký
Trong loại h×nh ký, nhật ký văn học cã nhiều điểm tương đồng, gần gũi với
hồi ký hơn cả. Trước hết cã thể nhận thấy những đặc điểm loại h×nh khá rõ nét
nhng th loi k trên.
Nht ký vn học, hồi ký là những "thể văn xung kÝch" b¸m s¸t hiện thực, kịp
thời phản ¸nh c¸c vấn đề thời sự nãng hổi, cấp b¸ch của x· hội. Từ sự thôi thúc
ca i sng, các tác gi, qua nhng trang viết gi·i bày, thổ lộ những nhu cầu của
bản th©n. T nhng góc nhìn ca cá nhân, chân dung con người thời đại được khơi
dậy, sinh động, mang những h×nh v va khách quan, chân thc nhng cng rt
riêng. can dự trực tiếp vào tiến tr×nh đời sống, người viết ký chẳng những vừa
nhập cuộc mà nhiều khi phải dấn th©n với tinh thần chiến đấu cao và và tÝnh
khuynh hướng râ ràng. Gi¸ trị của những trang nhật ký, hi ký vì th nhiu khi

không nng tính chất văn chương (theo quan niệm truyền thống) mà ở sức hấp
dẫn của những th«ng tin, sự thực. "Ký phản ¸nh sự việc con người cã thật trong
đời sống" "Nội dung cơ bản của ký, ngay ở h×nh thức sơ khai ca nó, l thông tin
v ý ngha, v giá trị của c¸c sự việc được ghi" [38, 367].
19


XÐt về nội dung th«ng tin sự thực được phản ¸nh, nhật ký văn học, hồi ký
thuộc loại ký thế s, quan tâm nhiu n s thc ca phong hoá o c, các vn
nhân sinh n s phn, i t ca cá nhân, s thc ca nhng quan nim, tư
tưởng. Khi những dßng chữ ghi việc của nhật ký, hồi ký đã được nhuần nhuyễn,
được bện chặt bằng những si t lòng ca ngi vit u có th phát triển thành
t¸c phẩm văn chương. Ký là ghi chÐp nhưng không phi ai cng có th vit ký.
Nu tác gi của những trong hồi ký, nhật ký là người hoạt ng trong xà hi có uy
tín, xông xáo hay l nh vn, nh vn hoá có tri thc uyên thâm sức hấp dẫn của
chóng càng lớn. Và điều quan trọng là người viết phải tuyệt đối trung thực với
chÝnh m×nh, có trách nhim vi xà hi' không tô v cho mình nhng cng không
ba t, thêm tht cho ngi khác.
Phng thức tổ chức, sắp xếp văn bản của nhật ký văn học và hồi ký cã
nhiều điểm tương đồng. Để tạo ra nhng tác phm có kh nng tác ng m¹nh mẽ
đối với con người và đời sống, người viết thường sử dụng một số thủ ph¸p cơ bản:
dựa vào cái n nht, xác thc xây dng hình tng; tôn trng trt t biên niên
Tác gi ln lt ghi lại những cảnh, người việc m×nh được chứng kiến hay tham
gia theo trật tự thời gian. C¸ch ghi chÐp này có tác dng ln trong vic th hin
tính chân thc ca s vic, tác động trực tiếp đối với ng-ời ®äc. Ng-êi viÕt nhËt
ký, håi ký cã thĨ kÕt hỵp một cách linh hoạt các ph-ơng thức tự sự, trữ tình, nghị
luận...Trong các tác phm ny, hình tng tác gi đặc biệt quan trọng và nổi bật là người trực tiếp tham gia vào thế giới h×nh tượng nghệ thuật ca tác phm, phát
huy kh nng liên tng, tng tng, ni kt các chi tit, s kin, trc tip trình
by các t tng, tình cm ca mình hng ngi đọc cảm thụ cuộc sống theo
một hướng nào đã. Mỗi người một tiếng nãi riªng, một gương mặt riªng, đã là ấn

tượng mạnh mẽ khi ta đến với những nhật ký nhà văn Việt Nam, hay nhật ký chiến sỹ
thời k kháng chin chng M. Chân dung con ngi y bn sc trên nhng trang
vit có la, tài hoa y chính l nguyên nhân sâu xa to nên sc sng cho tác phm.

Tuy nhiên, gia nht ký vn hc v hồi ký cã nhiều điểm kh¸c biệt. "Hồi ký
là một thĨ loại thuộc loại h×nh ký, kể lại những biến cố đã xảy ra trong qu¸ khứ
20


mà t¸c giả là người tham dự hoặc chứng kiến" [13, 127]. XÐt về phương diện quan
hệ giữa t¸c giả với sự kiện được ghi, về tÝnh chÝnh x¸c và phương thức diễn đ¹t,
hồi ký cã nhiều điểm gần với nhật ký. Nhưng nếu nhật ký phản ¸nh những sự kin,
nhng cm ngh va xy ra cha lâu, thì hi ký là sự nhớ lại, là sự phục hồi ký c
v nhng nm tháng không th no quên ca ngi vit. Ngi vit hi ký thng
ch tâm tái hin nhng phần hiện thực thường nằm trong tầm nh×n của m×nh, căn
cứ chủ yếu vào những ấn tượng của bản th©n khôi phc chân dung ca s vic
v con ngi. Nãi như nhà thơ Huy Cận: "Viết hồi ký là sống lại một lần nữa cuộc
đời m×nh, mà cũng san sẻ cho những người trong thiªn hạ vui buồn của mình, thân
phn ca mình v phn no nhng tri nghim dc i đà sng". Do vy, hi ký
không tránh khi tÝnh phiến diện và chủ quan của th«ng tin, tÝnh kh«ng đầy đủ của
sự kiện. Bï lại hồi ký hấp dẫn người đọc bởi sự diễn đ¹t sinh động trực tip ca cá
nhân tác gi. Ngi vit hi ký có th ly cht liu ca mình làm i tng khai
thác nh- Bất khuất (Nguyễn Đức Thuận); Bốn mươi năm nãi láo (V Bng), Cát
bi chân ai; Chiều chiều (Tô Hoi) v tr thnh nhân vt trung tâm ca tác
phm. Cng cã nhiều trường hợp, người viết hồi ký nhớ lại những việc đã qua kể
cho người kh¸c ghi: vÝ dụ Điện Biªn Phủ, điểm hẹn lịch sử của Đại tướng Võ
nguyên Giáp, Hu Mai th hin. Hoc nh hi ký của c¸c tướng lĩnh kh¸c: Vương
Thừa Vũ, Hồng Cầm, Đồng S Nguyên.
Châu u, hi ký ra i t rt sm, t thi c i Hy Lp, c phát trin
liên tục ở c¸c thời trung đại, phục hưng, cho đến ngày nay. Ở Việt Nam trong

những năm gần đ©y, xuất hiện c¸c hồi ký văn học mang đậm yÕu tố t truyn: Cát
bụi chân ai (Tô Hoi), Na êm sc tỉnh (Lưu Trọng Lư), Mưa trong nói (Phan
Tứ), Bãng ngày qua (Qu¸ch Giao), Nhớ lại một thời (Tố Hữu), Hồi ký Đặng Thai
Mai, Hồi ký song đ«i (Huy Cận); Håi ký: Năm tháng nhọc nhằn, năm tháng nhớ
th-ơng (Ma Văn Kháng). Nhng hi ký nói trên mang m du n cái tôi ca nh
vn, thut li lai lch, i t, quan hệ của người viết với đồng nghiệp, người th©n…
cã gi¸ trị là những tư liệu một thời rất hấp dẫn và quý gi¸.
1.1.2.2. Nhật ký và tự truyện

21


"Tự truyện tiếng Ph¸p Autobiographie) một thể loại văn học trong ó tác
gi k v cuc i mình" [14, 1905].
Xét về phương thức tổ chức kết cấu văn bản, tự truyn thuc loại t s.
Nhân vt chính ca tự truyn là t¸c giả. Tự truyện thường là những truyện viết
bằng văn xuôi, k li d vÃng ca chính tác gi hay những thời khắc đặc biệt, cã
khi là trọn đời. Đời tư của nhà văn là chÊt liệu hiện thực, được t¸c giả sử dụng với
nhiều mục đÝch nghệ thuật kh¸c nhau : "C¸c nhà văn l·ng mạn thế kỷ XVIII sử
dụng đời tư bản th©n như chất liệu để nhận thức, kh¸m ph¸ tồn bộ sự đa dạng và
phức tạp trong hot ng tâm lý v i sng tình cm ca mi cá nhân con ngi.
Nh vn hin thc thế kỷ XIX lại viết về bản th©n để phơi bày c¸c mối quan hệ
giữa người và người, Quan hệ giữa con người và hoàn cảnh x· hội. Ở thế kỷ XX,
nhiều nhà văn thuật lại cuộc đời của chÝnh mÝnh để qua đã phản ¸nh số phận của
cộng đồng, dân tc" [13, 330].
Xét v i tng phn ánh, cht liệu hiện thực trong văn bản tự trun cã
nhiỊu điểm tương đồng với nhật ký. Song tự truyện kh¸c với nhật ký ở chỗ "nhật
ký ghi những sự việc của hiện tại, từng ngày một, cßn tự truyện kể về qu¸ khứ với
con mắt nội quan" [14, 1906]. Nếu nhật ký nng v ghi chép thì t truyn không
phi l tập hợp của những kỷ niệm tản m¹n mà được bố trÝ như một truyện, một

tiểu thuyết.
Tự truyện là một thể lo¹i văn học rộng mở bao gồm những kỷ niệm, hồi ức,
nhật ký hay truyện ngắn cã nguồn gốc từ cuộc đời t¸c giả. Sức hấp dẫn của tự
truyện kh«ng chØ ở những tư liệu đời tư, đời sống được chắt lọc, đ·i cÊt từ trải
nghiệm quý gi¸ của người viết mà qua tự truyện người đọc cã thể cm nhn sâu
sc nhu cu t nhìn ngm soi li mình ca ch th, t nhng dòng ý thc, câu
chuyn ca bn thân m tìm kim s ng iu, hướng đến lý tưởng x· hội - thẩm
mỹ cao đẹp của cả cộng đồng, thời đại.
1.1.3. ý nghĩa của nhật ký trong đời sống văn học
Cã thể nh×n thấy rằng, trong vi nm tr li ây, các cun sách theo kiểu tự
truyện, hồi ký, đặc biệt là nhật ký đang "được mïa" trong đời sống xuất bản ở Việt
Nam. Cã thể nãi chưa bao giờ hiệu ứng của bạn đọc xung quanh số phận, nội dung
22


ca mt cun sách (nh Nht ký ng Thu Trâm, Nhật ký Nguyễn Văn Thạc…)
lại mạnh mẽ như thế. Nhất là trong thời điểm kinh tế thị trường hiện nay.
Nh×n sâu vo hin tng, chúng tôi cho rng, sâu xa ca "cn st sách" nói
trên không ch nm sc hấp dẫn, khả năng truyền lửa mạnh mẽ của những trang
viết thật như cuộc đời mà c¸c nhà văn, liệt sỹ, chiến sỹ đã để lại. Nªn chăng đ· đến
lóc cần phải xem xÐt một c¸ch cụ thể hơn vỊ vai trò của thể tài nhật ký, nhu cu
tip nhn, ph¸t triển của thể loại nhËt ký trong đời sống văn học nước nhà.
Kh«ng thể phủ nhận sự cã mặt cần thiết của nhật ký trong đời sống tinh thần
của con người cũng như trong đời sống văn học. Viết nhật ký là một nhu cầu lành
mạnh của mỗi người. Trước khi trở thành một thể tài văn học, nhật ký l mt loi
vn ghi chép ca cá nhân . Với nhiều người, ghi nhật ký là một "niệu ph¸p tâm lý".
Bi trên thc t, phn ng tâm lý ca con người trước sự thực đời sống, x· hội sự
thực i t, cá nhân thng không phi l mt ng thng .V không phi tâm
t, ni nim no cng chia s hay giÃi by, phát biu. Vì vy, nhiu khi những
trang nhật ký im lặng chÝnh là người bạn th©n thiết, trung thành, đ¸ng tin nhất để

thổ lộ nỗi niềm, giải toả những u uất hay những ý nghĩ chỉ m×nh m×nh biết, m×nh
m×nh hay. Loại trừ trường hợp làm giả nhật ký, hay viết nhật ký cã chủ ý công b,
phn ln các trang nht ký cá nhân l bản tự thuật t©m trạng ch©n thËt, thành
khẩn, cã khi khắc khoải, da diết, phản ¸nh kh¸t vọng thiết tha nhu cầu được nãi
thật, sống thật của người viết. "Nếu như người viết nhật ký là viết cho chÝnh m×nh,
cho riêng mình c thì cun nht ký ó s chân thực nhất, sẽ bề bộn và sầm uất
nhất. Người ta sẽ mạnh dạn ghi cả vào đấy những suy nghĩ tồi tệ nhất mà sự thực
họ cã. Nhưng nÕu nhật ký mà cã thể cã người xem nữa th× nã s khác v khác
nhiu. H không dám nói tht, không d¸m nãi hết và đóng những suy nghĩ đã nảy
nở và thai nghÐn trong lßng họ mà đã là điều tối kỵ nhất trong khi viÕt nhật ký. Nã
sẽ dạy cho ngi vit t la di ngòi bút ca mình, t la di lng tâm mình"
(Nguyễn Văn Thạc [59, 226] ).Vi mt th h thanh niên trẻ trung ti hoa như liệt
sỹ Nguyễn Văn Thạc, "Nhật ký là người bạn đường nghiªm khắc tốt bụng" đưa
đường cho họ, gióp họ cã thªm ý chÝ, nghị lực và dũng khÝ để đi vào cuộc chiến
nhiều mất m¸t hi sinh.
23


Sự xuất hiện của thể tài nhËt ký trong đời sống văn học gắn liền với "nhu
cầu tự bộc bạch tự quan s¸t", "sự gia tăng chó ý đến thế gii ni tâm ca con
ngi" [14, 1257]. Vì th xét từ phương diện phản ¸nh cũng như tiếp nhận, nhật ký
phn ánh nhu cu dân ch hoá ca con ngi và văn học của một d©n tộc ở những
thời điểm cụ thể. Trong một chừng mực nào đã, nhật ký l mt trong nhng cái
thc o "trình vn minh ca mt dân tc" (Phan Khôi - V li vn nhật ký Phụ nữ t©n văn…). Qua nhật ký, người ta có th thy mc trng thnh ca các
nhân c¸ch trong một giai đoạn của lịch sử x· hội" [30].
So với c¸c thể loại kh¸c, sức mạnh của nhật ký chÝnh là ở th«ng tin về sự
thực đời sống cng nh s thc tâm trng, s phn ca cá nhân c phn ánh.
Chu s chi phi la chn mang tÝnh chủ quan và mỗi con người là một thế giới
riªng song những điều họ viết trong nhật ký đều tạo ra những nhận thức về x· hội
con người kh¸ chÝnh x¸c. Bởi "con người là tổng hồ c¸c mối quan hệ x· hội", suy

nghĩ cảm xóc, hành động của cá nhân bao gi cng chu nh hng sâu sc, mang
dÊu ấn thời đại lịch sử thêi họ sống. Cã thể nhật ký kh«ng phải là con đường duy
nhất để đưa con người tiếp cận với sự thực nhưng sự thc c nói n trong nht
ký l cái thô ráp của đời thường chưa được đẽo gọt. C¸i hấp dẫn của nhật ký chÝnh
là ở những chuyện đời, chuyện người chưa được hư cấu, mà người viết lại là
những con người b×nh thường rất giống ta, ở quanh ta với những trăn trở dường
như ai cũng cã thể, hoặc từng có.
T im nhìn ca ngi trong cuc, tác gi ca các cun nht ký "vô tình"
à cung cp cho ngi đọc ngày nay, đặc biệt là những người làm c«ng tác nghiên
cu vn hc, nhng nh vit s mt ngun tư liệu cực kỳ quý gi¸. Trong những
năm vừa qua, đặc biệt lµ trong suốt 30 năm chiến tranh vệ quc, vì nhiu lý do,
nhiu thông tin, s thc i sống và con người Việt Nam chưa được phản ¸nh một
c¸ch đầy đủ và chÝnh x¸c, tồn diện. Văn học nước nhà, v× nhiệm vụ chÝnh trị cao
cả, cã lóc không tránh khi phn ánh mt chiu, n gin "minh ho". Chính vì l
ó, s có mt ca nhng dòng nhật ký, đặc biệt là những dßng nhật ký tư tng, s
b sung cho ngi c mt cái nhìn chân thực, đÇy đủ hơn về những gãc khuất
của hiện thực, x· hội, hiểu s©u hơn về một thế hệ cha anh lớp trước. Nhật ký của
24


họ đ· bảo tồn những ký ức quý gi¸ của con người một thời. Đã cũng là một di sản
văn hoá phi vt th cn c trân trng, nâng niu. Nhà sử học Dương Trung Quốc,
khi lý giải về cơn sốt nhật ký chiến tranh trong thị trường s¸ch thời gian qua từng
khẳng định: "Hiện tượng nhật ký chiến tranh cho thấy chóng ta chưa quan t©m
đóng mức vấn đề bảo tồn ký ức, l©u nay chóng ta rất quan tâm n bo tn nhng
di tích vt th m quên rằng ký ức cũng là một di sản phi vật thể. Nhất là với thực
tiễn lịch sử đất nước ta, với cuộc chiến tranh hào hïng như vậy, th× mỗi người đi
vào cuộc chiến tranh đã đều cã thể là những pho sử liệu rất quý." [28].
Với bạn đọc ngày nay, đọc nhật ký cũng là một h×nh thức soi gương để nh×n
về phÝa sau mà rót ra những bài học cho lộ tr×nh của thực tại. Cã một thực t l xÃ

hi cng phát trin thì nhu cu nhn thức lại càng lớn. Cũng như chiến tranh đ· lïi
xa thì yêu cu nhn thc li v chin tranh, i sâu tìm hiu v các vn thc tin
v tâm lý con người đi vào cuộc chiến cßn bá ngá lại càng mạnh mẽ hơn. §ã cũng
là lý do khiến bạn đọc, đặc biệt là lớp trẻ thế hệ @ háo hc tìm c nht ký thi
chin. Có th có nhng nhn thc ca ngy qua bây gi ch còn ý nghĩa lịch sử
nhưng trong những trang viết đầy ưu tư, "cã lửa" một thời Êy chắc chắn cũng sẽ
cßn lưu giữ nhiều gi¸ trị cơ bản mang ý nghĩa giáo dc truyn thng yêu nc,
nhân sinh quan, quan nim lý tưởng đặc biÖt là vấn đề nghĩa vụ của cá nhân, quan
h ca cá nhân vi cng ng v d©n tộc… cã khả năng động thức lương t©m và
lương tri to ln.
i vi nhng ngi lm công tác nghiên cu phê bình vn hc, thì nhng
cun nht ký, c biệt là nhật ký nhà văn là một nguồn tư liệu him. Do hon cnh
khách quan, công tác bo tng bảo tồn tư liệu ở nước ta trong thời gian qua gp
nhiu khó khn nên còn có nhng khong trng chưa thể được lấp đầy được trong
một sớm một chiều. Nhng cun nht ký, ngi bn tâm tình, ngi ng hành
cïng nghệ sĩ trong những th¸ng ngày trăn trở để sng v vit trên hnh trình tác
nghip s l mt tấm gương để chóng ta hiểu hơn về ch©n dung v tinh thn ca
nh vn mt cách chân thc nht, hiểu về những ý tưởng s¸ng tạo, ý đồ nghệ thuật
cïng qua tr×nh ''rót ruột nhả tơ '' kết kÐn dâng i ca h. Chúng tôi thit ngh
25