INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019
ICYREB 2019

CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN HÀNH VI GIAN LẬN TRÊN THỊ TRƯỜNG
CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM
FACTORS AFFECTING FRAUD BEHAVIORS IN VIETNAM STOCK MARKET
Nguyễn Thị Bích Thủy, Nguyễn Thanh Huyền
Trường Đại học Vinh

TĨM TẮT
Thị trường chứng khốn Việt Nam đã trải qua 19 năm thăng trầm, rất nhiều gian lận đã được ghi nhận và xử
phạt, song còn rất nhiều gian lận chưa đủ căn cứ pháp lý và chế tài để xử lý. Bài viết làm rõ các nhân tố tác động
đến hành vi gian lận trên thị trường chứng khốn Việt Nam, từ đó đưa ra các giải pháp giúp phòng ngừa và hạn
chế hành vi gian lận. Yếu tố tác động lớn nhất đến hành vi gian lận là yếu tố quản lý, giám sát của Nhà nước
chưa hiệu quả, cuối cùng là các yếu tố biện minh. Yếu tố áp lực hồn tồn khơng có tác động đến hành vi gian
lận trên thị trường chứng khoán Việt Nam.
Từ khóa: gian lận, tam giác gian lận, giao dịch nội bộ, thao túng thị trường.
ABSTRACT
Vietnam stock market has experienced 19 years of ups and downs with many fraud behaviors have been recorded
and sanctioned. There are, however, many frauds that did not include enough legal basis and sanctions to handle.
The article clarifies the factors affecting fraud behaviors in Vietnam stock market, thereby providing solutions to
prevent and limit frauds. The biggest factor affecting fraud behaviors is the ineffective State management and
supervision, and the last one is the justification factors. The pressure factors absolutely have no impact on fraud
behavior in Vietnam stock market.
Keywords: Fraud, the triangle fraud, Insider trading, Manipulation.

1. Giới thiệu
Từ khi chính thức đi vào hoạt động (năm 2000) đến nay, thị trường chứng khoán Việt Nam trải qua
nhiều giai đoạn thăng trầm, các hành vi gian lận trên thị trường chứng khoán cũng ngày một tinh vi, phức
tạp. Mặc dù các văn bản pháp lý ngày càng chặt chẽ, các biện pháp thanh tra, kiểm tra được triển khai
rộng rãi, đặc biệt là việc áp dụng bộ luật hình sự đối với tội phạm trong lĩnh vực chứng khoán, song các

gian lận vẫn tiếp tục gia tăng về số lượng và mức độ nghiêm trọng.
Bảng 1: Thống kê các hành vi gian lận trên thị trường chứng khoán từ năm 2007 - 2018
Hành vi
gian lận

Số trường hợp vi phạm bị xử lý
2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018


VP của
TCPH (1)

56

94

115

106

81

67

44

50

44

56

22

74

Giao dịch
nội bộ;
thao túng

giá (2)

3

3

5

12

14

2

7

2

4

6

7

9

VP CBTT
của CĐ
lớn, CĐ
nội bộ (3)


17

16

26

50

57

62

34

33

60

51

199

260

672


INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019
ICYREB 2019

VP của
CTCK,
CTQLQ
(4)

6

11

12

18

14

41

23

33

29

14

21

19

Vi phạm

khác (5)

1

0

0

1

0

7

0

3

13

0

0

9

Tổng số
QĐXP (6)

83


124

158

187

166

179

108

121

150

133

349

371

Tổng số
tiền phạt
(tỷ đồng)

-

3,8


4,1

15

11

11

8

10

12

12,3

30,4

20

Ghi chú bảng: (1) vi phạm của tổ chức chào bán, của công ty đại chúng, tổ chức niêm yết; (2) vi
phạm giao dịch nội bộ, thao túng thị trường; (3) vi phạm chế độ báo cáo của cổ đông lớn, cổ đơng nội
bộ, người có liên quan; (4) vi phạm của cơng ty chứng khốn, cơng ty quản lý quỹ; (5) vi phạm về chào
mua công khai, quản trị công ty, kiểm toán viên; (6) tổng số quyết định xử phạt.
Nguồn: Thanh tra Ủy ban Chứng khoán Nhà nước
Các số liệu trên chỉ thể hiện những vụ vi phạm đã được phát hiện và xử lý, trên thực tế còn rất
nhiều vi phạm không đủ bằng chứng để xử phạt. Việc xử phạt cũng mất nhiều thời gian, thường các hành
vi này đã gây thiệt hại về tài chính và làm suy giảm lịng tin của các nhà đầu tư. Vì vậy, việc xác định các
nhân tố ảnh hưởng đến hành vi gian lận để đề xuất các giải pháp phòng ngừa và hạn chế các hành vi gian

lận là hết sức quan trọng.
Các nghiên cứu về gian lận trên thị trường chứng khoán Việt Nam như Nguyễn Dũng (2005), Võ
Thị Hoàng Nhi (2008), Hoàng Đức Long (2010), Nguyễn Thế Thọ (2014),... đã tập trung phân tích đánh
giá và kiến nghị đối với các tiêu chí giám sát thị trường chứng khốn, dựa trên phân tích một vài ví dụ
thực tế và liên hệ bài học kinh nghiệm ở các nước trên thế giới. Tuy nhiên, các nghiên cứu này đều mang
tính thực nghiệm mà chưa vận dụng một lý thuyết khoa học hay mơ hình nghiên cứu nào.
Nhiều tác giả khác có sử dụng lý thuyết tam giác gian lận nhưng lại tập trung vào gian lận báo cáo
tài chính trên thị trường chứng khoán như Lý Trần Kim Ngân (2011), Thái Đức Minh (2012), Trần Thị
Giang Tân và cộng sự (2014), Tạ Thu Trang (2017), Nguyễn Tiến Hùng & Võ Hồng Đức (2017), Vũ Thị
Thục Oanh (2018)...
Vì vậy, trong nghiên cứu này, tác giả sẽ sử dụng lý thuyết tam giác gian lận để làm rõ các nhân tố
tác động đến hành vi gian lận trên thị trường chứng khoán Việt Nam, tập trung vào hành vi giao dịch nội
gián và thao túng giá chứng khốn. Từ đó đề xuất các giải pháp để phòng ngừa và hạn chế các hành vi
gian lận.
2. Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
2.1. Cơ sở lý thuyết
2.1.1. Phân loại
Từ tổng quan các cách phân loại gian lận của wikipedia; Bộ công an Canada; Albrecht và cộng sự (2012);
Hiệp hội các nhà điều tra gian lận Mỹ – ACFE (2010); Yue Wang (2005); Luật chứng khoán số
27/VBHN-VPQH ngày 18/12/2013; Bộ luật hình sự năm 2015/QH13 ngày 27 tháng 11 năm 2015.
Để phù hợp với nghiên cứu trên thị trường chứng khoán Việt Nam tác giả phân loại các gian lận
trên thị trường chứng khốn Việt Nam thành 4 loại, trong đó tác giả tập trung nghiên cứu giao dịch nội
gián, thao túng giá, tạo dựng/công bố thông tin sai lệch.

673


INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019
ICYREB 2019


1) Giao dịch nội gián: Là việc sử dụng thông tin nội bộ để mua, bán chứng khốn cho chính mình
hoặc cho người khác; tiết lộ, cung cấp thơng tin nội bộ hoặc tư vấn cho người khác mua, bán chứng khốn
trên cơ sở thơng tin nội bộ.
2) Thao túng giá: Là việc kết hợp hoặc sử dụng các phương pháp giao dịch để tạo cung, cầu giả
tạo; thông đồng, cấu kết, lôi kéo người khác liên tục mua, bán để gây ảnh hưởng lớn đến cung cầu và giá
chứng khốn.
3) Tạo dựng/cơng bố thơng tin sai lệch: Là việc tạo dựng, công bố thông tin sai lệch hoặc công bố
thông tin không kịp thời, đầy đủ về các sự việc xảy ra có ảnh hưởng lớn đến giá chứng khoán trên thị trường.
4) Làm giả tài liệu trong hồ sơ chào bán, niêm yết chứng khoán.
2.1.2. Lý thuyết tam giác gian lận của Cressey (1953)
Cressey đã nghiên cứu về các yếu tố dẫn dắt cá nhân tham gia vào hoạt động gian lận vào năm 1950.
Ông đã phát triển lý thuyết tam giác gian lận vào năm 1953, đến năm 1973 trở thành FTT - Fraud Triangle
Theory. Luận điểm chính là gian lận chỉ xảy ra khi có mặt cả ba yếu tố: áp lực, cơ hội và biện minh.
Động cơ/Áp lực (Pressure) Áp lực là khi cá nhân nhìn nhận vấn đề khơng thể giải quyết được bằng
các phương pháp hợp pháp và không thể chia sẻ. Những áp lực này có thể là tài chính hoặc phi tài chính.
Khoảng 95% các trường hợp gian lận đã được phát hiện là do những áp lực tài chính (Albrecht và cộng
sự, 2006).
Cơ hội (Opportunity) Khi đã bị áp lực, nếu có cơ hội, họ sẵn sàng thực hiện hành vi gian lận. Có
hai yếu tố liên quan đến cơ hội là khả năng nắm bắt thơng tin và có kẽ hở để thực hiện.
Hợp lý hóa/thái độ/biện minh (Rationalization) là việc tự thuyết phục bản thân rằng hành động đó
có thể chấp nhận được.
Ba yếu tố gian lận được tóm tắt bởi Cressey (1953) được trình bày trong một biểu đồ (hình 1).
Áp lực

Gian lận

Cơ hội

Biện minh


Hình 1: Tam giác gian lận
Nguồn: Cressey (1953)
2.2. Phương pháp nghiên cứu
Tác giả sử dụng dữ liệu 530 phiếu khảo sát các chuyên gia trên thị trường chứng khoán, gồm các
chuyên gia ở Ủy ban Chứng khoán nhà nước, các nhà quản lý và các nhà môi giới trên 5 năm kinh
nghiệm tại các cơng ty chứng khốn, các nhà đầu tư hơn 5 năm kinh nghiệm. Đây là những đối tượng có
nhiều năm kinh nghiệm thực tế, có kiến thức chun mơn để nhìn nhận và đánh giá được các yếu tố tác
động đến hành vi gian lận trên thị trường chứng khoán. Phiếu khảo sát được thiết kế dựa trên tham khảo
các yếu tố tam giác gian lận trong nghiên cứu của Cressey (1953).
Tác giả sử dụng phương pháp phân tích nhân tố khám phá (EFA) để xác định các nhân tố tác động
đến hành vi gian lận. Bảng các yếu tố của biến độc lập được xác định dưới đây:
TT

Chỉ báo đo lường

A

Yếu tố áp lực

1

Ký hiệu

Cần số tiền lớn cho dự định trong tương lai

AL1

674

Nguồn/tác giả


Cressey (1953), Lou & Wang (2009)


INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019
ICYREB 2019
2

Thu nhập hiện tại không đủ đáp ứng nhu cầu
chi tiêu

AL2

Cressey (1953), Vona (2008)

3

Áp lực chi trả các khoản vay nợ trước đó

AL3

Cressey 1953, Vona (2008), Lou & Wang
(2009)

4

Áp lực do cấp trên yêu cầu phải thực hiện

AL4


Moyes và cộng sự (2005), Lou & Wang
(2009)

5

Người quản lý cty chịu áp lực vì giá chứng
khốn ảnh hưởng lớn đến hình ảnh, uy tín của
cty

AL5

Moyes và cộng sự (2005), Mock và cộng sự
(2005)

6

Người quản lý cty chịu áp lực vì giá chứng
khốn ảnh hưởng đến kế hoạch huy động
vốn/kinh doanh của cty sắp tới

AL6

Moyes và cộng sự (2005), Mock và cộng sự
(2005)

B

Yếu tố cơ hội

1


Người có thơng tin nội bộ chưa cơng bố của
cơng ty

CH1

Cressey (1953), Võ Thị Hồng Nhi (2008)

2

Sự thơng đồng của cty chứng khốn, cổ đơng
lớn và cty phát hành

CH2

Free and Murphy (2015), Dorminey và cộng
sự (2010)

3

Nhà đầu tư khơng phân tích kỹ các thơng tin
của tổ chức phát hành.

CH3

Nguyễn Đức Hiển (2012), Kết quả phỏng
vấn sâu

4


Nhà đầu tư dễ dàng cho mượn TK chứng
khoán

CH4

Kết quả phỏng vấn sâu

5

Các dịch vụ “Tín dụng tạo địn bẩy” của
CTCK.

CH5

Kết quả phỏng vấn sâu

6

Giám sát phát hiện gian lận của Nhà nước
chưa hiệu quả

CH6

Smith và cộng sự (2005), Skousen & Wright
(2006)

7

Các biện pháp xử phạt q nhẹ, chưa có tính
răn đe


CH7

Cressey (1953), Smith và cộng sự (2005)

8

Các biện pháp xử phạt không kịp thời, chậm
trễ

CH8

Cressey (1953), Lou & Wang (2009)

9

Thẩm quyền của Ủy ban chứng khốn Nhà
nước có nhiều hạn chế

CH9

Smith và cộng sự (2005), Skousen & Wright
(2006)

10

Nhà đầu tư mua bán theo lời giới thiệu của
người khác

CH10


Nguyễn Đức Hiển (2012), Kết quả phỏng
vấn sâu

11

Nhà đầu tư mua bán theo nhà đầu tư nước
ngoài

CH11

Nguyễn Đức Hiển (2012), Kết quả phỏng
vấn sâu

12

Nhà đầu tư mua bán theo khuyến nghị của các
nhà phân tích, môi giới

CH12

Nguyễn Đức Hiển (2012), Kết quả phỏng
vấn sâu

13

Nhà đầu tư mua bán theo các thông tin tư vấn
trên các diễn đàn chứng khoán

CH13


Nguyễn Đức Hiển (2012), Kết quả phỏng
vấn sâu

675


INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019
ICYREB 2019
C

Yếu tố biện minh

1

Ý thức kém trong việc tuân thủ các quy định
pháp luật

BM1

Smith và cộng sự (2005), Skousen & Wright
(2006).

2

Thiếu cẩn trọng trong việc tuân thủ các quy
định pháp luật

BM2


Albrecht & Romney (1986), kết quả phỏng
vấn sâu.

3

Tiền sử có vi phạm về công bố thông tin

BM3

Tạ Thu Trang (2017), kết quả phỏng vấn
sâu.

4

Do hạn chế trong hiểu biết các quy định của
pháp luật

BM4

Albrecht & Romney (1986), kết quả phỏng
vấn sâu.

5

Cho rằng thu nhập từ giao dịch này là chính
đáng, là nhu cầu đầu tư cá nhân

BM5

Free và cộng sự (2007), Mayhew & Murphy

(2014).

6

Đổ lỗi cho người khác hoặc do hoàn cảnh
khách quan

BM6

Free và cộng sự (2007), Mayhew & Murphy
(2014).

7

Cho rằng hành vi này không nghiêm trọng,
không làm ảnh hưởng đến ai

BM7

Cressey (1953), Free và cộng sự (2007),
Mayhew & Murphy (2014).

8

Các thành viên quản lý có giao dịch chứng
khốn của cty thường xuyên

BM8

Tạ Thu Trang (2017), kết quả phỏng vấn

sâu.

Nguồn: Tổng hợp từ tổng quan nghiên cứu và phỏng vấn sâu
Biến phụ thuộc được xác định là các hành vi bị cấm tại Điều 70, Mục 4, Văn bản hợp nhất số
20/VBHN-BTC của Bộ Tài chính ra ngày 5/8/2015 hợp nhất Nghị định số 58/2012/NĐ-CP ngày 20/7/2012
và Nghị định số 60/2015/NĐ-CP ngày 26/6/2015 về hướng dẫn luật chứng khoán sửa đổi bao gồm:
- Sử dụng thông tin nội bộ để giao dịch chứng khoán (FR1).
- Sử dụng nhiều tài khoản giao dịch nhằm tạo cung cầu giả tạo (FR2).
- Thông đồng để liên tục mua, bán chứng khoán nhằm tạo ra cung, cầu giả tạo (FR3).
- Giao dịch với khối lượng chi phối vào thời điểm mở cửa hoặc đóng cửa với mục đích gây ảnh
hưởng lên giá chốt (FR4).
- Đưa ra các ý kiến thông qua phương tiện thông tin đại chúng nhằm tạo ảnh hưởng đến giá chứng
khoán (FR5).
- Công bố thông tin sai lệch (FR6).
Số liệu sau khi thu thập, làm sạch được xử lý dựa trên chương trình SPSS thơng qua các bước kiểm
định độ tin cậy của thang đo, với hệ số cronback Alpha > 0,7. Phân tích nhân tố khám phá EFA nhằm
kiểm tra giá trị phân biệt và giá trị hội tụ của thang đo, trong đó hệ số tải nhân tố > 0,5, phương pháp rút
trích nhân tố được sử dụng là phương pháp xoay các nhân tố Varimax. Sau khi loại bỏ và nhóm các chỉ
báo thành các biến mới, nghiên cứu kiểm định lại độ tin cậy của thang đo. Cuối cùng, tiến hành phân tích
tương quan và mơ hình hồi quy bội.
3. Kết quả và đánh giá
3.1. Kết quả
Kết quả phân tích kiểm định Cronbach's Alpha cho thấy độ tin cậy của thang đo dùng trong phân
tích khi hệ số Cronbach's Alpha của tất cả các biến đều > 0,7. Tuy nhiên, chỉ báo AL1 có hệ số
Cronback’s Alpha if Item Delete là 0,763 lớn hơn so với hệ số Cronbach's Alpha của biến AL (0,756). Vì
vậy, để tăng tính phù hợp của thang đo, nghiên cứu tiến hành loại chỉ báo này.

676



INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019
ICYREB 2019

Bảng 2: Đánh giá độ tin cậy của thang đo thông qua hệ số Cronback Alpha
STT

Biến

Ký hiệu

Hệ số Cronback Alpha

1

Yếu tố áp lực

AL

0,763

2

Yếu tố cơ hội

CH

0,821

3


Yếu tố biện minh

BM

0,798

4

Hình thức gian lận

HT

0,806

Nguồn: Xử lý dữ liệu khảo sát của tác giả
Sau khi tiến hành kiểm định mức độ phù hợp của thang đo, nghiên cứu tiến hành phân tích nhân tố
khám phá EFA. Q trình phân tích được thực hiện hai lần, trong đó hệ số tải nhân tố trong các lần phân
tích đều có giá trì > 0,5, thể hiện mối tương quan phù hợp giữa các biến quan sát (các chỉ báo) và các
nhân tố lựa chọn trong mơ hình. Tuy nhiên, do khơng đảm bảo “giá trị hội tụ” về cùng một nhân tố nên
các chỉ báo AL5, AL6, CH1, CH2, CH3, CH4, CH5, BM1, BM2, BM3, BM8 bị loại. Kết quả phân tích
lần hai cho thấy dữ liệu cịn lại đủ điều kiện phân tích do có các hệ số tải nhân tố > 0,5 và thỏa mãn hai
điều kiện là "Giá trị hội tụ" (các biến quan sát hội tụ về cùng một nhân tố) và "Giá trị phân biệt" (các biến
quan sát thuộc về nhân tố này phân biệt với nhân tố khác). Đồng thời, các chỉ báo CH6, CH7, CH8, CH9
nhóm lại đặt tên là CHa (Quản lý giám sát thị trường chưa hiệu quả); các chỉ báo CH10, CH11, CH12,
CH13 nhóm lại đặt tên là CHb (Hiệu ứng tâm lý đám đông).
Bảng 3: Kết quả phân tích nhân tố EFA
Phân tích
EFA

Hệ số

KMO

P-value

Phương sai
trích

Hệ số tải
nhân tố

Lần 1

0,847

0,000

61,259

Tất cả > 0,5

Loại bỏ 11 chỉ báo

Lần 2

0,807

0,000

60,619


Tất cả > 0,5

Đủ điều kiện phân tích

Kết luận

Nguồn: Xử lý dữ liệu khảo sát của tác giả
Sau khi phân tích nhân tố EFA, loại bỏ các chỉ báo khơng thích hợp và nhóm lại thành các biến
mới, tác giả tiến hành đánh giá lại độ tin cậy của thang đo. Kết quả cho thấy độ tin cậy của các thang đo
còn lại phù hợp (hệ số Cronback Alpha đều lớn hơn 0,7).
Kết quả phân tích tương quan cho thấy tất cả các biến độc lập đều có tác động độc lập đến hành vi
gian lận. Đồng thời, giữa các biến có mối tương quan khá chặt với nhau (hệ số Sig. (2-tailed) đều < 0,05).
Vì vậy, để đảm bảo mức độ chính xác, cần phải xem xét kỹ lại vai trị của biến độc lập trên mơ hình hồi
quy đa biến bằng cách xem xét mức độ tác động của từng biến độc lập đến biến phụ thuộc. Kết quả phân
tích hồi quy cho thấy khơng có hiện tượng đa cộng tuyến vì hệ số phóng đại phương sai VIP đều nhỏ hơn 2.
Điều này chứng tỏ mức độ chính xác của kết quả kiểm định mơ hình và dữ liệu thu thập.
Bảng 4: Kết quả phân tích hồi quy các nhân tố tác động đến hành vi gian lận
trên thị trường chứng khoán Việt Nam
STT

1
2
3
4

Biến độc lập
(Constant)
AL
CHa
CHb

BM

B

Hệ số hồi quy chuẩn
hóa Beta

1,731
-,037
,341
,066
,161

-,050
,419
,073
,186

Sig.
,000
,191
,000
,081
,000

Nguồn: Xử lý dữ liệu khảo sát của tác giả

677

Hệ số phóng đại

phương sai VIP
1,097
1,224
1,294
1,364


INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019
ICYREB 2019

Kết quả phân tích hồi quy cho thấy giá trị Sig. của biến AL là 0,191 > 0,05, giá trị Sig. của biến
CHb là 0,081 > 0,05. Điều này chứng tỏ hai biến AL và CHb không ảnh hưởng đến hành vi gian lận trên
thị trường chứng khoán Việt Nam.
Các biến cịn lại bao gồm CHa, BM đều có hệ số Sig. < 0,05, đồng thời hệ số hồi quy chuẩn hóa
Beta đều dương. Điều này nghĩa là các biến này đều có tác động thuận chiều tới biến hành vi gian lận trên
thị trường chứng khoán Việt Nam. Thứ tự ảnh hưởng là CHa với hệ số hồi quy chuẩn hóa Beta là 0,419,
BM (0,186). Phương trình hồi quy thu được:
Gian lan = 1,731 + 0,341*CHa + 0,161*BM
3.2. Đánh giá
Như vậy, các yếu tố áp lực hồn tồn khơng có tác động đến hành vi gian lận trên thị trường chứng
khoán Việt Nam. Kết quả này ngược với các nghiên cứu trong nước của Lý Trần Kim Ngân (2011), Lê
Nguyễn Thế Cường (2013), Trần Thị Giang Tân (2014), do các nghiên cứu này tập trung vào gian lận báo
cáo tài chính với yếu tố áp lực tác động mạnh nhất.
Yếu tố lợi ích nhóm (Thơng đồng của các cơng ty chứng khoán, người nội bộ, tổ chức phát hành)
cũng không tác động đến hành vi gian lận. Kết quả này ngược với nghiên cứu của Free and Murphy
(2015) với 58.7% gian lận tài chính có đồng phạm. Ngồi ra “Thông đồng” (Collusion ) cũng là yếu tố
trung tâm trong nhiều vụ gian lận phức tạp và tốn kém (Dorminey và cộng sự (2010); KPMG (2012);
Klein & Maxson (2006)).
Yếu tố tâm lý đám đơng cũng đã khơng cịn tác động đến hành vi gian lận như trong nghiên cứu
của Nguyễn Đức Hiển (2012). Cho thấy kiến thức và hành vi của các nhà đầu tư khi tham gia đầu tư

chứng khoán đã được nâng cao. Đây là một kết quả thể hiện sự phát triển của thị trường chứng khoán
Việt Nam.
Yếu tố tác động lớn nhất đến hành vi gian lận là yếu tố cơ hội (quản lý, giám sát thị trường chưa
hiệu quả). Đây cũng là một thực tế lớn dẫn đến việc lấy ý kiến dự thảo sửa đổi luật chứng khoán trong
thời gian vừa qua. Nhiều các nội dung được sửa đổi nhằm tăng cường quản lý, giám sát thị trường chứng
khoán hiệu quả hơn.
Yếu tố biện minh hoàn toàn tác động đến hành vi gian lận. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu
trong nước của Lý Trần Kim Ngân (2011), Lê Nguyễn Thế Cường (2013), Trần Thị Giang Tân (2014),
các nghiên cứu này cho thấy yếu tố biện minh có tác động lớn thứ 2 đối với hành vi gian lận trong Báo
cáo tài chính. Tuy nhiên, yếu tố biện minh rất khó để quan sát vì khơng thể đọc được tâm của kẻ thủ
phạm (Cressey (1953), Wells (2005)). Do đó, cần thêm các nghiên cứu về yếu tố này về gian lận trên thị
trường chứng khốn. Trong phịng ngừa và hạn chế hành vi gian lận ở Việt Nam, cần phải tập trung hạn
chế yếu tố biện minh.
4. Giải pháp
Một số giải pháp hạn chế các cơ hội và ngăn ngừa biện minh giúp phịng ngừa gian lận trên thị
trường chứng khốn Việt Nam hiện nay:
Một là, cần tăng cường thẩm quyền của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước.
Hiện nay, Ủy ban Chứng khốn Nhà nước khơng có quyền buộc đối tượng đến làm việc để đối
chất; khơng có thẩm quyền u cầu các cơ quan liên quan như: ngân hàng, cơ quan thuế,... cung cấp
thơng tin về dịng tiền giữa các tài khoản nghi vấn; về thông tin trao đổi giữa đối tượng nghi vấn; về danh
tính, nhân thân đối tượng để xác minh; làm rõ mối liên hệ giữa các đối tượng, sự móc nối, thơng đồng
giữa các đối tượng trong thực hiện hành vi vi phạm… Do đó, khi tiến hành thanh tra, kiểm tra, xác minh
vi phạm, Ủy ban Chứng khốn Nhà nước cần có quyền: u cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân cung cấp thông
tin, tài liệu liên quan đến đối tượng có dấu hiệu vi phạm về thị trường chứng khốn; u cầu các tổ chức
tín dụng cung cấp thông tin về giao dịch tài khoản ngân hàng liên quan đến chứng khoán của đối tượng có
dấu hiệu vi phạm; triệu tập tổ chức, cá nhân có liên quan đến làm việc để làm rõ hành vi vi phạm. Nội
dung này cũng được được các đại biểu Quốc hội góp ý bổ sung trong dự thảo sửa đổi luật chứng khoán.

678



INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019
ICYREB 2019

Hai là, hồn thiện các tiêu chí giám sát.
Cần có hệ thống tiêu chí giám sát trực tuyến theo thời gian thực để linh hoạt, bổ sung bộ tiêu chí
giám sát hành vi, chú trọng đến các tiêu chí cảnh báo sớm, chủ động phòng ngừa đối với thị trường và
giảm thiểu việc phải xử lý sau khi vụ việc đã diễn ra. Đối với bộ tiêu chí giám sát hành vi, cần chú trọng
nghiên cứu khả năng tích lũy cổ phiếu trước khi thực hiện hành vi. Đây là một giai đoạn cơ bản trước khi
thực hiện hành vi thao túng giá hoặc tạo cung cầu giả tạo đối với một chứng khốn. Các tiêu chí trong
giám sát hành vi cần quan tâm gồm:
- Lệnh đặt có khả năng tạo cung cầu. Đây là loại lệnh đặt trong đợt khớp lệnh liên tục nhằm mục
đích làm cho các nhà đầu tư khác nhầm tưởng về tính thanh khoản của của thị trường.
- Lệnh khớp có khả năng tác động vào giá của cổ phiếu, đặc biệt trong các phiên khớp lệnh định kỳ
xác định giá đóng cửa và xác định giá mở cửa.
- Tần suất đặt lệnh. Đây là một yếu tố rất quan trọng để đánh giá ý thức chủ quan của người có các
loại lệnh đặt có khả năng tác động vào cung cầu và giá chứng khốn vào hoạt động giao dịch của chứng
khốn đó.
- Quan hệ trong hoạt động giao dịch giữa các tài khoản. Đây là yếu tố bổ trợ cho các tiêu chí được
nêu ở trên. Việc xác định quan hệ trong hoạt động giữa các tài khoản được thực hiện thông qua các tài
khoản đối ứng, khớp lệnh hỗ trợ luân phiên giữa các tài khoản trong khoảng thời gian phân tích. Kết quả
phân tích quan hệ trong hoạt động giữa các tài khoản sẽ là căn cứ để xác định nhóm tài khoản thực hiện
hoạt động thao túng đối với cổ phiếu.
Ba là, nâng cao năng lực của đội ngũ nhân sự trong lĩnh vực quản lý, giám sát, thực thi pháp luật
Đào tạo kỹ năng phối hợp điều tra cho các cơ quan quản lý và thực thi pháp luật. Trong các vụ việc
phức tạp, đòi hỏi cần nhiều kiến chuyên môn, kỹ thuật thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, có thể thành lập
các đội đặc nhiệm gồm nhân viên của các cơ quan này.
Hiện nay, các hành vi gian lận trên thị trường chứng khốn có thể bị xử lý hình sự. Mức độ am hiểu
chun mơn của các tòa án là một trong những nhân tố quan trọng về tính hiệu lực của các hoạt động
cưỡng chế - thực thi pháp luật của các cơ quan quản lý nói chung, chứ khơng đơn thuần của cơ quan giám

sát, nhất là trong các hoạt động tố tụng dân sự và hình sự. Tính phức tạp của hành vi giao dịch nội gián,
thao túng giá chứng khốn gây nhiều khó khăn cho những người khơng có kiến thức chun mơn sâu
thuộc lĩnh vực này trong việc hiểu được phương thức đương sự trong các vụ án kiếm lời bằng cách nào.
Nhằm giải quyết các vấn đề nêu trên, các khóa học dành cho các cơ quan bảo vệ pháp luật nên được cơ
quan quản lý chứng khoán tổ chức liên tục, thường xuyên. Các khóa học này sẽ có tác dụng to lớn nếu các
đội đặc nhiệm gồm công an, tòa án chuyên điều tra, xét xử các tội phạm trên thị trường vốn được thành
lập, như đã đề cập ở phần trên.
Bốn là, bồi dưỡng trình độ, nhận thức cho các nhà đầu tư
Cần tăng cường công tác tuyên truyền phổ biến, giáo dục pháp luật cho các nhà đầu tư tham gia thị
trường chứng khoán. Hầu như nhà đầu tư có học vấn cao khơng bao giờ khiếu nại rằng, họ không hề nhận
thức được bản chất mật và trọng yếu của thông tin nội bộ và rằng khơng biết về quy định cấm giao dịch
nội gián,... Vì vậy, thơng qua các cơng ty chứng khốn, cần cung cấp cho nhà đầu tư các tài liệu hướng
dẫn, bao gồm cả các kiến thức cơ bản, các quy định của pháp luật về giao dịch chứng khoán, các dấu hiệu
nhận biết hành vi gian lận trên thị trường chứng khốn... Cần có các chun đề trong nội dung của
chương trình đào tạo về giao dịch nội gián, thao túng giá để truyền tải đến mọi đối tượng những kiến thức
cơ bản, trách nhiệm, quyền lợi và nghĩa vụ khi tham gia thị trường chứng khoán.

679


INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019
ICYREB 2019

TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Albrecht, w. s., & Romney, M. B. (1986), Red-flagging management fraud: A validation,
Advances in Accounting, 3, 323-333.
[2] Cressey, D.R. (1950), The Criminal violation of financial trust, American sociological Review,
15(6), pp.738-743, December.
[3] Cressey, D. R. (1953), Other People’s Money, Montclair, NJ: Patterson Smith, pp.1-300.
[4] Dorminey, J. Fleming, A.S., Kranacher, M. & Riley, R.A. Jr. (2010), Beyond the fraud

triangle: Enhancing deterrence of economic crimes, CPA Journal, 80 (7), pp.17-23.
[5] Free, C. and Murphy, P. (2015), The ties that bind: the decision to co-offend in fraud,
Contemporary Accounting Research, Vol. 32 No. 1, pp. 18-54.
[6] Lou Y.I. and Wang M.L. (2009), Fraud risk factor of the fraud triangle assessing the
likelihood of fraudulent financial reporting, Journal of Business & Economics Research 7 (2) : 61 - 78.
[7] Mayhew, B. and Murphy, P. (2014), The impact of authority on reporting behavior,
rationalization and affect, Contemporary Accounting Research, Vol. 31 No. 2, pp. 420-443.
[8] Mock, T.J. & Turner, J. L. (2005), Auditor identification of fraud risk factors and their impact
on audit programs, International Journal of Auditing, vol.9, no.1, pp59-77.
[9] Moyes G., Lin, P. & Landry-Jr, R. (2005), Raise the red flag, Internal Auditor, October: 47-51.
[10] Skousen, C.J., Wright, C. J., (2006), Contemporaneous Risk Factors and the Prediction of
Financial Statement Fraud, Available at SSRN: />[11] Smith, M., Omar, N., Sayed, I. S. I. and Baharuddin, I. (2005), Auditors' perception of fraud
risk indicators: Malaysian Evidence, Managerial Auditing Journal, Vol. 20, No. 1, 73-85
[12] Tạ Thu Trang (2017), Kiểm toán gian lận trong kiểm toán báo cáo tài chính của các cơng ty
phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam, Luận án tiến sỹ, Trường đại học Kinh tế
quốc dân.
[13] Trần Thị Giang Tân và cộng sự (2014), Đánh giá rủi ro gian lận báo cáo tài chính của các cơng
ty niêm yết trên thị trường chứng khốn Việt Nam, Tạp chí Kinh tế & phát triển, số 26( 1), tr. 74-94.
[14] Văn phịng Quốc hội, Văn bản hợp nhất Luật Chứng khốn số 27/VBHN-VPQH, ngày 18/12/2013.
[15] Võ Thị Hoàng Nhi (2008), Giao dịch nội gián trên thị trường chứng khoán Việt Nam, Tạp chí
Cơng nghệ ngân hàng, số 29 tháng 8/2008, tr. 42- 45.
[16] Vona, I. W. (2008), Fraud Risk Assessment: Building a Fraud Audit Programme, Hoboken,
New Jersey: John Wiley and Sons.
[17] Võ Thị Hoàng Nhi (2008), Giao dịch nội gián trên thị trường chứng khốn Việt Nam, Tạp chí
Cơng nghệ ngân hàng, số 29 tháng 8/2008, tr. 42- 45.

680