Chương 4
CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Giảng viên: Nguyễn Thị Hương
Số tiết : 4 tiết


* Mục tiêu:
1. Trình bày nguyên nhân hình thành và những đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền?
2. Phân tích nguyên nhân ra đời và bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước.
3. Trình bày những biểu hiện chủ yếu của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước và cơ chế điều tiết của nó.
4. Phân tích thành tựu, hạn chế và xu hướng vận động của chủ nghĩa tư bản.

• 


*NỘI DUNG
4.1. 4.1.QUAN HỆ GIỮA CẠNH TRANH VÀ ĐQ TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG

• Động lực và mục đích của cạnh tranh là lợi nhuận.
• Cơ sở xuất hiện cạnh tranh là tồn tại chế độ tư hữu hoặc những hình thức sở hữu khác nhau
về tư liệu sản xuất.

• Vì vậy, cạnh tranh xuất hiện và tồn tại gắn liền với sự xuất hiện, phát triển của nền kinh tế
hàng hóa, kinh tế thị trường.


Ph. Ăng ghen
(1820-1895)

Các Mác
(1818-1883)

C.Mác và Ph.Ăngghen đã dự báo rằng:
Cạnh tranh tự do sinh ra tích tụ và tập trung sản xuất.
Tích tụ và tập trung sản xuất phát triển đến một mức độ nào đó
sẽ dẫn đến độc quyền


* Các hình thức cạnh tranh giữa các tổ chức độc quyền

• - cạnh tranh giữa các tổ chức độc quyền và các doanh nghiệp ngoại độc quyền
• - cạnh tranh giữa các tổ chức độc quyền với nhau
• - cạnh tranh trong nội bộ các tổ chức độc quyền
• * Trong nền KTTT hiện đại, cạnh tranh và độc quyền luôn tồn tại song hành với nhau


4.2. ĐỘC QUYỀN VÀ ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC TRONG NỀN KTTT

• 4.2.1. Lý luận của V.I. Leenin về độc quyền trong nền KTTT
• 4.2.1.1. Ngun nhân hình thành và tác động của độc quyền
• * Ngun nhân hình thành
• Vận dụng sáng tạo những nguyên lý của chủ nghĩa Mác vào điều kiện lịch sử mới của thế giới, V.I. Lênin đã chứng minh
rằng chủ nghĩa tư bản đã bước sang giai đoạn mới là chủ nghĩa tư bản độc quyền.

• Cụ thể do những nguyên nhân chủ yếu sau


•

V.I. Lê nin lãnh tụ giai cấp vô sản
Nga và thế giới


Vận dụng sáng tạo những nguyên lý của chủ
nghĩa Mác vào điều kiện lịch sử mới của thế
giới, V.I. Lênin đã chứng minh rằng chủ nghĩa
tư bản đã bước sang giai đoạn mới là chủ
nghĩa tư bản độc quyền.


* Nguyên nhân cơ bản dẫn đến sự hình thành các tổ chức độc quyền

Sự phát triển LLSX dưới tác động của
tiến bộ KHKT đẩy nhanh quá trình TT
và TT sản xuất, hình thành các XN quy mơ lớn

Thành tựu KHKT làm xuất hiện
những ngành sx mới có quy mơ lớn

Sự tác động của các QLKT làm biến đổi
cơ cấu KT theo hướng TT SX quy mô lớn

CNTBĐQ
CT khốc liệt buộc các nhà TB tăng QMTL,
CTKT để chiến thăng trong CT
KHKT làm hàng loạt XN vừa, nhỏ phá sản,
thúc đẩy quá trình TT và TT tư bản

Sự phát triển hệ thốngTD-TBCN trở thành
đòn bảy thúc đẩy TTSX ra đời các TCĐQ


 

* Lợi nhuận độc quyền: là lợi nhuận thu được cao hơn lợi nhuận bình quân, do sự thống trị của các tổ chức độc
quyền đem lại.

• Các tổ chức độc quyền thống trị bằng cách khống chế (áp đặt) giá bán hàng hóa cao và giá mua hàng hóa thấp, do đó các
tổ chức độc quyền ln thu được lợi nhuận độc quyền cao.

• Nguồn gốc của lợi nhuận độc quyền cao là lao động không công của công nhân làm việc trong các xí nghiệp độc quyền;
một phần lao động không công của công nhân làm việc trong các xí nghiệp ngồi độc quyền…


* Giá cả độc quyền là giá cả do các tổ chức độc quyền áp đặt trong mua và bán hàng hóa.

• Giá cả độc quyền gồm chí phí sản xuất cộng với lợi nhuận độc quyền.
• Về thực chất, giá cả độc quyền vẫn khơng thốt ly và khơng phủ định cơ sở của nó là giá trị.
• Trong mối quan hệ này thì giá trị vẫn là cơ sở, là nội dung bên trong giá cả độc quyền.
cả độc quyền chỉ lên xuống xoay quanh giá trị hàng hóa. Khi xuất hiện giá cả độc quyền thì giá cả thị trường lên xuống
• Giá
xoay quanh giá cả độc quyền.


* Tác động của độc quyền trong nền kinh tế thị trường

• -* Những tác động tích cực:
•  - Độc quyền tạo ra khả năng to lớn trong việc nghiên cứu và triển khai các hoạt động khoa học kỹ thuật, thúc đẩy sự tiến
bộ kỹ thuật.

• - Độc quyền làm tăng năng suất lao động, nâng cao năng lực cạnh tranh.
• - Độc quyền tạo sức mạnh góp phần thúc đẩy nền kinh tế phát triển theo hướng sản xuất lớn hiện đại.



• * Những tác động tiêu cực:
• - Độc quyền làm cho cạnh tranh khơng hồn hảo gây thiệt hại cho người tiêu dùng và xã hội.
• -Độc quyền đã phần nào kìm hãm sự tiến bộ kỹ thuật, kìm hãm sự phát triển kinh tế, xã hội.
• -Độc quyền chi phối các quan hệ kinh tế, xã hội, làm tăng sự phân hóa
• giàu nghèo.


2. Những đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa Tư bản Độc quyền

V.I. Lênin đã nêu ra năm đặc điểm
kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư
bản độc quyền


*.Tập trung sản xuất và các tổ chức độc quyền
Tích tụ, tập trung
sản xuất
Ht số ít xí nghiệp lớn

Cạnh tranh gay gắt

Thoả hiệp, thoả thuận

Tổ chức độc quyền

Tổ chức độc quyền, là tổ chức liên minh giữa các nhà tư bản lớn để tập trung vào trong tay phần lớn việc sản xuất và

tiêu thụ một số loại hàng hoá nào đó nhằm mục đích thu lợi nhuận độc quyền cao



* Các tổ chức độc quyền tiêu biểu

• Khi mới bắt đầu q trình độc quyền hố, các liên minh độc quyền hình thành theo liên kết ngang, nghĩa là mới chỉ liên
kết những doanh nghiệp trong cùng một ngành,

• Nhưng về sau theo mối liên hệ dây chuyền, các tổ chức độc quyền đã phát triển theo liên kết dọc, mở rộng ra nhiều
ngành khác nhau.

• -Cácten là hình thức tổ chức độc quyền giữa các nhà tư bản ký hiệp nghị thoả thuận với nhau về giá cả, quy mơ sản
lượng hàng hóa, thị trường tiêu thụ, kỳ hạn thanh toán


• -Xanhđica là hình thức tổ chức độc quyền cao hơn, ổn định hơn cácten. Các nhà tư bản tham gia xanhđica vẫn giữ độc
lập về sản xuất, chỉ mất độc lập về lưu thơng hàng hóa

• -- Tờrớt là hình thức độc quyền cao hơn cácten và xanhđica. Trong Tờrớt thì cả việc sản xuất, tiêu thụ, tài vụ đều do một

ban quản trị chung thống nhất quản lý. Các nhà tư bản tham gia tờrớt trở thành những cổ đơng để thu lợi nhuận theo số
lượng cổ phần.

• -Cơngxcxiom là hình thức tổ chức độc quyền có trình độ và quy mơ lớn hơn các hình thức độc quyền trên


* Tư bản tài chính và hệ thống tài phiệt chi phối…. sâssawsắc

Trụ sở (FED)

Trụ sở Quỹ tiền tệ thế giới
(IMF)


Trụ sở Ngân hàng thế giới
(WB)

Trụ sở NH phát triển
Châu Á (ADB)

Lê nin: “Tư bản tài chính là kết quả của sự hợp nhất giưa TB ngân hàng của một số ít ngân hàng ĐQ lớn nhất với TB của liên minh độc quyền
các nhà công nghiệp”


C - Xuất khẩu tư bản

CNTB -TDCT

XKTB
XKHH

nhằm mục đích chiếm

mục đích thực hiện giá

đoạt m và các nguồn

trị

lợi khác của nước

XKTB

CNTB §Q


NKTB


Xuất khẩu tư bản
Tiền tệ

Mục đích thu lợi nhuận


Những biểu hiện mới của XKTB

• -Thứ nhất, trước kia luồng tư bản xuất khẩu chủ yếu từ các nước tư bản phát triển sang các nước kém phát triển (chiếm
tỷ trọng trên 70%). Nhưng những thập kỷ gần đây đại bộ phận dòng đầu tư lại chảy qua lại giữa các nước tư bản phát
triển với nhau.

• - Chủ thể xuất khẩu tư bản có sự thay đổi lớn, trong đó vai trị của
các cơng ty xun quốc gia (TNCs) trong xuất khẩu tư bản ngày càng to lớn, đặc biệt là đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI).
Mặt khác, đã xuất hiện nhiều chủ thể xuất khẩu tư bản từ các nước đang phát triển.


• - hình thức xuất khẩu tư bản rất đa dạng, sự đan xen giữa xuất khẩu tư bản và xuất khẩu hàng hoá tăng lên. Chẳng hạn
trong đầu tư trực tiếp xuất hiện những hình thức mới như BOT (xây dựng - kinh doanh - chuyển giao), BT (xây dựng chuyển giao), ... Sự kết hợp giữa xuất khẩu tư bản với các hợp đồng bn bán hàng hố, dịch vụ, chất xám, … khơng
ngừng tăng lên.

• - sự áp đặt mang tính chất thực dân trong xuất khẩu tư bản đã được gỡ bỏ dần và nguyên tắc cùng có lợi được đề cao.


* Sự phân chia thế giới về KT
giữa các tổ chức độc quyền


Trụ sở khối
kinh tế Châu Âu (EU)
Ông Herman Van Rompuy
chủ tịch khối
kinh tế Châu Âu (EU)


Sự phân chia thế giới về KT
giữa các tổ chức độc quyền

Khối kinh tế dầu mỏ OPEC

Thành viên Khối kinh tế OPEC


* Sự phân chia thế giới về lãnh thổ
giữa các cường quốc

Sự PT không đều
về KT
PT không đều
về CT, QS

Xung đột QS
để phân chia LT
Chiến tranh
thế giới

Hình thành hệ thống thuộc địa và

nửa thuộc địa


Chiến tranh thế giới 1914-1918
và phân chia thuộc địa