Chương 8 ĐIỀU KHIỂN CHO CHÔM
CHÔM RA HOA RÃI VỤ

8.1 Đặc điểm ra hoa và cấu tạo hoa
Hoa chôm chôm có hai loại là hoa đực và hoa lưỡng tính. Hoa đực không có
bầu noãn do đó chỉ làm nhiệm vụ cung cấp hạt phấn cho hoa lưỡng tính. Hoa nở
vào lúc sáng sớm sẽ hoàn tất sau 3 giờ trong điều kiện có nắng tốt. Hoa nở vào buổi
chiều sẽ chấm dứt vào sáng hôm sau. Trung bình có 3.000 hoa đực trên một phát
hoa. Mỗi hoa có trung bình 5.400 hạt phấn. Do đó, có khoảng 16 triệu hạt phấn
trong một phát hoa. Hoa lưỡng tính có hai loại, hoa lưỡng tính nhưng làm chức
năng củ
a hoa đực và hoa lưỡng tính nhưng làm chức năng của hoa cái. Ở hoa lưỡng
tính-đực, chỉ nhị phát triển mạnh trong khi ở hoa lưỡng tính cái thì bầu noãn phát
triển nhưng bao phấn không mở. Trung bình có khoảng 500 hoa lưỡng tính trên một
phát hoa. Hoa lưỡng tính-cái nhận phấn trong ngày và trở thành màu nâu trong ngày
hôm sau. Tuy nhiên, cũng giống như hoa đực, hoa lưỡng tính cái nhận phấn chủ yếu
vào buổi sáng sớm.
Tuỳ thuộc vào đặc tính của hoa, cây chôm chôm được phân thành 3 nhóm:
- Cây đực : Chỉ sinh ra hoa đự
c. Có khoảng 40-60 % cây con mọc từ hột là
cây đực.
- Cây lưỡng tính nhưng chỉ sinh ra hoa lưỡng tính-đực.
- Cây lưỡng tính nhưng sinh ra cả hai loại hoa lưỡng tính đực và cái. Tuy
nhiên, tỉ lệ hoa lưỡng tính đực chỉ vào khoảng 0,05-0,90 %. Đây là loại cây phổ
biến thường gặp trong sản xuất. Một số giống có tỉ lệ hoa lưỡng tính-đực thấp như
“Si-Chompoo” của Thái Lan, sự đậu trái thường ít khi hoàn toàn.
Do sự vắ
ng mặt của hạt phấn trên hoa lưỡng tính-cái, nên có ý kiến cho rằng
cần phải có hạt phấn từ cây đực cho việc thụ tinh hoặc là cây lưỡng tính có khả
năng hình thành trái qua sự sinh dục vô tính. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng hoa
chôm chôm có thể đậu trái mà không cần hạt phấn vì sự đậu trái của hoa chôm

chôm đạt kết quả rất tốt trong điều kiện thiếu cây đực và thiếu hạt phấn của hoa
lưỡ
ng tính-cái. Tuy nhiên, trong những điều kiện thời tiết bất thường sự thụ phấn
của chôm chôm có thể bị trở ngại do thiếu hạt phấn. Trong trường hợp nầy việc xử
lý NAA hoặc ở nồng độ 15-20 ppm để làm tăng hoa đực trên một số phát hoa từ đó
làm tăng tỉ lệ đậu trái cho chôm chôm. Thời điểm xử lý NAA hoặc SNA (dạng muối
natri của NAA) thích hợp là khi có m
ột phần ba số hoa trên phát hoa nở. Theo Bùi
Thanh Liêm (1999), cho biết NAA có khả năng chuyển đổi giới tính hoa chôm
chôm từ hoa lưỡng tính làm nhiệm vụ hoa cái thành hoa lưỡng tính làm nhiệm vụ
hoa đực cung cấp những hạt phấn hoạt năng. Có thể sử dụng NAA ở nồng độ biến
thiên từ 15-200 ppm để phun lên phát hoa nhằm chuyển đổi giới tính mà vẫn không
ảnh hưởng tới chất lượng phát hoa. Tuy nhiên, phun NAA ở nồng độ 30 ppm cho
kết quả ổn định và kinh tế nhất. Biện pháp phun chùm hoa theo bốn hướng trên tán
cây, mỗi chùm từ 3-5 phát hoa vào thời điểm hoa nở 30% trên phát hoa để gia tăng
tỉ lệ đậu trái và năng suất cây chôm chôm.
Ruồi và ong mật là côn trùng rất có ích làm tăng sự thụ phấn cho hoa chôm
chôm. Đặc biệt vào buổi sáng sớm khi cả hoa đực và hoa lưỡng tính cái đều mở.
Ngoài ra, để t
ăng sự thụ phấn cho cây chôm chôm, người ta còn trồng xen nhiều
giống chôm chôm có thời gian ra hoa chồng lên nhau. Việc phun các chất điều hoà
sinh trưởng để làm tăng sự sản xuất hạt phấn nhằm làm tăng sự thụ phấn cũng là
biện pháp được áp dụng ở Thái Lan.
Tóm lại, ngoại trừ khả năng sinh dục vô tính, hoa của cây chôm chôm thụ
phấn chéo là chủ yếu nên việc tăng thêm nguồn phấn sẽ làm t
ăng khả năng đậu trái
của chôm chôm. Tuy nhiên, việc thụ phấn bằng tay thêm cho chôm chôm tốn rất
nhiều công sức và không hiệu quả. Để khắc phục tình trạng thiếu hạt phấn, việc
trồng cây đực xen vào cây lưỡng tính, trồng xen nhiều giống với nhau, xử lý NAA
làm tăng số hoa đực hoặc nuôi ong trong vườn là những biện pháp tốt nhằm tăng sự

thụ phấn cho cây chôm chôm.

Hình 8.1 Phát hoa chôm chôm ‘Rongrean’
a
b


147

Hình 8.2 Phát hoa chôm chôm mọc ở chồi tận cùng


Hình 8.3 Hoa lưỡng tính cái đang nở

8.2 Sinh lý sự ra hoa
8.2.1 Sự ra hoa
Theo dõi sự ra hoa từ ngày xử lý ra hoa bằng cách phun paclobutrazol kết
hợp với xiết nước trong mương cho thấy chồi ngọn bắt đầu phát triển sau 42 ngày,
phát hoa phát triển trong 30 ngày thì bắt đầu quá trình nở hoa. Thời gian nở giữa
các phát hoa trên cây và thời gian nở giữa các cây trong vườn thường không đồng
loạt. Thời gian nở hoa tập trung của các cây là 35 ngày sau khi nhú mầm hoa và quá
trình nở hoa kết thúc trong 9 ngày. Tổng thời gian từ khi xiết nước đến khi hoa nở
hoàn toàn là 81 ngày. Quá trình ra hoa chôm chôm được tóm tắt trong Bả
ng 8.1. Sự
chuyển từ giai đoạn sinh trưởng sang sinh sản là giai đoạn quan trọng nhưng sự nảy
sinh hoa bắt đầu lúc nào rất khó xác định chính xác. Khi nghiên cứu hiệu quả của

148
một số hoá chất lên sự ra hoa của chôm chôm Roengrean, Muchjajib (1988) nhận
thấy sự phát triển của mầm hoa giống nhau trên cây có và không xử lý hoá chất kích

thích ra hoa nhưng việc phun chất kích thích ra hoa như Paclobutrazol, SADH và
ethephon sẽ kích thích sự hình thành và sự phát triển của mầm hoa sớm hơn cây đối
chứng từ 5 đến 15 ngày. Kết quả quan sát sự bắt đầu hình thành và sự phát triển
mầm hoa (Hình 8.4) là dấu hiệu rất quan trọng cho thấy cây chôm chôm bắt đầu
biểu hi
ện đáp ứng với sự kích thích ra hoa để kết thúc biện pháp kích thích ra hoa
(xiết nước) đồng thời có biện pháp kích thích và thúc đẩy cho mầm hoa phát triển
đồng loạt. Đây là giai đoạn quyết định rất quan trọng vì kéo dài thời gian kích thích
ra hoa có thể sẽ làm tăng tỉ lệ ra hoa nhưng cũng có thể ảnh hưởng lên sự sinh
trưởng và khả năng nuôi trái của cây. Phá sự miên trạng của mầm hoa bằng
Thiourea ở nồng độ
0,3% và thúc đẩy sự phát triển mầm hoa bằng cách bón phân và
tưới nước cho cây. Tuy nhiên, theo kinh nghiệm của nhà vườn ở Long Hồ (Vĩnh
Long) và Chợ Lách (Bến Tre) thì việc cho nước ngập mương một cách đột ngột và
tưới nhiều nước sẽ thúc đẩy sự sinh trưởng thay vì sự phát triển của mầm hoa.
Whitehead (1959) cho biết rằng điều kiện thời tiết ở thời điểm ra hoa có ảnh hưởng
đến quá trình phát triể
n của phát hoa chôm chôm. Lượng mưa quá lớn trước khi ra
hoa sẽ thúc đẩy sự sinh trưởng của cây.

Bảng 8.1 Các giai đoạn trong quá trình xử lý chôm chôm ra hoa mùa nghịch bằng
cách phun PBZ kết hợp với xiết nước và đậy màng phủ mặt liếp tại huyện
Phong Điền, Thành Phố Cần Thơ.

Giai đoạn phát triển Ngày
Xử lý ra hoa - nhú mầm hoa 43
Nhú mầm hoa - nở hoa 30
Thời gian nở hoa 10
Đậu trái - Thu hoạch 95
Xử lý - Thu hoạch 178





149

Hình 8.4 Sự phát triển của chồi ngọn với sự tác động của PBZ. a) Có xử lý PBZ ở
nồng độ 600 ppm; b) đối chứng không xử lý
a
b


8.2.2 Sự đậu trái và rụng trái non
Khảo sát sự đậu trái và sự rụng trái non chôm chôm Java tại Cần Thơ Châu
Trùng Dương (2005) nhận thấy thời gian từ khi đậu trái đến khi thu hoạch kéo dài
14-16 tuần. Tỉ lệ đậu trái rất thấp, chỉ đạt 1,1%. Sự rụng trái non xảy ra chủ yếu ở
giai đoạn 4 tuần sau khi đậu trái, trong đó giai đoạn 2 tuần sau khi đậu trái tỉ lệ rụng
trái non gần 50% và tuần tiếp theo là trên 30%. Sự rụng trái non giảm d
ần và hầu
như chấm dứt ở giai đoạn 8 tuần sau khi đậu trái và số trái/chùm ổn định đến khi
thu hoạch (Hình 8.5).




150

Hình 8.5 Số trái còn lại/phát hoa giai đoạn từ khi đậu trái đến khi thu hoạch của
chôm chôm Java tại huyện Phong Điền, TP. Cần Thơ



Hình 8.6 Hiện tượng chôm chôm bị trái ‘tiêu’ do không được thụ tinh (a) và trái
phát triển bình thường (b)
a)
b)


8.2.3 Quá trình phát triển trái chôm chôm
Sau khi đậu trái, trọng lượng vỏ tăng chậm trong thời gian từ tuần 1-6, sau đó
tăng nhanh cho đến khi thu hoạch. Trọng lượng hạt tăng chậm từ tuần 1-6, từ tuần
6-11 trọng lượng hạt tăng nhiều nhất sau đó trọng lượng tăng không đáng kể. Cơm
bắt đầu hình thành từ tuần thứ 7 kéo dài đến khi thu hoạch. Trọng lượng trái phát
triển chậm vào giai đoạn 1- 8 tu
ần sau khi đậu trái, tuần 8-9 trọng lượng trái tăng
lên, tuần 10-11 tăng không nhiều. Thịt trái bắt đầu hình thành từ tuần thứ bảy sau
khi đậu trái nhưng bắt đầu tăng trưởng nhanh từ tuần thứ 10 đến khi thu hoạch
(Hình 8.7 và Hình 8.8). Sự phát triển thịt trái đã làm trọng lượng trái tăng nhanh
trong giai đoạn nầy. Trọng lượng trung bình của chôm chôm là 32 g, tỉ lệ giữa các
phần bao gồm, vỏ chiếm 48% tr
ọng lượng trái, phần cơm chiếm 45% trọng lượng
trái, hạt chiếm 7% trọng lượng trái. Chiều dài trái trung bình là 4,6 cm, chiều rộng
trái trung bình là 3,7 cm, dày vỏ là 4,1 mm lúc thu hoạch. Khảo sát 3 giống chôm
chôm ‘Rongrean’, java và chôm chôm nhãn, Đào Thị Bé Bảy và ctv. (2005) cho biết
thời gian từ khi đậu trái đến khi thu hoạch của cả ba giống từ 115-120 ngày, thu
hoạch tập trung từ tháng 5-6.
Tóm lại, từ khi nhú mầm đến khi ra hoa trong khoảng 40 ngày và từ khi đậu
trái đến thu hoạch từ 14-16 tuần. Tỉ l
ệ đậu trái rất thấp chỉ khoảng 1%. Chôm chôm
rụng trái nhiều nhất trong khoảng hai tuần sau khi đậu trái, sau đó tỉ lệ rụng trái non
giảm dần và ổn định ở giai đoạn 8 tuần sau khi đậu trái. Trọng lượng trái tăng nhanh

cùng với sự hình thành thịt trái ở giai đoạn 10 tuần sau khi đậu trái cho đến khi thu
hoạch.

151