ĈҤI HӐC QUӔC GIA TP. HӖ CHÍ MINH
TRѬӠNG ĈҤI HӐC KHOA HӐC XÃ HӜI VÀ NHÂN VĂN
-----[0\-----

NGUYӈN THӎ NGUӖN

TѬ TѬӢNG TRӎ NѬӞC
TRONG TRIӂT HӐC TRUNG QUӔC
CӘ ĈҤI VÀ Ý NGHƬA CӪA NÓ ĈӔI VӞI VIӊC
XÂY DӴNG NHÀ NѬӞC VIӊT NAM HIӊN NAY

LUҰN VĂN THҤC SƬ TRIӂT HӐC

TP. HӖ CHÍ MINH – NĂM 2008

1


ĈҤI HӐC QUӔC GIA TP. HӖ CHÍ MINH
TRѬӠNG ĈҤI HӐC KHOA HӐC XÃ HӜI VÀ NHÂN VĂN
-----[0\-----

NGUYӈN THӎ NGUӖN

TѬ TѬӢNG TRӎ NѬӞC
TRONG TRIӂT HӐC TRUNG QUӔC
CӘ ĈҤI VÀ Ý NGHƬA CӪA NÓ ĈӔI VӞI VIӊC
XÂY DӴNG NHÀ NѬӞC VIӊT NAM HIӊN NAY
Chuyên ngành: TriӃt hӑc
Mã sӕ: 60 22 80
LUҰN VĂN THҤC SƬ TRIӂT HӐC

Ngѭӡi hѭӟng dүn khoa hӑc:
PGS. TS. Vlj VĂN GҪU

TP. HӖ CHÍ MINH - 2008

2


LӠI CAM ĈOAN

Tơi xin cam ÿoan ÿây là cơng trình m tѫi nghin cӭu.
KӃt quҧ nghiên cӭu là trung thӵc và chѭa ÿѭӧc cơng bӕ trong bҩt
kǤ cơng trình no.
Ngѭӡi thӵc hiӋn

3


MӨC LӨC
1.

PHҪN MӢ ĈҪU

1

2.

Tính cҩp thiӃt cӫa ÿӅ tài


1

3.

Tình hình nghiên cӭu ÿӅ tài

2

4.

Mөc ÿích, nhiӋm vө cӫa luұn văn

7

5.

Cѫ sӣ lý luұn và phѭѫng pháp nghiên cӭu cӫa luұn văn

8

6.

Ý nghƭa khoa hӑc và thӵc tiӉn cӫa luұn văn

8

7.

KӃt cҩu cӫa luұn văn


9

8.

PHҪN NӜI DUNG

10

Chѭѫng I:

Cѫ sӣ hình thành và quá trình phát triӇn cӫa tѭ tѭӣng

10

trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi
Cѫ sӣ kinh tӃ – xã hӝi và nhӳng thành tӵu khoa hӑc –
1.1.

10

văn hóa hình thành tѭ tѭӣng trӏ nuӟc trong triӃt hӑc
Trung quӕc thӡi kǤ cә ÿҥi

1.1.1. Cѫ sӣ kinh tӃ – xã hӝi hình thành tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong

10

triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi
1.1.2. Nhӳng thành tӵu văn hóa - khoa hӑc là cѫ sӣ hình thành tѭ


17

tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi
1.2.

Quá trình phát triӇn cӫa tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong

21

triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi
1.2.1.

Quá trình phát triӇn tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc cӫa trѭӡng phái Nho

21

gia
1.2.2.

Quá trình phát triӇn tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc cӫa trѭӡng phái

28

Pháp gia
1.2.3.

Quá trình phát triӇn tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc cӫa trѭӡng phái Ĉҥo

32


gia
ChѭѫngII: Nӝi dung tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc
cә ÿҥi và ý nghƭa cӫa nó ÿӕi vӟi viӋc xây dӵng nhà

4

37


nѭӟc ViӋt Nam
2.1.

Nӝi dung tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung quӕc

37

cә ÿҥi
2.1.1.

Tѭ tѭӣng ÿӭc trӏ cӫa trѭӡng phái Nho gia

37

2.1.2.

Tѭ tѭӣng pháp trӏ cӫa trѭӡng phái Pháp gia

61

2.1.3.


Quan ÿiӇm vô vi nhi trӏ cӫa trѭӡng phái Ĉҥo gia

79

Ý nghƭa cӫa tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung

85

2.2.

Quӕc cә ÿҥi ÿӕi vӟi viӋc xây dӵng nhà nѭӟc ViӋt Nam
hiӋn nay
2.2.1.

Ý nghƭa cӫa tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung quӕc

85

cә ÿҥi ÿӕi vӟi viӋc xây dӵng nhà nuӟc phong kiӃn ViӋt
Nam
2.2.2.

Tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi và ý

91

nghƭa cӫa nó ÿӕi vӟi viӋc xây dӵng nhà nѭӟc ViӋt Nam
hiӋn nay
KӃt luұn


98

Danh mөc tài liӋu tham khҧo

102

5


PHҪN MӢ ĈҪU
1.Tính cҩp thiӃt cӫa ÿӅ tài
Sӵ nghiӋp ÿәi mӟi ӣ nѭӟc ta hiӋn nay mà Ĉҧng và Nhà nѭӟc khӣi
xѭӟng ÿòi hӓi chúng ta mӝt mһt phҧi nâng cao vӅ ÿҥo ÿӭc, mһt khác phҧi
nâng cao hiӋu lӵc, hiӋu quҧ quҧn lý cӫa nhà nѭӟc. Bӣi vì sӵ nghiӋp ÿәi mӟi
ӣ nѭӟc ta trѭӟc hӃt là ÿәi mӟi tѭ duy kinh tӃ, tӭc là chuyӇn tӯ nӅn kinh tӃ
tұp trung quan liêu bao cҩp sang nӅn kinh tӃ thӏ trѭӡng ÿӏnh hѭӟng xã hӝi
chӫ nghƭa. Trong quá trình thӵc hiӋn nӅn kinh tӃ thӏ trѭӡng, mӑi mһt cӫa ÿӡi
sӕng kinh tӃ, chính trӏ, xã hӝi cӫa ÿҩt nѭӟc ÿã không ngӯng phát triӇn, ÿҥt
nhӳng thành tӵu to lӟn.
Song mһt trái cӫa nӅn kinh tӃ thӏ trѭӡng ÿã làm cho khơng ít cán bӝ ÿҧng
viên suy thối vӅ ÿҥo ÿӭc lӕi sӕng, tӋ nҥn xã hӝi ngày càng tăng do thӏ hiӃu
chҥy theo ÿӗng tiӅn nên các cѫ sӣ sҧn xuҩt gian lұn thѭѫng mҥi, trӕn thuӃ, gây
ô nhiӉm môi trѭӡng sinh thái, vi phҥm pháp luұt mӝt cách nghiêm trӑng. ĈӇ
tăng trѭӣng kinh tӃ và әn ÿӏnh chính trӏ – xã hӝi thì viӋc trӏ nѭӟc bҵng ÿӭc trӏ
và pháp trӏ là viӋc làm tҩt yӃu ÿӇ theo kӏp nӅn kinh tӃ nhiӅu thành phҫn vұn
hành theo cѫ chӃ thӏ trѭӡng ÿӏnh hѭӟng xã hӝi chӫ nghƭa. Tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc
cӫa triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi có ҧnh hѭӣng nhҩt ÿӏnh ÿӕi vӟi các triӅu ÿҥi
phong kiӃn ViӋt Nam. Nhӳng tѭ tѭӣng ҩy rҩt phong phú và sâu sҳc vӅ nӝi
dung do ÿó ÿã ÿӇ lҥi dҩu ҩn cho mӝt thӡi ÿҥi, phҧn ánh mӝt giai ÿoҥn phát triӇn

sôi nәi cӫa lӏch sӱ triӃt hӑc Trung Quӕc ÿó là thӡi kǤ Xuân thu - ChiӃn quӕc, tѭ
tѭӣng tiêu biӇu cӫa triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi nhѭ tѭ tѭӣng ÿӭc trӏ cӫa Nho gia,
pháp trӏ cӫa Pháp gia, vô vi nhi trӏ cӫa Ĉҥo gia… Vӟi các nhà tѭ tѭӣng lӟn có ҧnh
hѭӣng rҩt nhiӅu trong nhӳng giai ÿoҥn ÿҫy biӃn ÿӝng cӫa lӏch sӱ Trung Quӕc
nhѭ Khәng Tӱ, Lão Tӱ, Tuân Tӱ, Mҥnh Tӱ và Hàn Phi Tӱ…
NӃu nhѭ tѭ tѭӣng ÿӭc trӏ luôn ÿһt nhân nghƭa lên hàng ÿҫu trong viӋc xây
dӵng nhà nѭӟc thì tѭ tѭӣng pháp trӏ lҥi ÿӅ cao vai trò cӫa pháp luұt trong viӋc
trӏ nѭӟc hay tѭ tѭӣng vô vi nhi trӏ cӫa Ĉҥo gia ÿó là coi trӑng yӃu tӕ tӵ nhiên
trong viӋc trӏ nѭӟc… Nhӳng tѭ tѭӣng này thӵc sӵ có ý nghƭa và sӵ tác ÿӝng

6


mҥnh mӁ ÿӕi vӟi nѭӟc ta. Vì thӃ, ÿӇ xây dӵng ÿҩt nѭӟc bên cҥnh viӋc giӳ gìn
tѭ tѭӣng lâu ÿӡi cӫa dân tӝc, cNJng cҫn phҧi biӃt kӃ thӯa nhӳng truyӅn thӕng
quý báu cӫa nhӳng dân tӝc khác. Trong ÿó, tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc
Trung Quӕc cә ÿҥi có ý nghƭa thiӃt thӵc trong viӋc vұn dөng xây dӵng nhà
nѭӟc ViӋt Nam hiӋn nay.
Nhұn thӭc ÿѭӧc vai trò quan trӑng cӫa nhӳng tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc ÿӕi vӟi
viӋc әn ÿӏnh nӅn chính trӏ - xã hӝi cӫa ÿҩt nѭӟc nên tác giҧ quyӃt ÿӏnh chӑn ÿӅ
tài: “Tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi và ý nghƭa cӫa
nó ÿӕi vӟi viӋc xây dӵng nhà nѭӟc ViӋt Nam hiӋn nay” làm luұn văn tӕt
nghiӋp thҥc sƭ triӃt hӑc cӫa mình.
2. Tình hình nghiên cӭu ÿӅ tài
Tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi là mӝt vҩn ÿӅ ÿѭӧc
nhiӅu nhà nghiên cӭu ÿһc biӋt quan tâm tìm hiӇu, trong ÿó phҧi kӇ ÿӃn mӝt sӕ
cơng trình tiêu biӇu nhѭ:
Thӭ nhҩt, nghiên cӭu ÿҥi cѭѫng vӅ Trung Quӕc có các cơng trình sau:
Cơng trình do PGS, TS Dỗn Chính chӫ biên: “Ĉҥi cѭѫng lӏch sӱ triӃt hӑc
Trung Quӕc”, Nxb. Chính trӏ Quӕc gia, Hà Nӝi, xuҩt bҧn năm 2004 ÿã ÿӅ cұp ÿӃn

rҩt nhiӅu nӝi dung vӅ lӏch sӱ triӃt hӑc Trung Quӕc tӯ thӃ kӹ XVIII trѭӟc Công
nguyên ÿӃn nhӳng năm ÿҫu cӫa thӃ kӹ XX, ÿһc biӋt là bӕi cҧnh xã hӝi Trung
Quӕc thӡi kǤ Xuân thu - ChiӃn quӕc. Trong tác phҭm “Lӏch sӱ văn hố Trung
Quӕc” gӗm có 2 tұp, do Trung tâm Phѭѫng Ĉông, Thѭӧng Hҧi xuҩt bҧn năm
1993; và cuӕn “Ĉҥi cѭѫng lӏch sӱ văn hoá Trung Quӕc” gӗm các tác giҧ Ngơ
Vinh Chính, Vѭѫng MiӋn Q chӫ biên, Nxb. Văn hố - Thơng tin, xuҩt bҧn
năm 1994.
Khơng nhӳng thӃ cịn có rҩt nhiӅu nhӳng tác phҭm khác cӫa các hӑc giҧ
nhѭ: “Ĉҥi cѭѫng triӃt hӑc sӱ Trung Quӕc” cӫa Phùng Hӳu Lan (bҧn dӏch cӫa
NguyӉn Văn Dѭѫng), Nxb. Thanh niên, xuҩt bҧn năm 1999. Ĉӗng thӡi trong các
tác phҭm khác nhѭ “Ĉҥi cѭѫng triӃt hӑc Trung Quӕc” gӗm 2 tұp cӫa Giҧn Chi,
NguyӉn HiӃn Lê do Cҧo Thѫm, Sài Gòn xuҩt bҧn năm 1960; cuӕn “Lӏch sӱ

7


triӃt hӑc” do GS, TS NguyӉn Hӳu Vui chӫ biên, Nxb. Tѭ tѭӣng văn hoá Hà
Nӝi, xuҩt bҧn năm 1992… Trong nhӳng tác phҭm này, các tác giҧ ÿã làm rõ
bӕi cҧnh xã hӝi Trung Quӕc thӡi kǤ Xuân thu - ChiӃn quӕc vӟi tѭ cách là cѫ sӣ
khách quan hình thành các trѭӡng phái triӃt hӑc ӣ Trung Quӕc vào giai ÿoҥn
này. Trong các tác phҭm kӇ trên thì cuӕn “Ĉҥi cѭѫng lӏch sӱ triӃt hӑc Trung
Quӕc” mà PGS,TS Dỗn Chính chӫ biên khơng nhӳng phân tích sâu sҳc nhӳng
tѭ tѭӣng cӫa nhӳng nhà triӃt hӑc Trung Quӕc thӡi kǤ cә ÿҥi nói chung mà cịn
có nhӳng ÿánh giá hӃt sӭc xác ÿáng rҩt có giá trӏ vӅ tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc.
Trong cơng trình có tên: “Tѭ tѭӣng pháp trӏ cӫa Pháp gia vӟi sӵ nghiӋp xây
dӵng nhà nѭӟc pháp quyӅn ViӋt Nam”, Nxb. Chính trӏ Quӕc gia, Hà Nӝi, xuҩt
bҧn năm 2007 cӫa PGS, TS Dỗn Chính, TS NguyӉn Văn Trӏnh, mӝt chuyên
khҧo nghiên cӭu vӅ quan ÿiӇm trӏ nѭӟc cӫa trѭӡng phái triӃt hӑc Pháp gia và
phân tích ý nghƭa cӫa nó ÿӕi vӟi viӋc xây dӵng nhà nѭӟc pháp quyӅn ӣ ViӋt
Nam.

Tuy nhiên, cNJng cҫn phҧi kӇ ÿӃn mӝt sӕ cơng trình khác cӫa
PGS, TS Trӏnh Dỗn Chính trong tác phҭm: “TriӃt lý phѭѫng Ĉơng - giá trӏ
và bài hӑc lӏch sӱ”, Nxb. Chính trӏ Quӕc gia, Hà Nӝi, xuҩt bҧn năm 2005. Tұp
trung chӫ yӃu trên hai phѭѫng diӋn, trong ÿó có nӝi dung ÿӅ cұp ÿӃn nhӳng bài
hӑc lӏch sӱ trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi. Mһc dù ÿây ÿѭӧc xem là ÿӅ tài
không mӟi nhѭng vӟi viӋc nghiên cӭu hӃt sӭc công phu, khoa hӑc có ý nghƭa
rҩt lӟn lao ÿӗng thӡi qua ÿó tác giҧ cịn chӍ ra ÿѭӧc nhӳng kiӃn giҧi hӃt sӭc xác
ÿáng và có giá trӏ rҩt cao.
Nhӳng cơng trình tiêu biӇu kӇ trên ÿã trình bày mӝt cách tәng hӧp nhҩt, tiêu
biӇu nhҩt vӅ xã hӝi Trung Quӕc vào thӡi kǤ Xuân thu - ChiӃn quӕc. Tuy nhiên, nhӳng
giá trӏ lӏch sӱ cùng vӟi nhӳng hҥn chӃ cӫa tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc cNJng chӍ ÿѭӧc các tác giҧ
rút ra và ÿánh giá ӣ mӭc ÿӝ mang tính chҩt hӃt sӭc khái qt.
Thӭ hai, nhӳng cơng trình khoa hӑc khi nghiên cӭu vӅ tѭ tѭӣng ÿӭc trӏ,
pháp trӏ ÿӕi vӟi lӏch sӱ tѭ tѭӣng ViӋt Nam và ý nghƭa cӫa nhӳng tѭ tѭӣng ÿó

8


ÿӕi vӟi ViӋt Nam, trong ÿó có cҧ nhӳng bài viӃt, chun khҧo và nhӳng cơng
trình khoa hӑc tiêu biӇu nhѭ:
ĈӅ tài luұn án tiӃn sƭ triӃt hӑc: “Vҩn ÿӅ ÿӭc trӏ và pháp trӏ trong lӏch sӱ tѭ
tѭӣng ViӋt Nam” cӫa tiӃn sƭ Phan Quӕc Khánh, TP. Hӗ Chí Minh, năm 2005.
Cơng trình này tác giҧ ÿһc biӋt ÿӅ cұp ÿӃn sӵ tác ÿӝng mҥnh mӁ cӫa tѭ tѭӣng
ÿӭc trӏ cӫa Nho gia, tѭ tѭӣng pháp trӏ cӫa Pháp gia… vào ViӋt Nam tӯ thӡi kǤ
phong kiӃn cho ÿӃn giai ÿoҥn hiӋn nay.
“Ĉҥo ÿӭc Nho giáo và ҧnh hѭӣng cӫa nó trong xã hӝi ViӋt Nam”,
TP. Hӗ Chí Minh, năm 2005, ÿó là ÿӅ tài luұn án cӫa tiӃn sƭ triӃt hӑc NguyӉn
Sinh KӃ. Ĉây cNJng là cơng trình mà tác giҧ ÿã nghiên cӭu mӝt cách hӃt sӭc
tәng quát vӅ ÿҥo ÿӭc cӫa Nho giáo, ÿӗng thӡi tác giҧ cịn chӍ rõ nhӳng ҧnh
hѭӣng cӫa nó trong lịng xã hӝi ViӋt Nam.

Ngồi nhӳng cơng trình kӇ trên thì cNJng còn rҩt nhiӅu bài viӃt,
tham luұn ÿѭӧc các nhà khoa hӑc quan tâm nghiên cӭu, nhѭ bài viӃt cӫa
GS VNJ Khiêu có tên: “Ĉӭc trӏ và Pháp trӏ trong Nho giáo” hay “Thuұt trӏ nѭӟc
cӫa ngѭӡi xѭa” cӫa ViӋt Ĉăng Lê Văn Ĉѭӧc. ĈiӅu ÿáng nói là xuyên suӕt
trong nhӳng tác phҭm này là viӋc ÿӅ cұp ÿӃn tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc cӫa các triӃt gia
Trung Quӕc. Ngoài ra trong ÿó có nhӳng nӝi dung cѫ bҧn cӫa tѭ tѭӣng ÿӭc trӏ
và pháp trӏ thông qua viӋc sҳp xӃp mang tính chҩt hӋ thӕng làm cho ngѭӡi ÿӑc
dӉ tiӃp cұn vӟi nó.
Khi ÿӅ cұp ÿӃn vҩn ÿӅ mӕi quan hӋ giӳa ÿӭc trӏ và pháp trӏ này thì
PGS Hà Thúc Minh vӟi bài viӃt “Khәng Tӱ và vҩn ÿӅ con ngѭӡi” trên tҥp chí
Sinh hoҥt lý luұn ÿã cho rҵng Khәng Tӱ ÿӅ cao ÿҥo ÿӭc quá mӭc ÿӇ rӗi coi
thѭӡng pháp luұt là không ÿúng và ông cho rҵng trong lӏch sӱ các nѭӟc
phѭѫng Ĉông, tѭ tѭӣng cӫa Pháp gia khơng ÿѭӧc ÿón nhұn nӗng nhiӋt nhѭ tѭ
tѭӣng cӫa Nho gia bӣi vì ÿiӇm chung nhҩt trong lӏch sӱ phѭѫng Ĉông là nhӳng
triӅu ÿҥi ÿӅ cao Pháp trӏ ÿã khơng tӗn tҥi lâu dài là vì vұy. ĈiӅu này có thӇ chӭng
minh ÿó là tѭ tѭӣng ÿӭc trӏ có phҫn phù hӧp hѫn vӟi văn hố truyӅn thӕng cӫa

9


dân tӝc ViӋt Nam luôn coi trӑng các giá trӏ ÿҥo ÿӭc, trӑng nghƭa tình. Bài viӃt này
cNJng ÿѭӧc xem là tác giҧ ÿã có cái nhìn hӃt sӭc xác ÿáng.
Bên cҥnh ÿó tác phҭm “Khәng hӑc ÿăng” cӫa Phan Bӝi Châu, do
Khai Trí, Sài Gịn xuҩt bҧn năm 1973; và cuӕn “Nho giáo” cӫa Trҫn Trӑng Kim,
do Nxb. Văn hố - thơng tin, Hà Nӝi, xuҩt bҧn năm 2001. Hai cơng trình tiêu
biӇu này ÿã nghiên cӭu hӃt sӭc cơng phu vӅ tồn bӝ lӏch sӱ phát triӇn cӫa Nho
giáo tӯ thӡi kǤ Khәng Tӱ cho ÿӃn tұn triӅu ÿҥi nhà Thanh ӣ Trung Quӕc. Các
tác giҧ Phan Bӝi Châu và Trҫn Trӑng Kim dӵa trên nhӳng quan ÿiӇm, lұp
trѭӡng cӫa nhà Nho khi bàn vӅ Nho giáo và tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc, dù vүn cịn
nhӳng hҥn chӃ ÿó là vүn chѭa có tinh thҫn phê phán khoa hӑc nhѭng ÿӅu có

nhӳng ÿóng góp to lӟn trong viӋc dӏch thuұt.
Tác phҭm “Nho gia vӟi Trung Quӕc ngày nay” cӫa tác giҧ Vi Chính Thơng,
Nxb. Chính trӏ quӕc gia, Hà Nӝi, 1996; và “Nho giáo xѭa và nay” cӫa Quang
Ĉҥm, Nxb. Văn hoá, Hà Nӝi, 1994 cNJng là nhӳng tác phҭm rҩt tiêu biӇu vӅ lӏch
sӱ tѭ tѭӣng Nho giáo, dù khơng trình bày theo niên ÿҥi nhѭng nói chung cNJng
ÿã phân tích tѭ tѭӣng cӫa Nho giáo mӝt cách khái qt và ÿһc biӋt hai cơng
trình này ÿã phân tích mӕi quan hӋ cӫa Nho giáo ÿӕi vӟi thӵc tiӉn cuӝc sӕng ӣ
xã hӝi hiӋn ÿҥi.
Nhӳng cơng trình khác nhѭ: “Tѭ tѭӣng nhân bҧn cӫa Nho hӑc Tiên Tҫn”
cӫa Tào Thѭӧng Bân (bҧn dӏch cӫa Lê Thanh Thùy, Ĉào Tâm Khánh,
Chu Thanh Nga, Phҥm Sӻ Thành, Mai Thӏ Thѫm), Nxb. Ĉҥi hӑc Quӕc gia,
Hà Nӝi, xuҩt bҧn vào năm 2005. Tác phҭm “Vҩn ÿӅ con ngѭӡi trong Nho hӑc
sѫ kǤ” cӫa NguyӉn Tài Thѭ, Nxb. Khoa hӑc xã hӝi, Hà Nӝi, xuҩt bҧn vào năm
2005; tác phҭm “Nho giáo tҥi ViӋt Nam” do Lê Sӻ Thҳng (chӫ biên), Nxb.
Khoa hӑc xã hӝi, Hà Nӝi, xuҩt bҧn năm 1994. Tác phҭm “Vҩn ÿӅ quҧn lý nhà
nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi” do NguyӉn Anh Tuҩn (chӫ biên),
Nxb. Ĉҥi hӑc Quӕc gia TP. Hӗ Chí Minh, xuҩt bҧn 2002… nhӳng cơng trình
này khơng chӍ ÿã ÿӅ cұp ÿӃn nhӳng tѭ tѭӣng cӫa các nhà triӃt hӑc ӣ Trung
Quӕc tӯ thӡi kǤ cә ÿҥi mà còn rút ra ý nghƭa ÿӕi vӟi thӡi kǤ hiӋn ÿҥi.

10


Ngồi ra trong bài phát biӇu cӫa mình có tӵa ÿӅ “Tѭ tѭӣng Hӗ Chí Minh và
vҩn ÿӅ ÿӭc trӏ, pháp trӏ” cӫa Ĉһng Xuân KǤ lҥi phân biӋt “trӏ nѭӟc, trӏ dân” vӟi
viӋc lãnh ÿҥo, quҧn lý, ÿiӅu hành, ơng cịn khҷng ÿӏnh chӫ tӏch Hӗ Chí Minh ln
quan tâm ÿӃn viӋc xây dӵng luұt pháp cӫa Nhà nѭӟc, nhѭng cNJng rҩt coi trӑng
viӋc giáo dөc ÿҥo ÿӭc cho cán bӝ, ÿҧng viên.
Trong tác phҭm có tên gӑi “Pháp quyӅn nhân nghƭa Hӗ Chí Minh” cӫa tác
giҧ VNJ Ĉình Hịe thì lҥi cho rҵng trong tѭ tѭӣng cӫa Hӗ Chí Minh thì ÿҥo ÿӭc

và pháp luұt lҥi có sӵ nhҩt thӇ hóa, trong ÿó ÿҥo ÿӭc là gӕc cịn pháp luұt lҥi là
chuҭn.
Có thӇ nói, quan ÿiӇm trӏ nѭӟc thӵc sӵ có ý nghƭa sâu sҳc và thu hút ÿӕi
vӟi thӡi kǤ hiӋn nay bӣi vì nó giúp cho viӋc әn ÿӏnh nӅn chính trӏ - xã hӝi. Vì
thӃ trong lӏch sӱ ÿҩt nѭӟc Trung Quӕc thѭӡng thҩy thӡi kǤ này thì giai cҩp
cҫm quyӅn sӱ dөng phѭѫng pháp ÿӭc trӏ trong viӋc giáo hoá dân nhѭng trong
giai ÿoҥn khác thì hӑ lҥi lӵa chӑn phѭѫng pháp giáo hố dân bҵng Pháp trӏ là vì
vұy. TriӃt hӑc phѭѫng Ĉơng mà ÿҥi diӋn tiêu biӇu là triӃt hӑc Trung Quӕc vô
cùng phong phú và ÿa dҥng ÿһc biӋt là thӡi kǤ cә ÿҥi, vӟi nhiӅu quan ÿiӇm trӏ
nѭӟc khác nhau.
Tóm lҥi, có thӇ nói tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi
thӵc sӵ phong phú và ÿa dҥng, vì thӃ có rҩt nhiӅu ÿӅ tài cӫa các nhà khoa hӑc
ÿһc biӋt quan tâm nghiên cӭu vҩn ÿӅ này. Tuy nhiên, trong các cơng trình khoa
hӑc nghiên cӭu trѭӟc ÿây thì chѭa có cơng trình nào trình bày vӅ quan ÿiӇm trӏ
nѭӟc cӫa triӃt hӑc Trung Quӕc ӣ thӡi kǤ cә ÿҥi và viӋc vұn dөng vào nѭӟc ta
hiӋn nay. Chúng tôi chӑn ÿӅ tài “Tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc
cә

ÿҥi

và

vұn

dөng

vào

viӋc


xây

dӵng

nhà

nѭӟc

ViӋt Nam hiӋn nay” nhҵm làm rõ cѫ sӣ hình thành và quá trình phát triӇn cӫa
tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc, nӝi dung cӫa tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә
ÿҥi và vұn dөng nó ÿӇ xây dӵng nhà nѭӟc ViӋt Nam hiӋn nay.
3. Mөc ÿích, nhiӋm vө cӫa luұn văn
Mөc ÿích cӫa luұn văn:

11


Làm rõ nӝi dung cѫ bҧn cӫa tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc
cә ÿҥi và ý nghƭa cӫa nhӳng tѭ tѭӣng ÿó ÿӕi vӟi viӋc xây dӵng nhà nѭӟc ViӋt
Nam hiӋn nay.
ĈӇ ÿҥt ÿѭӧc mөc ÿích trên, luұn văn cҫn thӵc hiӋn mӝt sӕ nhiӋm vө
cѫ bҧn sau:
- Trình bày nhӳng cѫ sӣ hình thành và quá trình phát triӇn cӫa tѭ tѭӣng trӏ
nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi.
- Phân tích nhӳng nӝi dung cѫ bҧn cӫa tѭ tѭӣng ÿӭc trӏ, pháp trӏ, vô vi nhi
trӏ trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi.
- Nêu lên ý nghƭa cӫa tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi
ÿӕi vӟi viӋc xây dӵng nhà nѭӟc ViӋt Nam hiӋn nay.
4. Cѫ sӣ lý luұn và phѭѫng pháp nghiên cӭu cӫa luұn văn
ĈӇ thӵc hiӋn mөc ÿích và hoàn thành nhiӋm vө nêu trên, luұn văn ÿѭӧc

thӵc hiӋn dӵa trên cѫ sӣ thӃ giӟi quan và phѭѫng pháp luұn cӫa chӫ nghƭa duy
vұt biӋn chӭng và chӫ nghƭa duy vұt lӏch sӱ. Trong quá trình thӵc hiӋn luұn văn,
tác giҧ sӱ dөng các phѭѫng pháp nhѭ: phân tích và tәng hӧp, quy nҥp và diӉn
dӏch, lӏch sӱ và lơgíc, phѭѫng pháp phân tích, phѭѫng pháp thӕng kê...
Trong luұn văn này, tác giҧ ÿã sӱ dөng mӝt sӕ tác phҭm kinh ÿiӇn cӫa
Chӫ nghƭa Mác - Lênin, tѭ tѭӣng Hӗ Chí Minh, các văn kiӋn cӫa Ĉҧng cӝng
sҧn ViӋt Nam, kinh ÿiӇn cӫa Nho giáo, tác phҭm cӫa các nhà nghiên cӭu vӅ
lӏch sӱ tѭ tѭӣng Trung Quӕc và vҩn ÿӅ xây dӵng và hoàn thiӋn nhà nѭӟc...
cùng vӟi mӝt sӕ tҥp chí có liên quan ÿӃn nӝi dung cӫa luұn văn.
5. Ý nghƭa khoa hӑc và thӵc tiӉn cӫa luұn văn
VӅ mһt lý luұn, luұn văn trình bày mӝt cách hӋ thӕng nhӳng tѭ tѭӣng
cѫ bҧn vӅ trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi. Ngoài ra luұn văn cịn
góp phҫn làm phong phú thêm viӋc nghiên cӭu nhӳng tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc ӣ
Trung Quӕc cә ÿҥi và ÿӗng thӡi nêu rõ ý nghƭa cӫa nó ÿӕi vӟi viӋc xây dӵng
nhà nѭӟc pháp quyӅn xã hӝi chӫ nghƭa ViӋt Nam hiӋn nay.

12


VӅ mһt thӵc tiӉn, sӵ nghiӋp xây dӵng và phát triӇn cӫa ÿҩt nѭӟc trong
giai ÿoҥn hiӋn nay, tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi là
bài hӑc bә ích và thiӃt thӵc khơng nhӳng ÿӕi vӟi các triӅu ÿҥi phong kiӃn
ViӋt Nam trong lӏch sӱ mà cịn có ý nghƭa ÿӕi vӟi viӋc xây dӵng nhà nѭӟc
ViӋt Nam hiӋn nay.
Luұn văn có thӇ ÿѭӧc sӱ dөng làm tài liӋu tham khҧo, phөc vө cho viӋc
nghiên cӭu, giҧng dҥy mơn triӃt hӑc phѭѫng Ĉơng nói chung và triӃt hӑc
Trung Quӕc nói riêng ӣ các trѭӡng ÿҥi hӑc và cao ÿҷng.
6. KӃt cҩu cӫa luұn văn
Ngoài phҫn mӣ ÿҫu, phҫn kӃt luұn và danh mөc tài liӋu tham khҧo thì nӝi
dung cӫa luұn văn gӗm có 2 chѭѫng 6 tiӃt.


13


Chѭѫng 1
CѪ SӢ HÌNH THÀNH VÀ QUÁ TRÌNH PHÁT TRIӆN CӪA TѬ
TѬӢNG TRӎ NѬӞC TRONG TRIӂT HӐC TRUNG QUӔC CӘ ĈҤI
Theo quan ÿiӇm cӫa triӃt hӑc Mác - Lênin thì ý thӭc xã hӝi do tӗn tҥi xã
hӝi quyӃt ÿӏnh, phҧn ánh ÿiӅu kiӋn kinh tӃ – xã hӝi cӫa xã hӝi trong tӯng giai
ÿoҥn phát triӇn nhҩt ÿӏnh. C.Mác cho rҵng: “không phҧi ý thӭc cӫa con ngѭӡi
quyӃt ÿӏnh tӗn tҥi cӫa hӑ; trái lҥi, tӗn tҥi xã hӝi cӫa hӑ quyӃt ÿӏnh ý thӭc cӫa
hӑ”[2, 15]. Tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc cӫa mӛi thӡi ÿҥi bao giӡ cNJng phҧn ánh nhӳng
dҩu ҩn cӫa thӡi ÿҥi ÿó. Vұy tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi
ÿã ÿѭӧc hình thành dӵa trên cѫ sӣ nhѭ thӃ nào?
1.1. CѪ SӢ KINH Tӂ – XÃ HӜI VÀ NHӲNG THÀNH TӴU
KHOA HӐC – VĂN HỐ HÌNH THÀNH TѬ TѬӢNG TRӎ NѬӞC
TRONG TRIӂT HӐC TRUNG QUӔC THӠI Kǣ CӘ ĈҤI
1.1.1. Cѫ sӣ kinh tӃ - xã hӝi hình thành phát triӇn tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc
trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi
Ĉҩt nѭӟc Trung Quӕc có sӵ phát triӇn mҥnh mӁ ÿѭӧc ÿánh dҩu vào thӡi
kǤ Xuân thu - ChiӃn quӕc, ÿӗng thӡi ÿây cNJng chính là thӡi kǤ chӃ ÿӝ chiӃm
hӳu nơ lӋ bѭӟc vào giai ÿoҥn suy tàn. Có thӇ xem ÿây chính là giai ÿoҥn giao
thӡi tӯ chӃ ÿӝ tơng tӝc sang chӃ ÿӝ gia trѭӣng, vì vұy, nhӳng giá trӏ vӅ tѭ
tѭӣng và ÿҥo ÿӭc cӫa xã hӝi cNJ bӏ băng hoҥi, nhӳng giá trӏ ÿҥo ÿӭc mӟi ÿang
hình thành, phát triӇn. Do ÿó ÿã tҥo ra sӵ biӃn ÿәi toàn diӋn và sâu sҳc trong
rҩt nhiӅu các lƭnh vӵc tӯ kinh tӃ, chính trӏ, văn hố, xã hӝi… Ĉó là tiӅn ÿӅ cho
sӵ giҧi phóng con ngѭӡi thốt khӓi sӵ phө thuӝc cӫa thӃ giӟi quan thҫn thoҥi
tôn giáo ÿã làm ҧnh hѭӣng ÿӃn sӵ phát triӇn cӫa triӃt hӑc. Lӏch sӱ Trung Quӕc
cә ÿҥi qua nhiӅu thiên niên kӹ vӟi nhӳng giai ÿoҥn phát triӇn mҥnh mӁ, có
nhӳng thành tӵu hӃt sӭc rӵc rӥ vӅ mӑi mһt. TriӅu ÿҥi nhà Hҥ mӣ ÿҫu cho mӝt giai

ÿoҥn lӏch sӱ cNJ gӑi là Tam ÿҥi. Thӡi kǤ này, Trung Quӕc chuyӇn qua chӃ ÿӝ
chiӃm hӳu nô lӋ và phong kiӃn sѫ kǤ.

14


Tӯ thӃ kӹ XVII ÿӃn thӃ kӹ XI trѭӟc Công nguyên, phía Bҳc Trung
Quӕc xuҩt hiӋn mӝt liên minh thӏ tӝc rӝng lӟn vӟi mӝt nӅn sҧn xuҩt nơng
nghiӋp, ÿó là triӅu ÿҥi Ân - Thѭѫng. Dѭӟi thӡi nhà Thѭѫng nghӅ trӗng trӑt
và chăn nuôi rҩt phát triӇn, giai ÿoҥn này tiӅn tӋ ÿóng vai trị làm vұt trung
gian trong viӋc trao ÿәi sҧn phҭm. Xã hӝi thӡi Ân - Thѭѫng chӫ yӃu gӗm
quý tӝc chӫ nô, nông dân và nô lӋ. Quý tӝc chӫ nô sӕng rҩt xa hoa, hѭӣng
lҥc trên nӛi khә cӫa quҫn chúng nhân dân. Nô lӋ bӏ coi nhѭ trâu ngӵa, là
lӵc lѭӧng lao ÿӝng chӫ yӃu và bӏ huy ÿӝng triӋt ÿӇ, thӓa mãn nhu cҫu cӫa
giai cҩp quý tӝc. Nô lӋ thѭӡng bӏ chôn sӕng theo chӫ và làm vұt hiӃn tӃ
cho thҫn linh. ĈiӅu ÿó ÿã nói lên sӵ tàn khӕc cӫa chӃ ÿӝ chính trӏ thҫn
quyӅn cӫa triӅu ÿҥi Ân - Thѭѫng. Do ÿó vào thӡi kǤ ChiӃn quӕc, triӅu ÿҥi
Ân - Thѭѫng ÿã bӏ suy tàn, nhiӅu nhà tѭ tѭӣng thѭӡng ca ngӧi vua Nghiêu,
vua Thuҩn và phê phán vua Trө. Sӵ diӋt vong cӫa vua Trө và triӅu ÿҥi nhà
Thѭѫng chính là nguyên nhân cӫa viӋc coi thѭӡng nhӳng giá trӏ ÿҥo ÿӭc, ÿӕi lұp
hoàn toàn vӟi tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc cӫa vua Nghiêu, vua Thuҩn.
Bѭӟc vào giai ÿoҥn Tây Chu tӯ thӃ kӹ XI ÿӃn thӃ kӹ thӭ VIII trѭӟc công
nguyên, nhà Chu ÿѭӧc coi là tӗn tҥi lâu hѫn so vӟi nhà Ân. Công cө lao ÿӝng
chuyӇn tӯ thӡi ÿҥi ÿӗ ÿӗng sang công cө bҵng sҳt ÿã xuҩt hiӋn, ÿѭa lӵc lѭӧng
sҧn xuҩt lên trình ÿӝ cao hѫn. Vào thӡi kǤ này có rҩt nhiӅu nhӳng phát minh vӅ
khai thác, sӱ dөng ÿӗ sҳt ÿem lҥi nhӳng tiӃn bӝ mӟi trong viӋc cҧi tiӃn vӅ công
cө và kӻ thuұt sҧn xuҩt trong nơng nghiӋp. Có thӇ nói, nhӳng phát minh này ÿã
ÿánh dҩu sӵ thay ÿәi vѭӧt bұc cӫa nӅn kinh tӃ Trung Quӕc, nӃu nhѭ trѭӟc ÿây
tѭ liӋu sҧn xuҩt ÿӅu nҵm trong sӵ quҧn lý cӫa nhà Chu thì giai ÿoҥn này ÿã có
sӵ thay ÿәi, ÿó là viӋc biӃn ruӝng ÿҩt cӫa cơng thành ruӝng ÿҩt cӫa tѭ ngày

càng nhiӅu dүn ÿӃn sӵ tan rã cӫa chӃ ÿӝ “tӍnh ÿiӅn”. VӅ sau pháp luұt ÿã có sӵ
thay ÿәi, ÿó là viӋc cơng nhұn sӵ tӗn tҥi cӫa chӃ ÿӝ tѭ hӳu ruӝng ÿҩt. ViӋc thay
thӃ công cө bҵng ÿӗng sang sӱ dөng công cө bҵng sҳt lúc này ngày càng trӣ
nên phә biӃn và sӵ mӣ rӝng quan hӋ trao ÿәi sҧn phҭm lao ÿӝng trong nӅn sҧn
xuҩt thӫ công nghiӋp ngày càng trӣ nên chuyên nghiӋp hѫn, rҩt nhiӅu ngành

15


nghӅ ÿã ÿѭӧc mӣ ra nhѭ nghӅ rèn, nghӅ mӝc, nghӅ ÿúc… ĈiӅu này ÿã tҥo nên
sӵ cách biӋt giӳa nhӳng ngѭӡi làm nông nghiӋp ӣ vùng nông thôn vӟi nhӳng
ngѭӡi làm nghӅ buôn bán ӣ khu vӵc thành thӏ, bҳt ÿҫu có sӵ phân hố giӳa
tҫng lӟp q tӝc vӟi nhӳng ngѭӡi ÿѭӧc coi là hèn mӑn, tiӇu nhân trong xã hӝi.
Càng vӅ sau này thì các ngành sҧn xuҩt nhѭ thӫ công nghiӋp, thѭѫng
nghiӋp càng phát triӇn. Song song vӟi sӵ phát triӇn cӫa các ngành nghӅ là sӵ
xuҩt hiӋn cӫa tҫng lӟp thѭѫng nhân có tài sҧn khәng lӗ và có thӃ lӵc trong
xã hӝi. Sӵ phát triӇn cӫa nӅn kinh tӃ ÿã tҥo ÿiӅu kiӋn thuұn lӧi cho viӋc mӣ
rӝng quan hӋ cӫa tҫng lӟp thѭѫng nhân ÿã tác ÿӝng khơng nhӓ vào nӅn
chính trӏ - xã hӝi ÿѭѫng thӡi.
Tuy nhiên, vào thӡi kǤ ÿó viӋc kinh doanh buôn bán cӫa hӑ ÿѭӧc xã
hӝi coi trӑng, vӟi quan ÿiӇm coi thѭӡng nghӅ nông, ÿӅ cao nghӅ bn ÿã
gây khó khăn rҩt lӟn trong viӋc phát triӇn kinh tӃ ӣ thӡi kǤ này. Tuy nhiên,
sӵ phát triӇn cӫa nghӅ bn vӟi tҫng lӟp thѭѫng nhân giàu có ÿã tҥo nên sӵ
xuҩt hiӋn cӫa tҫng lӟp quý tӝc, chính ÿiӅu này ÿã dүn ÿӃn sӵ biӃn ÿәi vӅ
chính trӏ trong xã hӝi, ÿó là sӵ tranh giành quyӅn lӵc cӫa tҫng lӟp quý tӝc
mӟi vӟi tҫng lӟp quý tӝc cNJ. Vì thӃ, sӵ biӃn ÿәi vӅ quan hӋ trong xã hӝi ÿã
làm nên sӵ thay ÿәi vӅ chính trӏ - xã hӝi cӫa ÿҩt nѭӟc Trung Quӕc thӡi kǤ
bҩy giӡ. Mӕi quan hӋ giӳa nhà vua và các nѭӟc chѭ hҫu ÿã có sӵ biӃn ÿәi
và dҫn trӣ nên xa lҥ, trұt tӵ lӉ nghƭa bӏ ÿҧo lӝn. Bӣi vұy, quyӅn lӵc cӫa nhà
vua không ÿѭӧc xem là quyӅn lӵc tӕi cao, ý cӫa vua khơng cịn ÿѭӧc coi là

ý trӡi nhѭ thӡi kǤ trѭӟc ÿây. Cho nên nhӳng quyӅn lӵc trѭӟc ÿây cӫa nhà
Chu ÿӕi vӟi các nѭӟc chѭ hҫu cNJng khơng cịn, vì thӃ uy tín cӫa nhà vua
cNJng dҫn bӏ giҧm sút, các nѭӟc chѭ hҫu nhân cѫ hӝi này ÿã tìm cách khơi
phөc nhҵm thơn tính nhӳng quӕc gia nhӓ bé hѫn mình bҵng cách mѭӧn
danh khôi phөc lҥi nhà Chu. Nhӳng cuӝc nӝi chiӃn triӅn miên và hҥn hán
xҧy ra liên tiӃp, nҥn ÿƭi trn lan ÿã dүn ÿӃn nhà Chu ngày càng trӣ nên suy
tàn. Ĉây cNJng chính là nguyên nhân làm cho ÿӏa vӏ và quyӅn lӧi cӫa các
tҫng lӟp, các giai cҩp ÿã bӏ thay ÿәi.

16


Bѭӟc vào thӡi kǤ Xuân thu - ChiӃn quӕc (770 - 221 TCN), triӅu ÿҥi nhà
Chu suy tàn. Thӡi Xuân thu (770 - 476 TCN) viӋc sӱ dөng ÿҩt công khơng cịn
nӳa, cho nên ÿã dүn ÿӃn tình trҥng tҫng lӟp quý tӝc ngày càng ra sӭc bóc lӝt
nhân dân lao ÿӝng, ÿҭy hӑ rѫi vào tình trҥng vơ cùng khӕn khó. Thêm vào ÿó
là nhӳng cuӝc chiӃn tranh xâm lѭӧc, dүn ÿӃn nhӳng cҧnh chӃt chóc ÿau
thѭѫng, các gia ÿình phҧi sӕng trong cҧnh chia ly do chiӃn tranh thѭӡng xuyên
xҧy ra. Nhân dân lao ÿӝng nghèo ÿã khó khăn thì ngày càng trӣ nên khó khăn
bӣi vì phҧi chӏu cҧnh thiên tai, dӏch bӋnh, hҥn hán mҩt mùa… thѭӡng xuyên.
Trong khi ÿó, tҫng lӟp quý tӝc tham lam lҥi càng ra sӭc bóc lӝt bҵng cách thu
thuӃ nһng nӅ ÿә lên ÿҫu nhӳng ngѭӡi nông dân nghèo. Vào thӡi kǤ Xuân thu
ÿã xҧy ra rҩt nhiӅu cuӝc chiӃn tranh nhҵm mөc ÿích tranh giành ÿӏa vӏ và thơn
tính lүn nhau giӳa các nѭӟc. ĈӃn cuӕi thӡi kǤ Xuân thu thì các quӕc gia dҫn
dҫn bӏ thu hҽp do các cuӝc chiӃn tranh tҥo nên thanh thӃ ÿã xuҩt hiӋn ngày
càng nhiӅu, mӝt sӕ quӕc gia ÿã bҳt ÿҫu nәi lên bҵng sӵ hùng mҥnh cӫa mình
nhӡ chính sách cai trӏ “bá ÿҥo”, sӱ dөng sӭc mҥnh bҥo lӵc ÿӇ thӵc hiӋn chính
sách cai trӏ. Trong ÿó, phҧi kӇ ÿӃn mӝt sӕ nѭӟc nhѭ TӅ, Tҩn, Sӣ, Tӕng, Ngô,
ViӋt, Tҫn cịn gӑi là “lөc quӕc”.
Chính vì nhӳng ngun nhân trên, tҫng lӟp quý tӝc nhà Chu ÿã vӁ lên mӝt

bӭc tranh ҧm ÿҥm vӅ cҧnh chӃt chóc, ÿau khә chia ly, ruӝng ÿӗng bӏ bӓ hoang.
Không nhӳng thӃ, các cuӝc chiӃn tranh còn tҥo ra sӵ ÿau khә cӫa hàng triӋu
ngѭӡi và nӛi ám ҧnh cӫa nhiӅu thӃ hӋ, ÿó chính là ngun nhân dүn ÿӃn sӵ diӋt
vong cӫa mӝt sӕ nѭӟc chѭ hҫu, làm ÿҧo lӝn trұt tӵ lӉ nghƭa vô cùng tôn
nghiêm cӫa nhà Chu, biӃn tҩt cҧ nhӳng lӉ nghƭa tơn nghiêm trѭӟc ÿây trӣ
thành hình thӭc và khơng cịn giá trӏ nhѭ trѭӟc nӳa. Vì thӃ, ÿây là thӡi kǤ xã
hӝi ÿang rѫi vào tình trҥng loҥn lҥc thì khơng chӍ lӉ nghƭa, trұt tӵ, cѭѫng
thѭӡng bӏ ÿҧo lӝn, ÿҥo ÿӭc xã hӝi bӏ xuӕng cҩp nghiêm trӑng mà cịn ÿҭy nhà
Chu vào tình trҥng tranh giành ngôi vӏ và ÿiӅu này cNJng dүn ÿӃn viӋc vӏ thӃ cӫa
nhà Chu khơng cịn nӳa. ViӋc cӕng nҥp cӫa các nѭӟc chѭ hҫu ÿã bӏ phá bӓ,
ÿây cNJng ÿѭӧc xem là mӝt tәn thҩt lӟn ÿӕi vӟi nhà Chu vào thӡi bҩy giӡ vì

17


viӋc phҧi huy ÿӝng mӝt sӕ lѭӧng rҩt lӟn ngѭӡi cӕng nҥp ÿã chӭng tӓ vӏ thӃ cӫa
nhà Chu. Cho ÿӃn thӡi ÿiӇm này thì cҧnh chia ly khơng chӍ dӯng lҥi trong gia
ÿình mà ÿӃn cҧ ÿҩt nѭӟc vì "ngNJ ln" khơng cịn ÿѭӧc coi trӑng nhѭ trѭӟc
nӳa. Khi nhұn ÿӏnh vӅ vҩn ÿӅ này Khәng Tӱ cho rҵng sӵ biӃn ÿәi cӫa trұt tӵ lӉ
nghƭa nhà Chu ÿã diӉn ra tӯ rҩt lâu chӭ không phҧi là mӟi bҳt ÿҫu.
Ĉӕi lұp vӟi bӭc tranh ҧm ÿҥm cӫa nhӳng ngѭӡi nông dân nghèo trong xã
hӝi là sӵ xa hoa cӫa tҫng lӟp quý tӝc. Cùng vӟi thiên tai thì nhӳng tӋ nҥn xã
hӝi cNJng bҳt ÿҫu phát sinh, ÿҭy nơng dân vào nӛi khә ÿau cùng cӵc. Có thӇ
xem ÿây chính là nhӳng nguyên nhân cѫ bҧn dүn ÿӃn sӵ ra ÿi cӫa chӃ ÿӝ chiӃm
hӳu nô lӋ trong lӏch sӱ ÿҩt nѭӟc Trung Quӕc. Ĉӗng thӡi nhӳng cuӝc chiӃn
tranh triӅn miên xҧy ra ÿã ÿҭy ÿҩt nѭӟc Trung Quӕc vào thӡi kǤ ChiӃn quӕc,
diӉn ra tӯ năm 475 trѭӟc công nguyên ÿӃn năm 221 trѭӟc công nguyên. Vào
thӡi kǤ này trong xã hӝi tӯ nghӅ ÿӗng chuyӇn sang nghӅ sҳt ÿã có sӵ phát triӇn
rҩt cao, ÿѭa nӅn kinh tӃ cӫa ÿҩt nѭӟc phát triӇn nhanh. NhiӅu trung tâm lӟn ÿã
ra ÿӡi làm cho kӻ thuұt thuӹ lӧi, canh tác và khai khҭn ÿҩt ÿai phát triӇn mҥnh

mӁ. Cùng vӟi sӵ phát triӇn vӅ kinh tӃ thì các cuӝc chiӃn tranh cNJng phát triӇn
không ngӯng, khi nhұn ÿӏnh vӅ vҩn ÿӅ này Mҥnh Tӱ viӃt: “Ĉánh nhau giành
ÿҩt, giӃt ngѭӡi thây chӃt ÿҫy ÿӗng, ÿánh nhau tranh thành, giӃt ngѭӡi thây chӃt
ÿҫy thành” (Tranh ÿӏa dƭ chiӃn, sát nhân doanh dã. Tranh thành dƭ chiӃn, sát
nhân doanh thành)[76, 26-27]. Vì thӃ, ÿã dүn ÿӃn sӵ tan rã cӫa chӃ ÿӝ cơng xã
nơng thơn càng trӣ nên nhanh chóng hѫn, chӃ ÿӝ chiӃm hӳu tѭ nhân vӅ ruӝng
ÿҩt trӣ thành quan hӋ sӣ hӳu thӕng trӏ ÿã tҥo nên sӵ biӃn ÿәi lӟn. Trong ÿó
chính sách thu thuӃ cNJng có sӵ thay ÿәi, trѭӟc ÿây dӵa vào sҧn lѭӧng thì nay
lҥi thay bҵng viӋc tính theo sӕ lѭӧng, ÿӗng thӡi viӋc mua bán ruӝng ÿҩt cNJng
trӣ nên dӉ dàng hѫn, ÿiӅu ÿó ÿã tҥo cѫ hӝi cho tҫng lӟp ÿӏa chӫ giàu có thay
nhau thâu tóm ÿҩt ÿai vào tay mình, ÿҭy nhӳng ngѭӡi nơng dân nghèo phҧi ÿi
làm thuê kiӃm sӕng. Do ÿó ÿã dүn ÿӃn thӵc tӃ là nhӳng ngѭӡi nơng dân ngày
càng rѫi vào tình cҧnh vơ cùng nghèo khó, khơng thӇ vѭѫn lên ÿѭӧc trong xã
hӝi. Nhӳng mâu thuүn trong lòng xã hӝi phong kiӃn Trung Quӕc vào thӡi kǤ

18


này, chính là ngun nhân làm cho ÿҩt nѭӟc khơng thӇ phát triӇn ÿѭӧc, ÿѭa
nӅn kinh tӃ ngày càng ÿi vào suy thoái và càng ÿҭy tҫng lӟp nhân dân lao ÿӝng
trong xã hӝi vào tình trҥng nghèo khә, lҥc hұu. Muӕn ÿҭy lùi ÿѭӧc thӵc trҥng
trên thì ÿiӅu quan trӑng lúc này chính là ÿҩt nѭӟc cҫn có nhӳng chính sách cai
trӏ ÿúng ÿҳn, phù hӧp vӟi tình hình cӫa ÿҩt nѭӟc, nhҵm khҳc phөc sӵ rӕi loҥn
cӫa xã hӝi vào thӡi ÿiӇm này. Nhұn thӭc ÿѭӧc nguy cѫ trұt tӵ xã hӝi bӏ ÿҧo
lӝn, cho nên giai cҩp thӕng trӏ ÿã sӱ dөng mӝt sӕ biӋn pháp nhѭ áp dөng
“biӃn pháp” vào mӝt sӕ nѭӟc. Ĉӗng thӡi, vào thӡi gian này trong các quӕc
gia “lөc quӕc” thì nhà Tҫn ÿѭӧc xem là hùng mҥnh nhҩt vào năm 362 trѭӟc
công nguyên, do Tҫn HiӃu Công làm vua.
Nѭӟc Tҫn hùng mҥnh khơng thӇ khơng nói ÿӃn nhӳng cơng lao mà
Tҫn HiӃu Cơng ÿã ÿóng góp trong viӋc thӵc hiӋn khơi phөc và phát triӇn nӅn

kinh tӃ cӫa ÿҩt nѭӟc. Chính vì viӋc phát triӇn nӅn kinh tӃ có vai trị quan trӑng
trong cҧi thiӋn ÿӡi sӕng cӫa mӝt bӝ phұn không nhӓ nhӳng tҫng lӟp nhân dân
trong xã hӝi và ÿӇ әn ÿӏnh nӅn chính trӏ - xã hӝi thì nhà Tҫn ÿã sӱ dөng pháp
trӏ, cai trӏ ÿҩt nѭӟc bҵng pháp luұt, thѭӣng thұt hұu cho nhӳng ngѭӡi có công
và phҥt thұt nһng nhӳng ngѭӡi vi phҥm, nhӡ phѭѫng pháp cai trӏ này mà nѭӟc
Tҫn ÿã trӣ thành quӕc gia hùng mҥnh nhҩt trong sӕ “lөc quӕc”. Thӡi kǤ này,
các quӕc gia muӕn tӗn tҥi ÿѭӧc thì cҫn có chính sách cai trӏ và phѭѫng pháp
riêng phù hӧp. Nѭӟc Tҫn, ngѭӡi ÿӭng ÿҫu là Tô Tҫn ÿã ÿѭa ra nhiӅu chính
sách nhѭ cách hӧp nhӳng nѭӟc nhӓ tҥo thành sӭc mҥnh ÿӇ ÿánh nѭӟc mҥnh,
vӟi kӃ sách “liên hoành” này mà nѭӟc Tҫn ÿã ÿѭӧc tôn lên làm nѭӟc mҥnh
nhҩt ÿӇ ÿánh bҥi nhӳng nѭӟc yӃu hѫn mình. Dѭӟi thӡi Tҫn Doanh Chính nѭӟc
Tҫn là quӕc gia ÿҫu tiên ÿã thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc Trung Quӕc, chҩm dӭt hoàn toàn
nhӳng cuӝc chiӃn tranh liên miên trong lӏch sӱ. Ĉây cNJng chính là thӡi ÿiӇm mӝt
quӕc gia mӟi ra ÿӡi, ÿó là quӕc gia phong kiӃn trung ѭѫng tұp quyӅn vào năm
221 trѭӟc công nguyên. Sӵ ra ÿӡi cӫa quӕc gia này ÿѭӧc coi là mӝt dҩu son lӏch
sӱ vô cùng quan trӑng vӅ chính trӏ - xã hӝi cӫa ÿҩt nѭӟc Trung Quӕc ÿѭѫng
thӡi, mӝt thӡi kǤ mӟi ÿã mӣ ra.

19


Khi ÿҩt nѭӟc thӕng nhҩt thì câu hӓi ÿһt ra cho nhӳng ngѭӡi cҫm quyӅn
là làm sao ÿӇ ÿҩt nѭӟc Trung Quӕc әn ÿӏnh vӅ chính trӏ - xã hӝi và phát
triӇn bӅn vӳng. Ĉáp ӭng yêu cҫu ÿó, nhà Tҫn ÿã thӵc hiӋn rҩt nhiӅu chính
sách vơ cùng khҳc nghiӋt, nhѭ viӋc “chơn nho, ÿӕt sách” do ÿó các hӑc
thuyӃt ÿѭѫng thӡi ÿӅu bӏ cҩm, chӍ giӳ lҥi và ÿѭӧc truyӅn bá nhӳng sách vӅ
y hӑc, chiêm tinh, nông hӑc nhҵm thӕng nhҩt vӅ mһt tѭ tѭӣng và chính trӏ.
Chính sách cӫa nhà Tҫn ÿã làm tәn thҩt rҩt lӟn ÿӕi vӟi ÿҩt nѭӟc Trung
Quӕc, vào thӡi kǤ này rҩt nhiӅu tѭ tѭӣng có giá trӏ ÿã bӏ chơn vùi... Cùng
vӟi viӋc thӕng nhҩt vӅ tѭ tѭӣng, nhà Tҫn ÿã gây ra các cuӝc chiӃn tranh

nhҵm mӣ rӝng bӡ cõi cӫa mình và rҩt nhiӅu nơng dân ÿãra ÿi mãi mãi cùng
vӟi nhӳng chính sách tàn bҥo và lӕi sӕng xa hoa cӫa nhà Tҫn. Sӵ ra ÿӡi
cӫa nhӳng chính sách ÿó làm cho máu và nѭӟc mҳt cӫa hàng triӋu nhӳng
ngѭӡi nông dân nghèo ÿã ÿә xuӕng, báo hiӋu sӵ suy vong cӫa nhà Tҫn mà
ÿӭng ÿҫu là Tҫn Thӫy Hồng. Chính sách hà khҳc cӫa nhà Tҫn ÿã tҥo cѫ
hӝi cho nhӳng ngѭӡi nông dân ÿӭng lên ÿҩu tranh giành ÿӝc lұp tӵ do và
giҧi phóng cho mình thốt khӓi kiӃp trâu ngӵa. Vào năm 206 trѭӟc Công
nguyên, cuӝc khӣi nghƭa do Lѭu Bang ÿӭng ÿҫu ÿã lұt ÿә nhà Tҫn, xây
dӵng mӝt nhà nѭӟc mӟi và ÿây chính là thӡi kǤ nhà Hán ÿã ra ÿӡi.
1.1.2. Nhӳng thành tӵu văn hóa - khoa hӑc là cѫ sӣ hình thành tѭ
tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi.
Sӵ biӃn ÿӝng cӫa ÿҩt nѭӟc Trung Quӕc không làm cho các lƭnh vӵc khác
cӫa ÿӡi sӕng xã hӝi giҧm sút, mà còn phát triӇn rҩt ÿa dҥng và phong phú.
Trong ÿó phҧi kӇ ÿӃn mӝt sӕ lƭnh vӵc tiêu biӇu nhѭ tѭ tѭӣng văn hố, khoa
hӑc... có ý nghƭa rҩt lӟn ÿӕi vӟi ÿҩt nѭӟc vào thӡi kǤ này, tҥo tiӅn ÿӅ hình
thành tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi. Nhӳng thành tӵu
trong khoa h͕c nhѭ viӋc làm ra lӏch cӫa nhà Ân, ÿánh dҩu sӵ phát triӇn rҩt lӟn
cӫa lӏch sӱ Trung Quӕc thӡi kǤ này. Ĉӗng thӡi, vӟi viӋc sáng tҥo ra chӳ viӃt
cNJng ÿѭӧc coi là có ý nghƭa lӟn trong viӋc chinh phөc thiên nhiên cӫa con
ngѭӡi, quan sát sӵ vұn hành cӫa mһt trăng và các vì sao, tính ÿѭӧc tính chҩt

20


và chu kǤ cӫa nѭӟc sông dâng lên, quy luұt sinh trѭӣng cӫa cây trӗng ÿӇ
tính Âm lӏch. Ngồi ra hӑ cịn tính ÿѭӧc mӝt năm có hai mùa và mӛi tháng
có 30 ngày nhѭ cách tính cӫa chúng ta ngày nay. Có thӇ nói, phát minh
trong khoa hӑc ÿѭӧc coi là sӟm nhҩt cӫa ÿҩt nѭӟc Trung Quӕc chính là làm
ra lӏch ÿӗng thӡi tri thӭc vӅ khoa hӑc tӵ nhiên ÿѭӧc xem là phát triӇn tѭѫng
ÿӕi hoàn thiӋn vào thӡi kǤ này.

CNJng nhѭ mӝt sӕ quӕc gia ӣ phѭѫng Ĉông, nhӳng phát minh khoa hӑc
cӫa thӡi kǤ cә ÿҥi cNJng chӏu sӵ ҧnh hѭӣng cӫa tơn giáo. Vì thӃ, nӅn kinh tӃ
có sӵ phát triӇn cao ÿһc biӋt là vӅ nông nghiӋp, chăn nuôi và săn bҳt. Trong
thӡi kǤ này quan hӋ sҧn xuҩt là chӃ ÿӝ gia trѭӣng vӟi trình ÿӝ thҩp, ÿiӇm
khác biӋt ӣ thӡi kǤ này ÿó chính là chѭa có sӵ phân biӋt vӅ khái niӋm sӣ
hӳu vӟi tѭ liӋu sҧn xuҩt và sӭc lao ÿӝng. Có thӇ nói ÿây là thӡi kǤ xã hӝi
Trung Quӕc ÿã có sӵ phân hố sâu sҳc giӳa thành thӏ và nơng thơn, sӵ phân
chia này chính là nguyên nhân dүn ÿӃn viӋc ra ÿӡi nhà nѭӟc dù là ӣ trình ÿӝ
thҩp kém. Nhӳng thành tӵu rӵc rӥ trong khoa hӑc nhѭ viӋc làm ra lӏch, viӋc
phát minh ra chӳ viӃt, tính ÿѭӧc các ngày trong mӝt năm ÿã ÿánh dҩu bѭӟc
tiӃn quan trӑng trong viӋc khҷng ÿӏnh con ngѭӡi có khҧ năng chinh phөc
thiên nhiên vào thӡi kǤ mà trình ÿӝ cӫa con ngѭӡi cịn ÿѭӧc xem là thҩp khi
nhұn thӭc vӅ thӃ giӟi. Sӵ ra ÿӡi cӫa nhӳng phát minh ÿã ÿánh dҩu bѭӟc tiӃn
vô cùng quan trӑng trong lӏch sӱ ÿҩt nѭӟc Trung Quӕc, xoá bӓ nhӳng nhұn thӭc
trѭӟc ÿây cӫa con ngѭӡi cịn vơ cùng lҥc hұu khi nhұn thӭc vӅ tӵ nhiên.
Ngoài sӵ phát triӇn cӫa khoa hӑc, nhӳng thành tӵu vӅ văn hố cNJng có
sӵ tác ÿӝng khơng nhӓ ÿӕi vӟi nhӳng tѭ tѭӣng cӫa các nhà triӃt hӑc Trung
Quӕc thӡi kǤ cә ÿҥi. Trong ÿó, ÿһc biӋt phҧi kӇ ÿӃn sӵ xuҩt hiӋn cӫa chӳ viӃt,
vӟi hѫn 3000 ký tӵ, gӗm có chӳ tѭӧng hình và tѭӧng thanh xuҩt hiӋn trên vӓ sị
và mai rùa, ÿây chính là mӝt phát minh vô cùng quan trӑng cӫa thӡi kǤ này. Ĉӗng
thӡi, trên ÿó cịn có sӵ xuҩt hiӋn cӫa nhӳng phҫn ghi chép có liên quan ÿӃn viӋc
bói tốn tѭѫng lai. Trên cѫ sӣ ÿó ngѭӡi ta ÿѭa ra cách tính thӡi tiӃt, mùa màng,
thiên tai, lNJ lөt… Nhӳng phát minh cӫa các nhà khoa hӑc và nhӳng thành tӵu vӅ

21


văn hố vào thӡi kǤ cә ÿҥi ÿã có sӵ tác ÿӝng không nhӓ ÿӃn tѭ tѭӣng cӫa các nhà
triӃt hӑc ÿѭѫng thӡi.
Thӡi kǤ trѭӟc ÿây cNJng ÿã có nhӳng tѭ tѭӣng vӅ trӏ nѭӟc nhѭng còn rҩt

tҧn mҥn, chѭa trӣ thành nhӳng hӑc thuyӃt nhҩt ÿӏnh. ChӍ có mӝt sӕ nhѭ tѭ tѭӣng
thҫn quyӅn, ÿӅ cao tính siêu nhiên cӫa quyӅn trӏ nѭӟc; tѭ tѭӣng thiên ý, ý cӫa
vua chính là ý trӡi. Sӵ phong phú, ÿa dҥng cӫa các hӋ thӕng triӃt hӑc thӡi Xuân
thu - chiӃn quӕc, khiӃn ngѭӡi ta phҧi gӑi là thӡi kǤ “ Bách gia chѭ tӱ”, “trăm hoa
ÿua nӣ, mn chim cùng hót”. Ĉây ÿѭӧc coi là thӡi kǤ ra ÿӡi các hӑc thuyӃt triӃt
hӑc nhҵm giҧi quyӃt nhӳng vҩn ÿӅ bӭc xúc cӫa thӡi ÿҥi ÿһt ra.
Vӟi mөc ÿích bình әn xã hӝi, nhѭng các hӑc thuyӃt triӃt hӑc lҥi ÿӅ ra
nhӳng giҧi pháp trӏ nѭӟc khác nhau. Có thӇ nói vҩn ÿӅ trӏ nѭӟc là vҩn ÿӅ cѫ
bҧn cӫa mӑi nhà nѭӟc. Trӏ nѭӟc là hoҥt ÿӝng trung tâm cӫa toàn bӝ q trình tә
chӭc và thӵc hiӋn nhӳng cơng viӋc cӫa ÿҩt nѭӟc. Vì thӃ, quan niӋm trӏ nѭӟc cNJng
ÿѭӧc hiӇu theo nhӳng ý nghƭa rҩt khác nhau. Ӣ Trung Quӕc có hai ÿѭӡng lӕi trӏ
nѭӟc cѫ bҧn ÿó là ÿӭc trӏ và pháp trӏ. Xã hӝi Trung Quӕc cә ÿҥi thì trong mӝt chính
thӇ qn chӫ tuyӋt ÿӕi, quyӅn lӵc nhà nѭӟc tұp trung trong tay nhà vua. QuyӅn lӵc
cӫa nhà vua luôn luôn ÿѭӧc xem là quyӅn lӵc tӕi cao nhҩt. Nhà vua trӵc tiӃp ban
hành pháp luұt, tә chӭc thӵc hiӋn pháp luұt và xét xӱ nhӳng ngѭӡi vi phҥm pháp
luұt. Cho nên vӅ mһt ý thӭc, trong tѭ tѭӣng cӫa nhӳng nhà triӃt hӑc chѭa thӇ có
quan niӋm trӏ nѭӟc theo nghƭa hҽp nhѭ chúng ta hiӇu ngày nay. Chính vì vұy, tѭ
tѭӣng trӏ nѭӟc trong triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi ÿѭӧc hiӇu theo nghƭa rӝng nghƭa
là chӍ hoҥt ÿӝng tә chӭc thӵc hiӋn quyӅn lӵc cӫa nhà nѭӟc nói chung. Có thӇ xem
quyӅn lӵc cӫa nhà nѭӟc ln ÿóng vai trị vơ cùng quan trӑng ÿӕi vӟi mӝt quӕc gia
và không thӇ thiӃu ÿѭӧc trong viӋc әn ÿӏnh nӅn chính trӏ - xã hӝi cӫa chính quӕc
gia ҩy.
Vì thӃ, khi coi chính trӏ là viӋc lӟn cӫa ÿҥo làm ngѭӡi quân tӱ thì triӃt hӑc
Trung Quӕc cNJng ÿӗng thӡi coi viӋc trӏ nѭӟc là cơng viӋc cѫ bҧn cӫa ÿӡi sӕng xã
hӝi, bӣi vì trӏ nѭӟc là lƭnh vӵc thu hút ÿѭӧc sӵ quan tâm ÿһc biӋt cӫa các nhà triӃt
hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi. ĈiӅu ÿó, khiӃn cho nhiӅu ngѭӡi cҧm thҩy rҵng khơng có

22



dân tӝc nào xem chính trӏ quan trӑng nhѭ dân tӝc Trung Hoa. Bӣi vì vӟi hӑ, viӋc trӏ
dân, trӏ nѭӟc phҧi là sӭ mӋnh cӫa kҿ sƭ, mà nӃu khơng gһp thӡi, bҩt ÿҳc dƭ phҧi
“ÿӝc thiӋn” thì kҿ sƭ ít nhҩt cNJng phҧi truyӅn cái ÿҥo cӫa tiên vѭѫng, tiên thánh cho
ÿồn hұu sinh. TiӃn vi quan thối vi sѭ [5, 433].
Có thӇ nói, các nhà triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi dù ӣ nhӳng mӭc ÿӝ khác, ÿӅu
bàn ÿӃn vҩn ÿӅ trӏ nѭӟc. Vì thӃ, nó ÿã ÿѭӧc rҩt nhiӅu nhà triӃt hӑc quan tâm nghiên
cӭu, ngay cҧ nhà tѭ tѭӣng thuӝc trѭӡng phái triӃt hӑc Danh gia nhѭ Công Tôn Long
mһc dù ÿã ÿѭa ra nhӳng lý thuyӃt phù phiӃm nhѭ “bҥch mã phi mã”, nhѭng cNJng
không thӇ bӓ qua vҩn ÿӅ trӏ nѭӟc . Ĉӕi vӟi ơng, sӵ ÿi sâu tìm hiӇu các khái niӋm vӅ
mһt hình thӭc cӫa ơng cNJng chính là muӕn “chính danh thӵc, sӱa thiên hҥ”. Trѭӡng
phái Danh gia, mһc dù bàn vӅ nhӳng lý thuyӃt khiӃn ngѭӡi ta tѭӣng chӯng thuҫn túy
nhѭ luân lý hӑc, nhѭng cuӕi cùng lҥi hѭӟng ÿӃn viӋc trӏ nѭӟc muӕn ÿҥt hiӋu quҧ phҧi
dӵa trên sӵ chính danh.
TriӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi coi vҩn ÿӅ trӏ nѭӟc nhѭ mӝt chӫ ÿӅ chính cӫa
mình, vì thӃ ÿây là ÿiӇm ÿһc thù cӫa thӡi kǤ này. Ngồi ra vҩn ÿӅ trӏ nѭӟc cịn
ÿѭӧc xem nhѭ mӝt cơng viӋc trong q trình hồn thiӋn con ngѭӡi. Tuy nhiên,
trong viӋc trӏ nѭӟc thì các nhà triӃt hӑc Trung Quӕc cә ÿҥi ÿã ÿӅ cұp rҩt nhiӅu
vҩn ÿӅ nhѭ : tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc ÿã xuҩt hiӋn nhѭ thӃ nào, vì lӧi ích cӫa ai và do
ai thӵc hiӋn ; trӏ nѭӟc bҵng ÿҥo ÿӭc hay bҵng pháp luұt, hay là cҫn sӵ kӃt hӧp
cӫa cҧ hai; nhà quҧn lý tӭc là bұc cҫm quyӅn cҫn phҧi có nhӳng tiêu chuҭn gì
ÿӇ xӭng ÿáng là ngѭӡi trӏ nѭӟc, ngồi ra có nhӳng nghӋ thuұt gì mà bұc cҫm
quyӅn có thӇ sӱ dөng trong viӋc trӏ nѭӟc...
1.2. QUÁ TRÌNH PHÁT TRIӆN TѬ TѬӢNG TRӎ NѬӞC TRONG
TRIӂT HӐC TRUNG QUӔC CӘ ĈҤI
1.2.1. Quá trình phát triӇn tѭ tѭӣng trӏ nѭӟc cӫa trѭӡng phái Nho gia
Sӵ ra ÿӡi cӫa nhà Chu bҳt ÿҫu tӯ thӃ kӹ thӭ VIII trѭӟc công nguyên khi
xã hӝi ÿang có rҩt nhiӅu biӃn ÿӝng to lӟn, ÿánh dҩu sӵ phát triӇn quan trӑng
cӫa ÿҩt nѭӟc Trung Quӕc vào lúc bҩy giӡ, gӑi là thӡi kǤ Xuân thu - ChiӃn
quӕc. Bên cҥnh sӵ phát triӇn mҥnh mӁ cӫa nӅn kinh tӃ, trong xã hӝi


23


Trung Quӕc lúc này có sӵ tan rã cӫa chӃ ÿӝ chiӃm hӳu nô lӋ và chӃ ÿӝ phong
kiӃn sѫ kǤ ÿang lên. Xã hӝi Trung Quӕc vào thӡi kǤ này trӣ nên hӃt sӭc rӕi
ren, chiӃn tranh, thiên tai, lNJ lөt… thѭӡng xuyên xҧy ra, mӝt bên là sӵ khӕn
cùng cӫa tҫng lӟp lao ÿӝng nghèo vӟi mӝt bên là sӵ giàu có cӫa tҫng lӟp tѭ
sҧn, phong hҫu kiӃn ÿӏa. Nhân dân thѭӡng xuyên phҧi sӕng trong cҧnh ÿói rét,
khә ÿau. Trong khi ÿó, thӃ lӵc cҫm quyӅn ln tìm mӑi cách ÿӇ gây thanh thӃ,
cho nên thѭӡng xuyên diӉn ra các cuӝc chiӃn tranh.
Dѭӡng nhѭ, trong tiӃng kêu than cӫa tҫng lӟp nhân dân lao ÿӝng nghèo
ÿó ÿã tiӃp thêm sӭc mҥnh cho rҩt nhiӅu nhà tѭ tѭӣng cùng vӟi nhӳng hӑc
thuyӃt cӫa mình ra ÿӡi vӟi mong muӕn sӁ ÿѭa hӑ thoát khӓi kiӃp trâu ngӵa,
xây dӵng mӝt ÿҩt nѭӟc thái bình thӏnh trӏ nhѭ mong muӕn, khát khao cháy
bӓng cӫa rҩt nhiӅu ngѭӡi. Bên cҥnh sӵ phát triӇn cӫa khoa hӑc kӻ thuұt, ÿһc
biӋt là lƭnh vӵc thiên văn hӑc và y hӑc trӣ thành tiӅn ÿӅ cho sӵ phát triӇn mҥnh
mӁ cӫa các tѭ tѭӣng ӣ thӡi kǤ này. Vӟi nhӳng quan ÿiӇm trӏ nѭӟc có nhӳng
nӝi dung khơng ÿӗng nhҩt, mӛi quan ÿiӇm, hӑc thuyӃt ÿӅu ÿѭa ra cách giҧi
thích riêng ÿӇ bҧo vӋ quan ÿiӇm cӫa mình. Chính vì vұy, ngѭӡi ta gӑi ÿây là
thӡi kǤ "bách gia tranh minh", trăm nhà ÿua tiӃng, ÿӗng thӡi sӵ phong phú và
ÿa dҥng cӫa các tѭ tѭӣng thӡi kǤ này khi tìm cách bҧo vӋ quan ÿiӇm cӫa mình
ÿã làm cho hӋ thӕng triӃt hӑc càng ngày càng trӣ nên hồn chӍnh hѫn. Có
nhӳng quan ÿiӇm khác nhau nhѭ thӃ nên ÿã dүn ÿӃn sӵ phân chia thành các
trѭӡng phái triӃt hӑc khi giҧi thích các quan ÿiӇm cӫa mình, trong các trѭӡng phái
ÿó tiêu biӇu phҧi kӇ ÿӃn ÿó chính là Nho gia, Pháp gia, Ĉҥo gia…
Tѭ tѭӣng cӫa trѭӡng phái Nho gia vӟi mӝt sӕ nhà triӃt hӑc tiêu biӇu nhѭ
Khәng Tӱ, Mҥnh Tӱ, Tuân Tӱ… Trong ÿó, Khәng Tӱ là ngѭӡi sáng lұp, ông
cho rҵng cai trӏ xã hӝi bҵng pháp luұt thì dân sӧ nhѭng khơng phөc. Khәng Tӱ
(551 – 479 tr.CN), hӑ Khәng tên Khâu, tӵ Trӑng Ni nguyên quán ӣ làng
Xѭѫng Bình, nѭӟc Lӛ ÿӡi Chu. Nay là huyӋn Khúc Phө, tӍnh Sѫn Ĉông. Cha

tên là Thúc Lѭѫng Ngӝt, là mӝt ngѭӡi anh dNJng nhѭng bӏ mҩt sӟm khi Khәng
Tӱ mӟi lên ba tuәi. Mҽ tên là Nhan Thӏ, khi cha mҩt ÿi chҷng bao lâu thì mҽ

24


cNJng qua ÿӡi, ông trӣ thành ÿӭa con mӗ côi cҧ cha lүn mҽ và sӕng trong mӝt
gia ÿình nghèo khó, nhѭng Khәng Tӱ lҥi là ngѭӡi có tѭӟng mҥo khác thѭӡng,
rҩt hiӃu hӑc, trӣ thành ngѭӡi nәi tiӃng, có trí tuӋ un thâm tӯ khi ơng mӟi
bѭӟc sang tuәi ba mѭѫi. Khәng Tӱ là ngѭӡi ÿҫu tiên mӣ trѭӡng hӑc và ơng
cNJng là ngѭӡi có rҩt nhiӅu hӑc trị theo hӑc. Ơng sӕng vào thӡi kǤ mà chӃ ÿӝ
tơng pháp nhà Chu sҳp bӏ băng hoҥi, suy tàn bӣi các nѭӟc chѭ hҫu phân tranh
tӯ thӡi Xuân thu cho ÿӃn khi chuyӇn sang thӡi ChiӃn quӕc. Thӡi ÿҥi cӫa ông
chính là thӡi ÿҥi “vѭѫng ÿҥo suy vi”, trұt tӵ lӉ nghƭa cӫa nhà Chu bӏ ÿҧo lӝn.
Là ngѭӡi có trí tuӋ uyên bác, Khәng Tӱ chӫ trѭѫng lұp lҥi trұt tӵ lӉ nghƭa cӫa
nhà Chu, theo cách cӫa mình ÿӇ phù hӧp vӟi tình hình chính trӏ - xã hӝi lúc
bҩy giӡ. Khi ơng mӣ trѭӡng dҥy hӑc thì ông luôn khát khao ÿѭӧc thӵc hiӋn lý
tѭӣng chính trӏ cӫa mình, ơng ÿi nhiӅu nѫi và mong muӕn tìm ÿѭӧc mӝt vӏ vua
nào ÿó thӵc hiӋn lý tѭӣng cӫa mình, Khәng Tӱ bҵng nhiӅu cách ÿã tìm cách
tuyên truyӅn lý tѭӣng cӫa mình chҷng hҥn nhѭ tranh luұn vӟi các trѭӡng phái
khác. Khәng Tӱ luôn khao khát mang lҥi hồ bình thӏnh trӏ, ÿһc biӋt khi sӕng
trong thӡi kǤ ÿҩt nѭӟc ÿang bӏ rӕi loҥn, trұt tӵ lӉ nghƭa bӏ ÿҧo lӝn, ông chӫ
trѭѫng lұp lҥi trұt tӵ lӉ nghƭa cӫa nhà Chu và ông ÿã xây dӵng nên hӑc thuyӃt
Chính danh.
Ngồi ra, nhӳng quan ÿiӇm cӫa Khәng Tӱ cNJng ÿã tác ÿӝng không nhӓ và
trӣ thành tiӅn ÿӅ quan trӑng cho các thӃ hӋ hӑc trò vӅ sau kӃ thӯa phát triӇn.
Trong nhӳng nhà triӃt hӑc ÿó có Mҥnh Tӱ, hay còn gӑi là Mҥnh Kha (371 289 tr.CN), tên là Tӱ Dѭ, là ngѭӡi ÿҩt Trâu, thuӝc miӅn nam tӍnh Sѫn Ĉơng
ngày nay, là hӑc trị cӫa Tӱ Tѭ có tên là Khәng Cҩp, cháu nӝi cӫa Khәng Tӱ.
Tӱ Tѭ là hӑc trò cӫa Tăng Tӱ hay còn gӑi là Tăng Sâm. Mҥnh Tӱ là triӃt gia
lӟn thӡi kǤ này, ơng là ngѭӡi có cơng lao rҩt lӟn trong viӋc bҧo vӋ phát triӇn

nhӳng quan ÿiӇm cӫa Khәng Tӱ và ÿѭa ra nhӳng quan ÿiӇm hoàn toàn mӟi bә
sung cho trѭӡng phái triӃt hӑc Nho gia, ÿiӅu này có ý nghƭa rҩt quan trӑng ÿӕi
vӟi thӡi kǤ này. Ông sӕng vào thӡi kǤ mà nhӳng tѭ tѭӣng “mӑc lên nhѭ nҩm
sau mѭa”. Chính vì vұy, ÿӇ hồn thiӋn và phát triӇn nhӳng tѭ tѭӣng bұc thҫy

25