MƠTHỨCMỚICHOTHỊTRƯỜNGTÀICHÍNH
GEORGE SOROS
Chia sẽ ebook : />Tham gia cộng đồng chia sẽ sách : Fanpage : />Cộng đồng Google : />


TableofContents
Lờigiớithiệu
PHẦNI:TổngQuan
CHƯƠNG1:ÝTưởngCốtLõi
CHƯƠNG2:TựTruyệnCủaMộtTriếtGiaBấtThành
CHƯƠNG3:ThuyếtPhảnHồi
CHƯƠNG4:TínhPhảnHồiTrongThịTrườngTàiChính
PHẦNII:KhủngHoảngHiệnTạiVàSauÐó
CHƯƠNG5:GiảThuyếtSiêuBongBóng
CHƯƠNG6:TựTruyệnCủaMộtNhàĐầuCơThànhCơng
CHƯƠNG7:DựPhóngCủaTơiCho2008
CHƯƠNG8:MộtVàiKhuyếnNghịVềChínhSách
KếtLuận
VềTácGiả
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]

[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]


[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]

Giớithiệu
Chúngtađangtrảiquacuộckhủnghoảngtàichínhtồitệnhấtkểtừnhữngnăm1930.Vềvài
điểm,khủnghoảnglầnnàygiốngvớicáccuộckhủnghoảngkháctừngxảyratronghaimươi
lămnămquanhưnglạicómộtsựkhácbiệtsâusắc:khủnghoảnghiệntạiđánhdấusựkếtthúc
chomộtkỷngunphìnhđạitíndụngvớiđồngđơlaMỹlàđồngtiềndựtrữquốctế.Trongkhi
những khủng hoảng theo chu kỳ là một phần của chu trình bùng vỡ (boom-bust); thì
khủnghoảnghiệntạilạilàđỉnhđiểmcủamộtphabùngphátđãkéodàitronghơnhaimươi
lămnăm.
Đểhiểuđượcđiềugìđangdiễnra,chúngtacầnmộtmơthứcmới.Mơthứcthịnhhànhquan
niệmrằngthịtrườngtàichínhlncókhuynhhướngtựtrởvềtrạngtháicânbằnglàquan
niệmsailệch;nóichungchúngtacóthểquynhữngrắcrốihiệnnaychochínhviệchệthốngtài
chínhquốctếlâunayđãbịpháttriểndựatrênmơthứcđó.
Lànhânvậtsốmộttronggiớitàichính,GeorgeSorosđượccoilàngười“mộttaychecảbầu
trời”,làngườicóthểlàmmấtgiábấtkỳmộtthứtiềntệnàotrênthếgiới,hoặcthậmchígâyra

nhữngcuộckhủnghoảngkinhtếvớiquimơtồncầu.
TrongMơthứcmớichothịtrườngtàichính,Sorosđãdùngkinhnghiệmvàlíluậncủamìnhđể
phântíchmộtcáchsâusắcvàthẳngthừngcuộckhủnghoảnghiệntại,đồngthờidựđốncho
cảtươnglai.
GeorgeSorosđãlàmđượcmộtviệcvơgiá:Giúpchúngtahiểurõvềcuộcđạikhủnghoảngtín
dụngvàảnhhưởngcủanólênkinhtếtồncầu.

Lờigiớithiệu


Chúngtađangtrảiquacuộckhủnghoảngtàichínhtồitệnhấtkểtừnhữngnăm1930.Vềvài
điểm,khủnghoảnglầnnàygiốngvớicáccuộckhủnghoảngkháctừngxảyratronghaimươi
lămnămquanhưnglạicómộtsựkhácbiệtsâusắc:khủnghoảnghiệntạiđánhdấusựkếtthúc
chomộtkỷngunphìnhđạitíndụngvớiđồngđơlaMỹlàđồngtiềndựtrữquốctế.Trongkhi
nhữngkhủnghoảngtheochukỳlàmộtphầncủachutrìnhbùng-vỡ(boom-bust);thìkhủng
hoảnghiệntạilạilàđỉnhđiểmcủamộtphabùngphátđãkéodàitronghơnhaimươilămnăm.
Đểhiểuđượcđiềugìđangdiễnra,chúngtacầnmộtmơthứcmới.Mơthứcthịnhhànhquan
niệmrằngthịtrườngtàichínhlncókhuynhhướngtựtrởvềtrạngtháicânbằnglàquan
niệmsailệch;nóichungchúngtacóthểquynhữngrắcrốihiệnnaychochínhviệchệthốngtài
chínhquốctếlâunayđãbịpháttriểndựatrênmơthứcđó.
Mơthứcmớimàtơiđềxuấtkhơngchỉgiớihạnvớithịtrườngtàichính.Nógiảiquyếtmối
quanhệgiữatưduyvàthựctại,vànóchorằngnhậnthứcsaivàdiễngiảisaiđóngvaitrịchủ
chốttrongviệchìnhthànhnênlốiđicủalịchsử.Tơiđãbắttayvàopháttriểnkhungkháiniệm
nàykhicịnlàmộtsinhviêncủaTrườngKinhtếLondon(LondonSchoolofEconomics)trước
khi tham gia năng động vào thị trường tài chính. Như trước kia tơi từng viết, tơi chịu ảnh
hưởngrấtlớntừtriếthọccủaKarlPopper,vàchínhthếmàtơiđặtnghivấnvớinhữnggiảđịnh
màdựatrênđóngườitapháttriểnlýthuyếtvềcạnhtranhhồnhảo,đặcbiệtlàgiảđịnhvề
thơngtinhồnhảo.Tơiđãnhậnrarằngcácthànhviênthịtrườngkhơngthểraquyếtđịnhmà
chỉdựatrênthơngtin,vànhậnthứcthiênlệchcủahọcónhữngcáchảnhhưởngđếnkhơngchỉ
giácảthịtrườngmàcịncảnhữngyếutốcănbảnmàgiácảđượccholàcầnphảnánh.Lậpluận

củatơilàtưduycủacácthànhviêncómộtchứcnăngkép.Mộtmặt,họtìmcáchđểhiểutình
huốngcủamình.Tơigọiđólàchứcnăngnhậnthức.Mặtkhác,họcốgắngthayđổitìnhhuống
ấy.Tơigọilàchứcnăngthamdựhaychứcnăngthaotúng.Haichứcnăngnàyhoạtđộngtrái
chiều,vàtrongmộtvàihồncảnhchúngcóthểtươngtácvớinhau.Tơigọiđâylàtínhphản
hồitươngtác.
Khitrởthànhmộtthànhviênthịtrườngrồi,tơiđãápdụngkhungkháiniệmcủamìnhlêncác
thịtrườngtàichính.Nóchophéptơicóđượcsựhiểubiếttốthơnvềnhữngqtrìnhmàban
đầulàtựthổibùnglêncịnvềsaucùngthìlạitựphátánxuốngcủachutrìnhbùng-vỡ,vàtơiđã
lợidụngsựhiểubiếtnàytrongvaitrịcủamộtnhàquảnlýquỹđầutưphịnghộ.Tơiđãphát
triểnthuyếtphảnhồinàytrongcuốnsáchđầutiêncủamìnhlàGiảkimthuậtTàichính(The
AlchemyofFinance)đượcxuấtbảnnăm1987.Tuycuốnsáchnàythuhútđượcmộtđámđơng
ngưỡngmộnhưnggiớihànlâmkhơngcoithuyếtphảnhồilànghiêmtúc.Chínhtơicũngnghi
ngờkhơnghiểunhữngđiềutơinóicómớivàcóýnghĩahaykhơng.Xétchocùng,tơiđangcố
giảiquyếtmộttrongnhữngvấnđềcănbảnnhấtvàđãđượcnghiêncứukỹnhấtcủatriếthọc,
vàtấtcảnhữnggìngườitacóthểnóivềvấnđềnàythìcólẽhọđãnóihếtrồi.Tuyvậykhung
kháiniệmcủatơiđốivớiriêngtơivẫnrấtquantrọng.Nóđãdẫnđườngchotơicảkhikiếm
tiềnlúclànhàquảnlýquỹvàkhitiêutiềnlàmviệcthiện,vànóđãtrởthànhmộtphầncănbản
củaconngườitơi.
Khicuộckhủnghoảngtàichínhbùngnổ,tơiđãkhơngcịntrựctiếpquảnlýquỹcủamìnhnữa,


saukhiđãchuyểnđổinótừmộtquỹđầutưphịnghộxơngxáosangthànhmộtquỹtrợvốn
hiềnlànhhơn.Tuynhiên,cuộckhủnghoảngnàyđãbuộctơiphảichútâmlạivàothịtrườngtài
chính,vàtơiđãtrởnêntíchcựctrongviệcracácquyếtđịnhđầutư.Vàocuốinăm2007,tơi
quyếtđịnhviếtmộtquyểnsáchphântíchvàgiảithíchtìnhhìnhhiệntại.Độnglựckhiếntơi
viếtlàbasuynghĩsau.Thứnhất,cầnphảicómộtmơthứcmớiđểhiểuđượcnhữnggìđang
diễnra.Thứnhì,thamgiavàomộtnghiêncứunghiêmtúcsẽcólợichocácquyếtđịnhđầutư
củatơi.Thứba,quaviệcđưaramộtcáinhìnsángsuốtđúnglúcvềthịtrườngtàichính,tơisẽ
đảmbảođượcviệclýthuyếtphảnhồicuốicùngcũngnhậnđượcsựđánhgiánghiêmtúc.Thật
khóđểmộtlýthuyếttrừutượngthuhútđượcsựchúý,nhưngmọingườihiệnđangcựckỳ

quantâmđếnthịtrườngtàichính,đặcbiệtlàkhithịtrườngđanggặpkhókhăn.Tơiđãtừng
dùngthịtrườngtàichínhnhưmộtphịngthínghiệmđểthửlýthuyếtphảnhồitrongsáchGiả
kimthuậtTàichính;tìnhthếhiệnthờilàmộtcơhộituyệtvờiđểchứngtỏtầmquantrọngvà
tínhxácđángcủathuyếtấy.Trongbasuynghĩtrênthìsuynghĩthứbaảnhhưởngmạnhnhất
đếnquyếtđịnhxuấtbảnsáchnàycủatơi.
Việctơicónhiềuhơnmộtmụcđíchkhiviếtđãlàmchosáchnàyphứctạphơnlànếunhưnó
chỉtậptrungvàocuộckhủnghoảngtàichínhđangdiễnra.Chophéptơiđượcgiảithíchngắn
gọncáchthuyếtphảnhồiápdụngvàocuộckhủnghoảngnày.Tráivớilýthuyếtkinhtếhọccổ
điểnvẫngiảsửcóthơngtinhồnhảo,trênthựctếcảnhữngthànhviênthịtrườnglẫncácgiới
chứctàikhóavàtiềntệđềukhơngthểđưaraquyếtđịnhchỉdựatrênthơngtin.Nhữngnhận
thứcsaivàđánhgiásaicủahọảnhhưởngtớigiácảthịtrường,vàquantrọnghơnlàđếnlượt
giácảthịtrườnglạiảnhhưởngtớinhững“yếutốcơbản”màgiácảđượccholàphảiphảnánh.
Giácảthịtrườngkhơngđitrệchkhỏitrạngtháicânbằnglýthuyếttheocáchngẫunhiên,như
mơthứchiệnnayquanniệm.Gócnhìncủathànhviênvàcủagiớiquảnlýthịtrườngkhơngbao
giờtươngđồngvớitìnhhìnhhiệntại;haynóicáchkhácthìthịtrườngkhơngbaogiờđạttới
trạngtháicânbằngmàlýthuyếtkinhtếhọcđềra.Cómộtmốiliênhệhaichiềumangtính
phảnhồigiữanhậnthứcvàthựctế;mốiliênhệấycóthểkhởiphátnhữngqtrìnhmàban
đầulàtựthổibùnglêncịnvềsaucùngthìlạitựphátánxuốngcủachutrìnhbùng-vỡ,cịn
đượcgọilàcác“bongbóng”.Mọibongbóngđềubaogồmmộtxuthếvàmộtngộnhậntương
táctheophươngthứcphảnhồi.CómộtbongbóngtrongthịtrườngđịaốcHoaKỳnhưngcuộc
khủnghoảnghiệntạikhơngđơnthuầnlàmộtvụvỡbongbóngđịaốc.Cuộckhủnghoảngnày
lớnhơnnhữngcuộckhủnghoảngtàichínhchukỳmàchúngtatừngtrảiquatrongđời.Tấtcả
nhữngcuộckhủnghoảngnhưthếđềulàmộtphầncủacáimàtơigọilà“siêubongbóng”-một
qtrìnhphảnhồidàilâulớndầnlêntrongkhoảnghaimươilămnămqua.Qtrìnhnàybao
gồmmộtxuthếchínhlàsựphìnhđạitíndụngvàmộtngộnhậnchínhlàchủthuyếtthịtrường
tựdo(cịngọilàlaissez-fairehồithếkỷ19),chorằngphảiđểchothịtrườngđượctựvậnhành.
Nhữngkhủnghoảngtrướckialànhữngthínghiệmthànhcơngđểcủngcốthêmcảcáixuthế
chínhlẫncáingộnhậnchính.Khủnghoảnghiệntạiđánhdấumộtbướcngoặtmàquađóthìcả
xuthếvàngộnhậnđềukhơngcịntrụvữngđượcnữa.
Tấtcảnhữngđiềunàycầnđượcgiảithíchkỹhơn.Saukhiđưarabốicảnh,tơisẽdànhphần

đầu của quyển sách này cho lý thuyết phản hồi - một lý thuyết vượt ra khỏi thị trường tài
chính. Những người chỉ quan tâm tới cuộc khủng hoảng hiện tại sẽ thấy phần này khó đọc,


nhữngngườichịukhóđọctiếpthìtơihyvọngsẽthấyviệclàmthếlàbõcơng.Phầnnàychứa
đựngmốiquantâmchínhcủatơi,cơngviệccủacảđờitơi.Độcgiảtừngđọcnhữngquyểnsách
trướccủatơisẽnhậnthấytơicólặplạimộtsốđoạntừnhữngquyểnsáchấy,bởivìquanđiểm
củatơiđếnnayvẫngiữngun.Phầnhaicủaquyểnsáchsửdụngcảkhungkháiniệmlẫnkinh
nghiệmthựctiễncủatơivớivaitrịlàmộtnhàquảnlýquỹđầutưđểminhxácchohồncảnh
hiệntại.
Bốicảnh
ChúngtacóthểchínhthứccoithángTámnăm2007làđiểmbùngnổcủacuộckhủnghoảngtài
chínhhiệntại.Đólàkhicácngânhàngtrungươngphảicanthiệpđểcấpthanhkhoảnchohệ
thốngngânhàng.TheotrìnhtựnhưBBCđãtườngthuật:[1]
-Ngày6thángTám,AmericanHomeMortgage,mộttrongnhữngcơngtychovaythếchấpđịa
ốcđộclậplớnnhấtHoaKỳ,đãratịatunbốphásảnsaukhiđuổiviệcphầnlớnnhânviên.
CơngtynóirằnghọlànạnnhâncủatìnhtrạngtrìtrệtrênthịtrườngnhàởHoaKỳgiốngnhư
nhiềungườichovayvàđivaynợnhàdướichuẩnkhác.
-Ngày9thángTám,cácthịtrườngtíndụngngắnhạnđóngbăngsaukhimộtngânhànglớn
củaPháplàBNPParibasphongtỏabaquỹđầutưtrịgiá2tỉeurocủanó,vớilýdolàcónhững
rắcrốitrongkhuvựcchovaythếchấpđịaốcdướichuẩnHoaKỳ.BNPnóirằnghọkhơngthể
tínhđượcgiátrịtàisảncủacácquỹnàynữavìthịtrườngcủachúngđãbiếnmất.Ngânhàng
TrungươngchâuÂuđãbơm95tỉeurovàohệthốngngânhàngkhuvựcsửdụngđồngeurođể
giảmbớtcăngthẳngtrongviệccạnkiệttíndụnggâyrabởicáckhoảnvaydướichuẩn.CụcDự
trữLiênbangHoaKỳvàNgânhàngTrungươngNhậtBảncũngcónhữngbướcđitươngtự.
-Ngày10thángTám,NgânhàngTrungươngChâuÂuđãcấpthêm62tỉeurochocácngân
hàng.CụcDựtrữLiênbangMỹnóihọsẽcungcấpđủtíndụngquađêmcầnthiếtđểđốiphóvới
tìnhtrạngcạntíndụng.
-Ngày13thángTám,NgânhàngTrungươngchâuÂuđãbơm47,7tỉeurovàothịtrườngtiền
tệ,làlầnthứbabơmtiềntrongvịngchừngđóngàylàmviệc.Cácngânhàngtrungươngcủa

MỹvàNhậtcũngbơmtiềnlêncaovượtmứctrướcđó.GoldmanSachsnóisẽbơm3tỉUSDvào
mộtquỹphịnghộđãbịđánhgụcbởitìnhtrạngcạntíndụngđểvựclạigiátrịcủaquỹnày.
-Ngày17thángTám,CụcDựtrữLiênbangMỹcắttỉsuấtchiếtkhấu(lãisuấtmàcơquannày
chocácngânhàngvay)mộtnửađiểmphầntrămđểgiúpcácngânhàngđốiphóvớinhữngkhó
khănvềtíndụng.(Nhưngviệcnàychẳnggiúpđượcgì.Hậuquảlàcácngânhàngtrungương
củacácnướcpháttriểncuốicùngthìđãbơmtiềntrêndiệnrộngtrongmộtthờigiandài,và
chấpthuậnnhậnthếchấplàchứngkhốnnhiềuhơnbấtkỳkhinàotronglịchsử.)
-Ngày13thángTám,cóthơngtintiếtlộrằngNorthernRock(ngânhàngchovaythếchấpđịa
ốclớnnhấtAnhquốc)đangbênbờvựcmấtkhảnăngchitrả(vàthơngtinnàyđãgâyramộtvụ


chạyđuarúttiềnkiểucổđiểntừngânhàngnày-sựviệcxảyralầnđầutiêntrongcảtrămnăm
quaởAnhquốc).
Khủng hoảng đến từ từ, nhưng người ta đã có thể trơng đợi nó từ nhiều năm trước. Nó có
nguồngốctừcúvỡbongbóngInternetvàocuốinăm2000.CụcDựtrữLiênbang(Fed)đốiphó
vớiviệcđóbằngcáchcắtgiảmlãisuấtquỹliênbangtừ6,5%xuống3,5%chỉtrongvịngvài
tháng.Tiếpsauđólàvụtấncơngkhủngbốngày11tháng9năm2001.Đểchốnglạisựđổvỡ
củanềnkinhtế,Fedtiếptụchạlãisuất-xuốnghẳntớimức1%vàotháng7năm2003,làmức
lãisuấtthấpnhấttrongvịngnửathếkỷqua,vàlãisuấtđứngởmứcđótrongmộtnămtrịn.
Suốtbamươimốtthángliêntục,lãisuấtngắnhạncơbảnđượcđiềuchỉnhcholạmphátđãbị
âm.
Tiềnvayrẻđãsinhrabongbóngđịaốc,bùngnổnhữngvụmuahộiđồngcáccơngty,cùng
nhiềuthứqđàkhác.Khicóthểdùngtiềnmiễnphí,ngườichovaydựatrênlýtrísẽcứcho
vayđếnkhinàokhơngcịnaiđểchovay.Nhữngngườichovayđịaốcnớilỏngcáctiêuchuẩn
vàsángchếranhiềuphươngcáchmớiđểkíchthíchkinhdoanhvàtăngthuphí.Cácngânhàng
đầutưphốWallnghĩrađủloạikỹxảomớiđểđẩyrủirotíndụngsangchocácnhàđầutưkhác,
nhưcácquỹlươnghưuvàquỹtươnghỗđangkhátmứclãicao.Họcũngtạoracáccơngcụđầu
tưkếtcấu(StructuredInvestmentVehicles)đểchogiữcáckhoảnđầutưởngồibảngcânđối
tàisản.
Từnăm2000đếngiữanăm2005,giátrịthịtrườngcủanhữngcănnhàcósẵnđãtănghơn50

phầntrăm,vàngườitađiêncuồngđixâydựngmới.MerrillLynchđãướctínhrằngkhoảng
mộtnửatăngtrưởngGDPcủaMỹvàonửađầunăm2005làdínhlíuđếnnhàcửa,hoặctrựctiếp
thơngquaviệcxâynhàvàmuasắmliênquanđếnnhànhưsắmđồđạcmới,hoặcgiántiếp
thơngquaviệctiêutiềncóđượctừviệcđảonợnhàsangmứclờithấphơn.MartinFeldstein,
cựuchủtịchcủaHộiđồngCốvấnKinhtế,ướctínhrằngtừnăm1997tớinăm2006,ngườitiêu
dùngđãrútrahơn9ngàntỉđơ-latừgiátrịchủsởhữucủahọtrongnhàmuathếchấp.[2]
MộtnghiêncứudoAlanGreenspanchỉđạovàonăm2005đãướctínhrằngtrongsuốtnhững
năm2000,tiềnrútratừgiátrịtrongnhàmuathếchấpđãtàitrợcho3%tấtcảtiêudùngcá
nhân.Vàoqđầunăm2006,tiềnrútratừgiátrịtrongnhàthếchấpđãđónggópgần10%
chothunhậpkhảdụngcủacánhân.[3]
Giánhàtăngđếnhaiconsốđãsinhrađầucơ.Khigiátrịnhàcửađượckỳvọnglàsẽtăngcao
hơnlãisuấtvaytiềnthìngồicănnhàtaởtacịnsởhữuthêmítcănnữa.Vàonăm2005,40
phầntrămnhàmuavàokhơngphảiđểlàmnơiởthườngxunmàđểđầutưhoặcđểlàmcăn
thứhai.[4]Domứctăngthunhậptrungvịthựcvàonhữngnăm2000rấtkém,cáchãngcho
vayđãtrổđủtàiđểlàmchonhàtrơngcóvẻvừatúitiềnhơn.Nhữngcơngcụphổbiếnnhấtlúc
đólàcáckhoảnvaythếchấpmuanhàvớilãisuấtđiềuchỉnh(AdjustableRateMortgagesARMs)với“mồinhử”làlãisuấttronghainămđầuthấphơncảlãithịtrường.Ngườitanghĩ
rằng,sauhainăm,khilãisuấtcaohơnbắtđầucóhiệulực,thìtàisảnthếchấpđósẽđượcđem
rađảonợ,lợidụnglúcđógiácaohơnvàsinhramộtloạtphímớichongườichovay.Những


chuẩnmựctíndụngsụpđổ,vàngườitalàmsaochongaycảnhữngngườicómứcđộxếphạng
tíndụngkémcũngdễdàngvayđượctiềnmuanhà(gọilàkhoảnvaydướichuẩn),nhiềungười
trongsốhọcũngcóbátănbátđể.Phổbiếnlàloại“Alt-A”(chongườinóidốivay),vớiíthoặc
hồntồnkhơngcógiấytờchứngminhthunhập,trongsốđóởmứccựcđoancókhoảnvay
“ninja”(connợkhơngnghềnghiệp,khơngthunhập,khơngtàisản),thườnglàcósựđồnglõa
củacảngườimơigiớivàngườichovaytiềnmuanhà.
Cácngânhàngbánhếtnhữngkhoảnvaythếchấpnhiềurủironhấtcủamìnhbằngcáchđóng
gói chúng lại trong những chứng khốn có tên gọi giấy nợ có thế chấp (Collateralized debt
obligations-CDO).Nhữnggiấynợnàychuyểndịngtiềntừhàngngànkhoảnthếchấpthành
nhữnglơtráiphiếuđược“khoanh”,hayxếphạngvớiđủmứcđộrủirovàlợinhuậnphùhợp

vớicác“khẩuvị”đầutưkhácnhau.Nhữngkhoanhđượcxếphạngcaonhất,cólẽchiếmđến
80%cáctráiphiếu,cócácnguồntiềnchảyvàokháchắcchắnnênsẽđượcbánvớimứcxếp
hạngAAA.Nhữngtráiphiếuđượcxếphạngthấphơnlàtráiphiếuphảichịurủirotrướcnếucó
gìxảyranhưngphânlờilạicaohơn.Trênthựctế,cáctaychủnhàbăngvàcáchãngxếphạng
tíndụngđãđánhgiáqthấpnhữngrủirohàmchứatrongnhữngthứthậmvơlýnhưcác
khoảnvay“ninja”nóitrên.
Chứngkhốnhóađượcdựtínhlàsẽgiúpgiảmrủirothơngquaphânhạngrủirovàđadạng
hóatrêncơsởvịtríđịalý.Nhưngthậtranhữngbiệnpháptrênlạilàmgiatăngrủirodochúng
đã chuyển quyền sở hữu của những khoản vay thế chấp từ những ngân hàng biết rõ khách
hàngcủamìnhsangnhữngnhàđầutưkhơngbiếtaivàovớiai.Thayvìmộtngânhànghaymột
cơsởtiếtkiệmchấpthuậncấpmộtkhoảntíndụngrồilưunólạitrênsổsáchcủamìnhthìnay
cáckhoảnvaylạidocáctaymơigiớilùngkiếmra;tạmthời“lưukho”bởinhững“ngânhàng
chovaythếchấp”đoảnvốn;rồiđượcbáncảmớchonhữngngânhàngđầutư,từđâychúng
đượcchếbiếnthànhcácCDOs,rồiđượcđóngdấuphânloạichấtlượngbởicáchãngxếphạng
vàcuốicùngđượcbánrachocáctổchứcđầutư.Tấtcảthunhập,từchỗtạonguồnbanđầu
chotớilầnchuyểnnhượngcuốicùng,đềuđếntừcáckhoảnphívàvìvậykhốilượnggiaodịch
cànglớnthìkhoảntiềnthưởngcũngcànglớn.Cáiviễncảnhthuđượcnhiềuphímàkhơngphải
chịu rủi ro đã khuyến khích những thói làm kinh doanh lỏng lẻo và gian dối. Khu vực dưới
chuẩn,nơicónhữngkháchhàngthiếukinhnghiệmvàhiểubiết,chứađầynhữnghoạtđộnglừa
dối.Cáikháiniệm“lãisuấtnhử”đãbộclộbảnchấtcủatấntrịđó.
Bắtđầukhoảngnăm2005,chứngkhốnhóađãtrởnênmộtcơnđiên.Rấtdễvànhanhđểcó
thểtạoranhữngchứngkhốn“tổnghợp”giảbộnhưcónhữngrủirocủacổphiếuthậtnhưng
lạikhơngphảimấtchiphímuavàthuthậpcáckhoảnchovaythựctế.Cácchứngkhốnđầyrủi
rovìthếcóthểđượcnhânlênnhiềulần,vượtxakhỏimứccungthựctếtrênthịtrường.Các
ngânhàngđầutưtáobạolạichianhỏcácCDOthànhcác“lát”vàgóichúnglạitrongcácCDO
củaCDOs,haycịngọilàCDO2s.ThậmchícịncócảCDO3s.Những“lát”CDOhạngcaonhấtcủa
nhữngCDOhạngthấpcũngđượcxếphạngtuyệthảoAAA.Theocáchnày,cónhiềukhoảnnợ
AAAhơnlàcáctàisảnAAA.Vềlúccuối,cácsảnphẩmtổnghợpđãlênđếnhơnmộtnửakhối
lượnggiaodịch.



Cơncuồngchứngkhốnhóakhơnggiớihạntronglãnhvựcvaythếchấpđịaốcmàlancảsang
cáchìnhthứctíndụngkhác.Thịtrườnghàngtổnghợpchắcchắnlàlớnnhấtđượcthiếtlậpbởi
cáchợpđồnghốnđổivỡnợtíndụng(Creditdefaultswaps-CDSs).Cơngcụtàichínhtổng
hợphuyềnbínàyđượcphátminhtạiChâuÂuvàođầunhữngnăm1990.NhữngCDSđầutiên
lànhữnghợpđồngthỏathuậnlậpriênggiữahaingânhàng.NgânhàngA,bênbánsựhốnđổi
(tứclàbênđimuasựbảovệ),đồngýtrảmộtkhoảnphíhàngnămtrongmộtgiaiđoạncụthể
vàinăm,chongânhàngB,đượcgọilàngườimuakhoảnhốnđổi(đồngthờilàngườibánsự
bảovệ),chomộtdanhmụccáckhoảnnợchunbiệt.NgânhàngBsẽcamkếtbùlạinhững
mấtmátmàngânhàngAphảichịunếutrêndanhmụcnợcónhữngvụvỡnợtrongsuốtthời
gianhiệulựccủahợpđồngnày.TrướckhicócácCDS,mộtngânhàngnếumuốnđadạnghóa
danhmụccủamìnhthườngsẽcầnmuahaybánnhữngkhoảnnợ,việcnàyvốnrấtphứctạpvì
địihỏiphảicósựchophépcủangườivaytiền;kếtquảlàhìnhthứcđadạnghóanàyđãtrở
nênrấtthơngdụng.Cácđiềukiệnhợpđồngđượcchuẩnhóa,vàgiátrịghisổcủacáchợpđồng
đãlênđếnkhoảngmộtngàntỉUSDvàonăm2000.
Cácquỹđầutưphịnghộ(hedgefund)mạnhmẽbướcvàothịtrườngnàyvàođầunhữngnăm
2000.Nhữngquỹđầutưtíndụngchunbiệtđãhoạtđộnghiệuquảnhưcáccơngtybảohiểm
khơngcógiấyphép,thutiềnđóngbảohiểmtrêncácCDOvàcácchứngkhốnkhácmàchúng
bảohiểm.Giátrịcủabảohiểmthườngrấtđángngờvìcáchợpđồngcóthểđượcthiếtlậpmà
khơngcầnthơngbáochocácbênđốitác.Thịtrườngtăngtrưởngtheocấpsốnhânchođếnlúc,
vềgiátrịdanhnghĩa,nólàmlumờtấtcảcácthịtrườngkhác.Giátrịướctínhmệnhdanhcủa
cáchợpđồngCDShiệncótrênthịtrườnglà42,6ngàntỉUSD.Đểhìnhdungđượcvấnđề,nên
biếtconsốnàytươngđươngvớitổngtàisảncủacácgiađìnhMỹ.Vốnhóathịtrườngchứng
khốnMỹlà18,5ngàntỉUSD,vàthịtrườngngânkhốMỹchỉcó4,5ngàntỉ.
Cơncuồngchứngkhốnhóadẫntớisựgiatăngkhổnglồtrongviệcsửdụngphépđịnbẩyđầucơvaynợ.Đểnắmgiữđượccáctráiphiếuthơngthườngđịihỏiphảicókýquỹ10phần
trăm;trongkhivớikýquỹ1,5phầntrămlàđãcóthểgiaodịchcáctráiphiếutổnghợptạora
từCDSs.Điềunàychophépcácquỹđầutưphịnghộtrưngralợinhuậncaobằngcáchkhai
thácnhữngkhácbiệtrủirotrêncơsởvaynợ,đẩymứcphíchorủiroxuốngthấp.
Điềuđóchắcchắnphảikếtthúctệhại.Đãtừngcótiềnlệđểnoigương.Thịtrườngnợvaycó
thếchấp(CMOs)bắtđầupháttriểnvàonhữngnăm1980.Vàonăm1994,thịtrườngcủanhững

tráiphiếuđượcxếphạngthấpnhất-bịgọilànhóm“rácthảiđộchại”-đãnổtungkhimộtquỹ
đầutưtrịgiá2tỉUSDđãkhơngthểtnthủđượclệnhtăngtiềnkýquỹ,dẫnđếnsựsụpđổcủa
cơngtyKidderPeabodyvàtổngthiệthạilênđếnkhoảng55tỉUSD.Nhưngvẫnkhơngcómột
hành động nào của giới quản lý kiểm sốt thị trường. Cựu thống đốc Cục Dự trữ Liên bang
EdwardM.GramlichđãtừngcảnhbáoriêngchoChủtịchCụcDựtrữLiênbangAlanGreenspan
vềhànhvilạmdụngtrongthịtrườngchovaythếchấpđịaốcdướichuẩnvàonăm2000,nhưng
lời cảnh báo bị gạt qua một bên. Năm 2007, ngay trước khi cuộc khủng hoảng bùng nổ,
Gramlichđãcơngkhainóiranhữngloâucủamìnhvàxuấtbảnmộtquyểnsáchvềbongbóng
nợdướichuẩn.CharlesKindleberger,mộtchungiavềbongbóng,cũngđãcảnhbáovềbong
bóngđịaốcvàonăm2002.MartinFeldstein,PaulVolcker(cựuchủtịchCụcDựtrữLiênbang),


vàBillRhodes(mộtquanchứccaocấpcủaCitibank)đềutừngđưaranhữngcảnhbáongược
dịng.NourielRoubinicũngđãtiênđốnrằngbongbóngđịaốccóthểdẫntớimộtcuộcsuy
thốivàonăm2006.Nhưngkhơngmộtai,kểcảtơi,thấytrướcđượcbongbóngấycóthểlớn
đếncỡnàovàkéodàiđếnbaolâu.NhưtờWallStreetJournalmớiđâyđãnhậnxét,nhiềuquỹ
đầu tư đã chọn vị thế đánh cược là nhà đất sẽ hạ giá, nhưng “các quỹ này phải chịu những
khoảnthiệthạiđauđớntrongkhichờthịtrườngđịaốcsụpđổ”tớimứcmàđasốđànhphảibỏ
cácvịthếđó.[5]
Nhữngdấuhiệucủakhủnghoảngbắtđầunởrộngayđầunăm2007.Ngày22thángHai,HSBC
sathảingườiđứngđầubộphậnchovaythếchấpđịaốctạiMỹcủangânhàngnày,chấpnhận
cáckhoảnthiệthạilênđến10,8tỉUSD.Ngày9thángBa,DRHorton,cơngtyxâycấtnhàlớn
nhấtcủaMỹ,đãcảnhbáovềnhữngthiệthạidocáckhoảnvaythếchấpdướichuẩn.Ngày12
thángBa,cổphiếucủaNewCenturyFinancial,mộttrongnhữnghãngchovaydướichuẩnlớn
nhất,đãbịbuộcphảingưnggiaodịchdongườitasợrằnghãngnàyđangtiếnđếnbờphásản.
Ngày13thángBa,báocáochobiếtnhữngkhoảntrảchậmtrênthếchấpvàtịchbiênnhàxiết
nợđãtăngđếnnhữngtầmcaomới.Ngày16thángBa,AccreditedHomeLenderHoldingđưa
danhmụcnợdướichuẩnđánggiá2,7tỉUSDcủamìnhraraobánvớimứcgiảmgiárấtcaođể
lấytiềnmặtchokinhdoanh.Ngày2thángTư,NewCenturyFinancialnộpđơnxinđượcbảohộ
theoChương11luậtphásảnsaukhiđãbịbuộcphảimualạihàngtỉUSDnợxấu.[6]

Vàongày15thángSáunăm2007,BearStearnsthơngbáorằnghaiquỹđầutưphịnghộlớn
chunvềvaythếchấpđanggặpkhókhăntrongviệcđóngtiềnkýquỹtheolệnh.Bearmiễn
cưỡnglậpramộtdịngtíndụngtrịgiá3,2tỉUSDđểcứumộtquỹ,cịnquỹkiađànhđểchosụp.
Tàisảncủacácnhàđầutư,trịgiá1,5tỉUSD,gầnnhưmấttrắng.
ThấtbạicủahaiquỹđầutưchunvềvaythếchấpcủaBearStearnsvàothángSáulàmrúng
độngmạnhcácthịtrường,nhưngChủtịchBenBernankecủaCụcDựtrữLiênbangMỹvàcác
quanchứccaocấpkhácđãlạitrấnancơngchúngrằngrắcrốicủacủatíndụngdướichuẩnlà
mộthiệntượngkhubiệt.Giácảổnđịnhlại,tuynhiêncácluồnghungtinvẫntiếptụckhơng
giảm. Cho đến tận 20 tháng Bảy, Bernanke vẫn ước tính rằng thiệt hại trong khu vực dưới
chuẩnchỉởkhoảngmức100triệuUSD.KhiMerrillLynchvàCitigroupxóabỏnhữngkhoảnnợ
thếchấpđượcbảođảmkhỏisổsáchcủatậpđồn,thịtrườngthựcsựthởphàonhẹnhõm.Vào
giữathángBảy,chỉsốS&P500lạicịnđạtmộtđỉnhcaomới.
ChỉtớiđầuthángTámthìcácthịtrườngtàichínhmớithựcsựhoảngsợ.Thậtchốngvángkhi
BearStearnsnộpđơnxinbảohộphásảnchohaiquỹđầutưchunvềtíndụngdướichuẩnvà
ngănkhơngchokháchhàngrúttiềntừmộtquỹthứba.Nhưđãnói,trướcđóBearStearnsđã
cốcứunhữngtổchứcnàybằngcáchcấpthêm3,2tỉUSD.
Mộtkhicuộckhủnghoảngbùngnổ,thịtrườngtàichínhcũnglộdiệnnhanhđếnchóngmặt.Cứ
cáigìcóthểđisaiđượcthìđềuđisai.Mộtsốlượnglớnđếnkhơngngờnhữngyếukémđược
bộclộtrongmộtkhoảngthờigianđặcbiệtngắn.Nhữngrắcrốicủakhuvựcthếchấpdưới
chuẩnchẳngmấychốcđãlansangcảkhuvựcCDOs,đặcbiệtlànhữngCDOstổnghợpđượclập


ratừnhữngláttrêncùngcủatàisảnthếchấpdướichuẩn.BảnthâncácCDOskhơngphảilàthứ
giaodịchđượcngay,nhưnglạicócácdanhmụcgiaodịchđượcbaogồmcácnhánhCDOkhác
nhau.Nhữngnhàđầutưtìmchỗtrốnvànhữngngườibánkhốngtìmkiếmlợinhuậnliềnvộivã
bán những danh mục này, và chúng sụt giá ghê gớm, kéo theo nghi ngờ về giá trị của các
khoanhtráiphiếuCDOskhácnhaumàchúngthểhiện.Cácngânhàngđầutưđưanhữngvịthế
đầutưlớnchocácCDOsrangồibảngcânđốitàisản,vàotrongnhữngcáigọilàcơngcụđầu
tưkếtcấu(SIVs).CácSIVscungcấptàichínhchocáckhoảnđầutưnàybằngcáchpháthành
những thương phiếu được đảm bảo bằng tài sản. Khi giá trị của các CDOs bị nghi ngờ, thị

trườngchonhữngthươngphiếuđượcđảmbảobằngtàisảnnàycũngbiếnmất,vàcácngân
hàngđầutưbuộcphảicứunguycácSIVscủahọ.Hầuhếtcácngânhàngđầutưđãmangcác
SIVsvàolạitrongbảngcânđốitàisảnvàbuộcphảichấpnhậnnhữngthiệthạilớnkhilàmvậy.
Cácngânhàngđầutưcũngđangngồitrênnhữngcamkếtlớnvềchovayđểmuacáccơngty.
Bìnhthườngrahọsẽgóinhữngkhoảnchovaynàylạithànhcácchứngtừdựatrêncáckhoản
vaycóthếchấp(CLOs)vàbánchúngđi,nhưngthịtrườngCLOcũngbịngưngtrệcùngvớithị
trườngCDO,vàcácngânhàngđànhngồiơmmộtgóitrịgiákhoảng250tỉUSD.Vàingânhàng
chophépcácSIVscủamìnhphásản,vàmộtsốđànhhủybỏtráchnhiệmtàitrợchocácvụ
muabáncơngty.Điềunày,cùngvớikíchcỡcủanhữngkhoảnmấtmátmàcácngânhàngphải
chịu,đãlàmthịtrườngchứngkhốnphátđiên,vàkhiếncácgiaođộnggiátrởnênhỗnloạn.
Nhữngquỹđầutưgọilàdunghịa,vẫnkhaithácnhữngkhácbiệtnhỏtronggiácảthịtrường
bằngcáchsửdụngtỉlệvayvốncao,đãkhơngcịnởthếdunghịađượcnữavàphảigánhchịu
nhữngthiệthạibấtthường.Mộtvàiquỹđầutưcótỉlệvốnvaycaođãbịxóasổ,pháhỏngcả
thanhdanhnhữngcơngtybảotrợchochúngvàkéotheocácvụkiệntụng.
Tấtcảnhữngđiềutrênđãtạoramộtáplựckhổnglồlênhệthốngngânhàng.Cácngânhàng
phảiđưathêmcácmụcmớivàobảngcânđốicủamìnhtronglúcgốcvốncủahọbịhaohụtvì
nhữngthiệthạikhơnglườngtrước.Cácngânhànggặpkhókhăntrongviệcđánhgiámứcđộ
phơinhiễmvớirủirocủachínhmình,vàthậmchícịnkhóhơntrongviệcướclượngmứcđộ
bịảnhhưởngcủacácđốitác.Hậuquảlàhọlưỡnglựchonhauvayvàhăngháicấtgiấuthanh
khoản.Lúcđầu,cácngânhàngtrungươngthấykhómàbơmđủthanhkhoảnvìcácngânhàng
thươngmạitránhkhơngchịudùngbấtkỳtiệníchnàomàphảigánhtheomộttráchnhiệm,và
họcũnglưỡnglựkhơngmuốngiaodịchvớinhau.Nhưngcuốicùng,ngườitacũngvượtqua
đượcnhữngtrởngạinày.Xétchocùng,nếunhưcómộtviệcmàcácngânhàngtrungươngbiết
cáchlàmthìđólàcungcấpthanhkhoản.ChỉcóNgânhàngAnhlàphảigánhchịuthấtbạitrong
nỗlựcgiảicứuNorthernRock-mộthãngchovaythếchấpqsức.Nỗlựccứunguycủanóđã
gâyratìnhtrạngđổxơtớirúttiềnởngânhàngnày.CuốicùngNorthernRockbịquốchữuhóa
vàcácnghĩavụnợcủanóđượccộngvàovớinợquốcgia,đẩyLiênhiệpAnhvượtkhỏinhững
giớihạndoThỏaướcMaastrichtđãđặtra.
Mặcdầuđãđượccungcấpthanhkhoản,cuộckhủnghoảngvẫnkhơngchịugiảm.Biênđộtín
dụngtiếptụcmởrộng.Hầuhếtcácngânhànglớn-Citigroup,MerrillLynch,LehmanBrothers,

BankofAmerica,Wachovia,UBS,CreditSuisse-đềuthơngbáoxóanhữngkhoảnthiệthạilớn
khỏisổsáchtrongqtư,vàhầuhếtđềurachỉdấulàsẽtiếptụclàmvậyvàonăm2008.Cả
AIGvàCreditSuisseđềucónhữngthơngbáosơbộvềthiệthạicủaqtư,nhữngconsốmà


sauđóhọchỉnhđichỉnhlại,gâymộtấntượngkhơngcịngìphảinghingờnữarằnghọđãmất
kiểmsốtbảngcânđốitàisảncủamình.Ngày25thángGiêng,2008,thươngvụthiệthại7,2tỉ
USDđượcSociétéGénéralethơngbáo,cùnglúcvớiđợtbántháotrênthịtrườngchứngkhốn
vàsựkiệnlãisuấtquỹliênbangcắtliềnmộtlúc75điểmcơbảntámngàytrướckhidiễnra
cuộchọpđịnhkỳ-tạiđóngườitalạicắtlãisuấtthêm50điểmcơbảnnữa.Đâylàchuyệnchưa
từngcó.
Tìnhtrạngkiệtquệlantừbấtđộngsảndâncưsangnợthẻtíndụng,nợmuaơtơ,vàbấtđộng
sản thương mại. Rắc rối tại những cơng ty bảo hiểm một loại hình, về truyền thống vốn là
chunvềtráiphiếuđơthịnhưnglạimạohiểmthamgiavàoviệcbảohiểmnhữngsảnphẩm
tổnghợpvàkếtcấu,đãkhiếnchothịtrườngtráiphiếuđơthịsụpđổ.Mộtvấnđềchưagiải
quyếtđượccịnlớnhơnđanghiệnratrênthịtrườnghốnđổivỡnợtíndụng(CDS).
Trong nhiều thập niên qua, Hoa Kỳ đã an toàn vượt qua nhiều cuộc khủng hoảng tài chính
quantrọng,nhưkhủnghoảngchovayquốctếnhữngnăm1980vàkhủnghoảngquỹtíndụng
đầunhữngnăm1990.Nhưngcuộckhủnghoảnghiệntạicómộtđặcđiểmhồntồnkhác.Nó
lantừphânkhúcnàysangphânkhúckháccủathịtrường,đặcbiệtlànhữngphânkhúcsửdụng
nhữngcơngcụtổnghợpvàkếtcấumớiđượcsángtạora.Cảmứcđộphơinhiễmvớirủirovà
gốcvốncủacáctổchứctàichínhlớnđềubịđặtnghivấn,vànhữngsựbấtđịnhchắcsẽcịn
chưađượcgiảiquyếttrongmộtthờigiandàinữa,.Điềuđóđangđedọaviệcvậnhànhbình
thườngcủahệthốngtàichínhvàrấtcóthểsẽgâyranhữnghệlụylâudàichokhuvựcsản
xuất.
Cảthịtrườngtàichínhvàcácgiớichứccóthẩmquyềnvềtàichínhđềuđãqchậmđểnhận
thứcrarằngkhuvựcsảnxuấtchắcchắnsẽbịảnhhưởng.Thậtkhóhiểulàtạisaohọlạikhơng
nhậnrađiềunày.Nềnkinhtếsảnxuấtđượckíchthíchnhờmởrộngtíndụng.Vậytạisaokhi
thắt chặt tín dụng thì nó lại khơng bị ảnh hưởng theo hướng tiêu cực. Người ta khơng thể
khơngkếtluậnrằngcảgiớichứccóthẩmquyềnvềtàichínhlẫnnhữngthànhviênthịtrường

đềumắcphảinhữngngộnhậncănbảnvềcáchvậnhànhcủacácthịtrườngtàichính.Những
ngộnhậnnàytựchúngthểhiệnkhơngchỉtrongsựbấtlựcđểhiểuđượccáigìđangdiễnramà
cịntrongviệclàmnảysinhranhữngtháiq,làgốcrễcủakhủnghoảngtrênthịtrườnghiện
nay.
Trong Phần 1, tơi sẽ trình bày khung khái niệm giúp hiểu được cách vận hành của các thị
trườngtàichính.TrongPhần2,tơisẽápdụngkhungkháiniệmnàyvàothờikhắchiệntạicủa
lịchsử.


PHẦNI:TổngQuan


CHƯƠNG1:ÝTưởngCốtLõi
Điểm xuất phát của tôi là hiểu biết của chúng ta về thế giới mà chúng ta đang sống vốn dĩ
khơnghồnhảo,dochúngtalàmộtphầncủacáithếgiớimàchúngtađangtìmcáchhiểu.Có
thểcịnnhữngtácnhânkháccanthiệpđếnkhảnăngthâunhậntrithứccủachúngtavềthế
giớitựnhiên,nhưngviệcchúngtalàmộtphầncủacáithếgiớiđóđãđặtramộtchướngngại
khổnglồchosựhiểubiếtnhữngvấnđềvềconngười.
Cóhaichứcnăngkhácnhautrongviệchiểumộthồncảnhvàthamdựvàohồncảnhđó.Một
mặt,conngườitìmcáchhiểucáithếgiớinơihọđangsống.Tơigọiđólàchứcnăngnhậnthức.
Mặtkhác,conngườilntìmcáchgâyảnhhưởnglênthếgiớivàthayđổinóđểlàmlợicho
mình.Tơiđãtừnggọiđâylàchứcnăngthamdự,nhưngnaytơithấygọiđólàchứcnăngthao
túngthìthíchhợphơn.[7]Nếuhaichứcnăngnàytáchbiệtkhỏinhauthìchúngsẽđạtđược
mụcđíchcủachúngmộtcáchhồnhảo:sựhiểubiếtcủanhữngngườithamdựkhiấyđượccoi
làtrithức,vànhữnghànhđộngcủahọđemlạinhữngkếtquảmongmuốn.Vìlýdođó,ngườita
rấtdễbịcámdỗđểđặtđịnhđềrằnghaichứcnăngnàytrênthựctếvậnhànhriêngbiệtvới
nhau.Quảthực,giảđịnhđóđãtừngđượcđặtra,rõràngnhấtlàtronglýthuyếtkinhtế.Nhưng
khơngthểminhbiệnchogiảđịnhđóđược,trừtrongmộtsốtrườnghợpngoạilệmànhững
ngườithamgiacómộtnỗlựcđặcbiệtđểgiữchohaichứcnăngnàyđượctáchbiệtkhỏinhau.
Điềuđócóthểđúngtrongtrườnghợpcácnhàkhoahọcxãhộitậptrungcốnghiếnchoviệc

theođuổitrithức,nhưnglạikhơngđúngvớinhữngngườithamgiavàonhữngsựkiệnmàcác
nhàkhoahọcxãhộiđemnghiêncứu.Vìnhữnglýdomàtơisẽtrìnhbàysaunày,cácnhàkhoa
họcxãhội,đặcbiệtlàcácnhàkinhtếhọc,thườnglờđithựctếnày.
Khicảhaichứcnăngcùngđồngthờivậnhành,chúngcóthểcanthiệplẫnnhau.Đểchứcnăng
nhậnthứccóthểsảnsinhtrithức,nóphảicoinhữnghiệntượngxãhộilàcósẵnmộtcáchđộc
lập;chỉkhiđócácsựkiệnmớiđượccoilàcácdữkiệnđểngườiquansátcóthểđưaracácnhận
địnhtươngxứngvớichúng.Tươngtựvậy,cácquyếtđịnhcầnđượcdựatrêncơsởtrithứcđể
manglạinhữngkếtquảmongmuốn.Nhưngkhicảhaichứcnăngnàyvậnhànhđồngthờithì
nhữnghiệntượngsẽbaogồmkhơngchỉcácdữkiệnmàcịncảnhữngýđịnhvàkỳvọngvề
tươnglai.Qkhứcóthểchỉcómộtnhưngtươnglaithếnàolạiphụthuộcvàoquyếtđịnhcủa
nhữngngườithamdự.Hệquảlànhữngngườithamdựkhơngthểquyếtđịnhmàchỉdựatrên
trithức,bởivìhọphảixửlýkhơngchỉnhữngdữkiệnqkhứvàhiệntạimàcịncảnhữngsự
việcngẫunhiênliênquanđếntươnglai.Trongnhữnghồncảnhxãhội,vaitrịcủaýđịnhvà
kỳvọngvềtươnglaiđãthiếtlậpnênmộtmốiliênhệhaichiềugiữatưduycủanhữngngười
thamdựvớihồncảnhmàhọthamdự,điềunàycómộthệquảtaihạichocảhai:nóđưavào
trongdịngchảycácsựkiệnmộtyếutốngẫunhiênhaybấtđịnh,vànóngănkhơngchoquan


điểmcủanhữngngườithamdựđượccoilàtrithức.
Đểmộthàmcóthểđượccoilàxácđịnh,nócầncómộtbiếnsốđộclậpxácđịnhgiátrịcủabiến
sốphụthuộc.Trongchứcnăngnhậnthức,tìnhtrạnghiệntạicủacácvấnđềđượccoilàbiếnsố
độclập,vàquanđiểmcủanhữngngườithamdựđượccoilànhữngbiếnsốphụthuộc;vớichức
năng thao túng thì ngược lại. Trong những hồn cảnh có tính phản hồi, mỗi chức năng này
tướcđicủachứcnăngkiabiếnsốđộclậpvẫncầnđểtạonênnhữngkếtquảxácđịnh.Tơiđã
đặtchosựcanthiệphaichiềunàymộtcáitên:tínhphảnhồi.Đặcđiểmchínhcủacáchồn
cảnhphảnhồilàsựthiếutươngxứnggiữaquanđiểmcủanhữngngườithamdựvớitìnhtrạng
hiệntại.Lấythídụthịtrườngchứngkhốn.Khimuabáncổphiếu,ngườitacónhữngmong
đợivềgiácổphiếutươnglai,nhưnggiánàylạitùythuộcvàochínhnhữngkỳvọngcủanhàđầu
tư.Khơngthểcoinhữngkỳvọngnàylàtrithức.Khơngcótrithức,nhữngngườithamdựphải
đưamộtyếutốphánđốnhaythiênvịvàotrongviệcraquyếtđịnhcủamình.Vàhệquảlàkết

quảcóthểkhácrấtxavớikỳvọng.
Lýthuyếtkinhtếhọcđãcốgắngrấtnhiềuđểloạitínhphảnhồirakhỏitrọngtâmcủanó.Ban
đầu,cácnhàkinhtếhọccổđiểnđơngiảnchorằngnhữngthànhviênthịtrườngkhiraquyết
địnhlàdựatrêntrithức(thơngtin)hồnhảo:mộttrongnhữngđịnhđềcholýthuyếtcạnh
tranhhồnhảochínhlàthơngtinhồnhảo.Xâydựngtrênnhữngđịnhđềđó,cácnhàkinhtế
họcđãlậpnênđườngcầuvàđườngcungrồitunbốrằngnhữngđườngcongnàychiphối
quyếtđịnhcủanhữngngườithamdự.Khimơhìnhnàybịchỉtrích,họbènẩnnáuđằngsau
mộtquyướcphươngphápluận.LionelRobbins,giáosưcủatơiởtrườngKinhtếLondon,lập
luậnrằngkinhtếhọcchỉquantâmtớimốiquanhệgiữacungvàcầu,cịnnhữnggìthamgia
vàoviệctạonêncungvàcầuđóthìnằmngồiphạmvicủanó.[8]Bằngviệccoicungvàcầulà
cósẵnmộtcáchđộclập,ơngđãloạibỏkhảnăngcóthểcómộtmốiquanhệphảnhồiqualại
giữahaiyếutốđó.Lốitiếpcậnnàyvềsaubịđẩytớimứccựcđoanlàthuyếtkỳvọnghợplý;
thuyếtnàyđãxoaysởđểcóthểđạttớikếtluậnrằnggiácảthịtrườngtrongtươnglaicóthể
đượcxácđịnhmộtcáchđộclậpvàkhơngbịphụthuộcvàonhữngthiênkiếnvàngộnhậnphổ
biếncủacácthànhviênthịtrường.
Tơichorằngthuyếtkỳvọnghợplýđãgiảithíchsaihồntồncáchthịtrườngtàichínhvận
hành.Mặcdầuthuyếtkỳvọnghợplýkhơngcịnđượcgiới“phihànlâm”coitrọng,nhưngcáiý
tưởngrằngthịtrườngtàichínhcóthểtựđiềuchỉnhvàcóxuhướngđạttớitrạngtháicânbằng
vẫncịnlàmộtmơthứcphổbiến,trênđónhiềusảnphẩmtàichínhtổnghợpvàmơhìnhlượng
giácóvaitrịchủđạotrongthịtrườngtàichínhđặtnềnmóng.Tơichorằngmơthứcphổbiến
ấylàsaivàcầnphảithaynóngaylậptức.
Thực tế là những người tham dự không thể ra quyết định dựa vào tri thức. Mối liên hệ hai
chiềucótínhphảnhồigiữahaihàmnhậnthứcvàthaotúngđãđưavàocảhaihàmmộtyếutố
ngẫunhiênvàbấtđịnh.Điềunàyđúngvớicảnhữngthànhviênthịtrườnglẫnnhữnggiớichức
tàichínhphụtráchchínhsáchkinhtếvĩmơvàcótráchnhiệmgiámsát,điềuphốithịtrường.
Cácthànhviêncủacảhainhómđóđềuhànhđộngtrêncơsởmộthiểubiếtkhơnghồnhảovề
tìnhhuốngmàhọđangthamdự.Tuykhơngthểloạibỏyếutốbấtđịnhcósẵntrongmốiquan


hệphảnhồihaichiềugiữacácchứcnăngnhậnthứcvàthaotúng,nhưngnếuchấpnhậnthựctế

nàythìchúngtacóthểcảithiệnhiểubiếtvàkhảnăngthíchnghivớihồncảnhcủachúngta
rấtnhiều.
Lậpluậnnàyđưatơiđếnvớiýtưởngtrọngtâmtrongkhungkháiniệmcủatơi:tơichorằngcác
sựkiệnxãhộicómộtcấutrúckhácvớicáchiệntượngtựnhiên.Trongcáchiệntượngtựnhiên
cómộtmốiliênhệnhânquảnốimộtloạtdữkiệnnàytớiloạtdữkiệnsauđó.Trongnhữngsự
vụthuộcconngười,cácsựkiệncódiễnbiếnphứctạphơn.Ởđây,mốiliênhệnhânquảkhơng
chỉbaogồmnhữngdữkiệnmàcịncảquanđiểmcủanhữngngườithamdựcùngsựtácđộng
qualạigiữachúng.Vàobấtcứthờiđiểmnàocũngcómộtmốiquanhệhaichiềugiữacácdữ
kiệnvàcácquanđiểm:mộtmặt,nhữngngườithamdựtìmcáchđểhiểuđượchồncảnh(gồm
cảcácdữkiệnlẫncácquanđiểm);mặtkhác,họtìmcáchđểảnhhưởngđếnhồncảnh(cũng
baogồmcảcácdữkiệnlẫncácquanđiểm).Sựtácđộnglẫnnhaugiữachứcnăngnhậnthứcvà
chứcnăngthaotúngđãxâmnhậpvàomốiliênhệnhânquả,làmchomốiliênhệnàykhơng
dẫndắttrựctiếptừmộtloạtdữkiệnnàysangmộtloạtdữkiệnkhácmàlạiphảnảnhvàảnh
hưởngđếnquanđiểmcủanhữngngườithamdự.Donhữngquanđiểmđókhơngtươngxứng
vớicácdữkiện,chúngđưavàodiễnbiếncácsựkiệnmộtyếutốbấtđịnhvốnkhơngcótrong
cácsựkiệntựnhiên.Yếutốbấtđịnhnàyảnhhưởngđếncảcácdữkiệnlẫnquanđiểmcủa
những người tham dự. Tuy hiện tượng tự nhiên khơng nhất thiết được xác định bởi những
địnhluậtkhoahọccógiátrịphổqt,nhưngcácsựkiệnxãhộithìlạicịnítthếhơn.
Tơigiảithíchyếutốbấtđịnhhàmchứatrongnhữngsựkiệnxãhộibằngcáchdựavàothuyết
tươngxứngvềchânlývàkháiniệmphảnhồi.Phảnhồivẫnđượcdùngtrongluậnlýhọckhinói
đếnmộtmốiliênhệmàmộtvậtcóvớichínhnó.Tơiđãdùngtínhphảnhồitheomộtnghĩacó
hơikhácđểdiễntảmộtmốiliênhệhaichiềugiữatưduycủanhữngngườithamdựvớihồn
cảnhmàhọthamdự.
Trithứcđượcthểhiệnbằngnhữngmệnhđềđúng.Mộtmệnhđềlàđúngvàchỉđúngnếunó
phùhợpvớicácdữkiện.Đólàđiềumàthuyếttươngxứngvềchânlýnóivớichúngta.Đểthiết
lậpđượcsựtươngxứng,cácdữkiệnvàcácmệnhđềvềchúngphảiđộclậpvớinhau.Đâylà
mộtucầukhơngthểđượcthỏamãnkhichúngtalàmộtphầncủathếgiớimàchúngtađang
gắnghiểu.Đólàlýdotạisaonhữngngườithamdựkhơngthểraquyếtđịnhdựatrêntrithức.
Những gì thiếu về tri thức thì họ phải bù đắp bằng sự suy đoán dựa trên kinh nghiệm, bản
năng, cảm xúc, lễ nghi, hay những ngộ nhận khác. Chính những quan điểm bị thiên lệch và

nhữngngộnhậncủangườithamdựđãđưavàodịngchảycủasựkiệnmộtyếutốbấtđịnh.
Tấtcảnhữngđiềunàythậtqhiểnnhiên.Điềukhóhiểulàvìsaokháiniệmtínhphảnhồivẫn
chưađượcnhiềungườicơngnhận.Trongtrườnghợpthịtrườngtàichínhthìtơibiếtcâutrả
lời:tínhphảnhồingăncảncácnhàkinhtếlậpracáclýthuyếtcóthểgiảithíchvàtiênđốn
hànhvicủathịtrườngtàichính,giốngcáchmàcácnhàkhoahọctựnhiêncóthểgiảithíchvà
tiênđốncáchiệntượngtựnhiên.Đểxâydựngvàbảovệvịthếcủakinhtếhọcnhưmộtngành
khoahọc,cácnhàkinhtếhọcđãlàmmọicáchđểloạitínhphảnhồirakhỏichủđềcủahọ.Khi
bướcsangnhữnglĩnhvựckháccủathựctếthìtơikhơngdámchắclắmdokhơngthậtkhátrong


mơnTriết.Tơicócảmgiáclàcáctriếtgiađãvậtlộnvớivấnđềnàytheonhiềucáchkhácnhau.
Thídụ,Aristotleđãphânbiệtgiữalýtínhlýthuyết(ởđâylàchứcnăngnhậnthức)vớilýtính
thựchành(tứcchứcnăngthaotúng).Tuynhiênvìlàtriếtgianênhọđãqbậntâmvớichức
năngnhậnthứcđếnnỗikhơngquantâmđủtớichứcnăngthaotúng.
Cáctriếtgiađãnhậnravàxemxéttínhbấtđịnhtrongnhậnthứcgắnliềnvớinhữngmệnhđề
tự-quy-chiếu.VấnđềnàyđãđượctriếtgiađảoCretelàEpimenidesđưarakhiơngnóirằng
ngườiđảoCretelnlnnóidối.NghịchlýcủakẻnóidốicuốicùngđãđưaBertrandRussell
tới chỗ phân biệt giữa các mệnh đề tự quy chiếu với những mệnh đề khơng tự quy chiếu.
Nhữngtriếtgiaphântíchcũngđãnghiêncứunhữngvấnđềđicùngvới“hànhvingơntừ”nhữngmệnhđềcótácđộnglênhồncảnhmàchúngđềcập,nhưngmốiquantâmcủahọlại
chủyếutậptrungvàokhíacạnhnhậnthứccủavấnđề.Ngườitađãkhơngthừanhậnrộngrãi
rằng những sự kiện xã hội có một cấu trúc khác với các hiện tượng tự nhiên. Trái lại, Karl
Popper,ngườimanglạinguồncảmhứngchínhchotơi,cịncơngbốhọcthuyếtvềthốngnhất
phương pháp, tức là cần áp dụng cùng những phương pháp và tiêu chuẩn giống nhau cho
nghiêncứucáchiệntượngtựnhiênlẫncácsựkiệnxãhội.Dĩnhiên,đókhơngphảilàđiểmduy
nhấtđượcđưara,nhưngđólàquanđiểmphổbiếncủacácnhàkhoahọcxãhội-nhữngngười
khaokhátcóđượcvịthếnhưcácnhàkhoahọctựnhiên.Khơngphảinhàkhoahọcxãhộinào
cũngmongnhưthế.Cácnhànhânloạihọcvàhầuhếtcácnhàxãhộihọcthậmchícịnkhơngcố
bắtchướccácnhàkhoahọctựnhiên.Nhưnghọlạicóítảnhhưởnghơnnhữngngườichịubắt
chước.
Thuyếtphảnhồitìmcáchsoirọimốiquanhệgiữatưduyvàthựctại.Nóchỉápdụngchomột

phânkhúctươngđốihẹpcủathựctại.Tronglĩnhvựccáchiệntượngtựnhiên,cácsựkiệnxảy
rađộclậpvớicáimàtanghĩ;dođókhoahọctựnhiêncóthểgiảithíchvàtiênđốndiễnbiến
cácsựkiệnmộtcáchtươngđốichắcchắn.Tínhphảnhồibịgiớihạntronglĩnhvựccủacác
hiệntượngxãhội-cụthểhơn,trongnhữnghồncảnhmàởđónhữngngườithamdựkhơng
thểlấythuầntrithứclàmcơsởchocácquyếtđịnhcủamình-vàđiềunàyđãtạoranhữngkhó
khănchocácngànhkhoahọcxãhộimàcácngànhkhoahọctựnhiênkhơnggặpphải.
Tínhphảnhồicóthểđượccắtnghĩanhưmộtvịngtrịnhaymộtvịngphảnhồihaichiềugiữa
quanđiểmcủanhữngngườithamdựvớihồncảnhhiệntại.Ngườitaraquyếtđịnhkhơngdựa
trênhồncảnhthựcsựmàngườitaphảiđốidiện,màtrênnhậnthứchaydiễngiảicủangười
tavềhồncảnhđó.Quyếtđịnhcủahọtácđộnglênhồncảnh(chứcnăngthaotúng),vànhững
thayđổicủahồncảnhlạirấtcóthểsẽlàmchohọthayđổinhậnthức(chứcnăngnhậnthức).
Haichứcnăngnàyvậnhànhcùnglúcchứkhơngliêntiếpnốinhau.Nếuphảnhồilànốitiếp,nó
sẽtạoramộtchuỗikếtnốixácđịnhduynhấtdẫnthẳngtừdữkiệntớinhậnthức,tớidữkiện
mớivàrồitớinhậnthứcmớivàcứthếmãi.Chínhviệchaiqtrìnhdiễnracùnglúcđãtạora
mộtsựbấtđịnhởcảtrongnhậnthứccủanhữngngườithamdựlẫntrongdịngchảythựcsự
củasựkiện.Cáchnhìnnàyvềtínhphảnhồisẽđặcbiệtcóích,nhưchúngtasẽthấy,trongviệc
hiểubiếtvềhànhvicủathịtrườngtàichính.Dùchúngtacónóivềmộtvịngtrịnhayvềmột
cơchếphảnhồithìkhácbiệtcũngchỉlàvấnđềdiễngiải;nhưngsựtươngtáchaichiềuđólàcó
thực.Cáivịngtrịnđókhơngphảilàmộtsailầmtrongdiễngiải;ngượclại,lỗisaichínhlàsự


phủnhậncáivịngtrịnđó.Thuyếtphảnhồitìmcáchđểsửacáilỗiđó.
Nhữngkhókhăncủacácngànhkhoahọcxãhộichỉlànhữngphảnảnhthứcấp,nhợtnhạtcủa
cáitìnhhuốnggaygomànhữngngườithamdựrơivào.Họcóthểảnhhưởngđếndịngchảy
củasựkiện-dotươnglaibịảnhhưởngbởinhữngquyếtđịnhcủahọ-nhưnghọlạikhơngthể
raquyếtđịnhdựatrêntrithức.Họbắtbuộcphảihìnhthànhmộtthếgiớiquannhưngthếgiới
quanđólạikhơngtươngxứngvớitìnhtrạngthựctế.Dùcónhậnrađiềuđóhaykhơng,họvẫn
bịbắtbuộcphảihànhđộngtrêncơsởnhữngtínđiềukhơngbắtrễtrongthựctế.Diễngiảisai
thựctạivànhữngngộnhậnkháccóvaitrịảnhhưởngtớitiếntrìnhcủacácsựkiệnlớnhơn
nhiềucáchngườitatưởng.Đóchínhlànhậnthứcmớichủyếumàthuyếtphảnhồimanglại.

Cuộckhủnghoảngtàichínhhiệnnaysẽlàmộtthídụthuyếtphục.
Trướckhibướcvàotrìnhbàychitiếtlýthuyếtnày,tơinghĩcólẽsẽcóíchnếutơikểlạicách
tơiđãpháttriểnnónhưthếnàotrongsuốtbaonhiêunăm.Nhưđộcgiảsẽthấy,lýthuyếtnày
hìnhthànhtừkinhnghiệmcánhântơi.Tơiđãhọcđượctừkhicịnrấttrẻrằngnhữnghệtư
tưởngdựatrênnhữngtiềnđềsailầmcóthểlàmbiếnđổithựctạinhưthếnào.Tơicũngđãhọc
đượcrằngcónhữnglúckhơngthểápdụngnhữngquitắcbìnhthường,vànhữnglúcđóthì
nhữngđiềubấtthườngtrởthànhnhữngđiềubìnhthường.


CHƯƠNG2:TựTruyệnCủaMộtTriếtGiaBấtThành
Từtrướcđếnnaytơivẫnlnquantâmtớitriếthọc.Ngaytừkhicịnnhỏtơiđãmuốnbiết
mìnhlàai,muốnbiếtvềcáithếgiớinơimìnhđượcsinhra,vềýnghĩacủacuộcđời,vàhơnthế
nữa,khiđãtrởnênýthứchơnvềcáichết,tơimuốnbiếtvềcáichếtsaunàycủachínhtơi.Tơi
bắtđầuđọccáctriếtgiacổđiểntừnhữngnămđầutuổithiếuniên,nhưnggiaiđoạnthựcsự
quantrọnglàtrongthờiqnPhátxítchiếmđóngHungaryvàonăm1944,vàsauđókhitơidi
cưsangAnhvàonăm1947.
Năm1944làmộttrảinghiệmhìnhthànhcủađờitơi.Tơisẽkhơngkểlạichitiếtvềtrảinghiệm
đóbởivìchatơiđãlàmviệcđótốthơntơi.Hãytưởngtượngmộtđứatrẻmườibốntuổivới
nguồngốctrunglưuđộtnhiênphảiđốimặtvớicáiviễncảnhbịtrụcxuấtvàbịgiếtchỉvìnólà
ngườiDothái.Maymắnlàchatơiđãchuẩnbịsẵnchotrảinghiệmcịn-lâu-mới-ở-mức-cânbằngnày.ƠngđãtừngsốngquathờiCáchmạngNgaởSiberia,vàđólàtrảinghiệmđãhình
thànhnêncuộcđờiơng.Trướcđó,ơnglàmộtthanhniênđầythamvọng.KhiThếchiếnIbùng
nổ,ơngtìnhnguyệnphụcvụtrongqnđộiÁo-Hung.ƠngbịqnNgabắtvàtrởthànhtùbinh
chiếntranhởSiberia.Làmộtngườithamvọng,ơngtrởthànhchủbúttờbáocủatùnhân.Tờ
báocótênThePlank(TấmVán)donhữngbàibáoviếttayđượcdántrênmộttấmvánvàcác
tácgiảnấpsautấmvánđểlắngnghenhữnglờibìnhluậncủangườiđọc.Chatơitrởnênđược
ưathíchđếnnỗingườitađãbầuơnglàmđạidiệnchotùnhân.Khiởtrạitùbêncạnhcóvài
ngườilínhtrốnthốt,ngườiđạidiệntùnhânởtrạiấyđãbịbắnđểtrảthù.Thayvìđợimột
việctươngtựxảyratrongtrạicủamình,chatơitổchứcmộtnhómvàcầmđầuvụvượtngục.
Kếhoạchcủaơnglàkếtmộtcáibèvàthảtrơirađạidương,nhưngơnglạithiếukiếnthứcvề
địalý;ơngđãkhơngbiếtrằngmọiconsơngSiberiađềuchảyvàoBắcbăngdương.Họđãtrơi

dạtmấtnhiềutuầnrồimớinhậnramìnhđanghướngvềBắccực,vàsauđólạimấtthêmnhiều
thángđểquayvềvớinềnvănminhbênkiarừngtaiga.Cùnglúcđó,CáchmạngNganổravàhọ
bịkẹttrongđó.Phảitrảiquanhiềucuộcmạohiểmnữachatơimớitìmđượcđườngquayvề
Hung.Nếucứởlạitrongtrạithìcólẽchatơicịnvềđếnnhàsớmhơn.
Trởvề,chatơilàmộtconngườiđãthayđổi.NhữngtrảinghiệmtrongsuốtthờikỳCáchmạng
Ngađãảnhhưởngtớiơngsâusắc.Ơngđánhmấtthamvọngvàkhơngmuốngìhơnởcuộcđời
ngồiviệctậnhưởngnó.Ơngtruyềnđạtchođámconmìnhnhữnggiátrịrấtkhácvớinhững
giátrịcủacáimơitrườngmàlúcđóchúngtơisống.Ơngkhơngmuốncópnhặtlàmgiầuhay
trởthànhngườicóđịavịtrongxãhội.Tráilại,ơngchỉlàmviệcvừađủđểkhơngbịthiếuthốn.
Tơicịnnhớtừngđượcchasaiđếnkháchhàngruộtcủaơngđểvayíttiềntrướckhibọntơiđi
nghỉtrượttuyết;suốtmấytuầnsauđóchatơicáukỉnhvìơngphảilàmtrảnợ.Mặcdầukhá
phonglưu,chúngtơikhơngthuộckiểugiađìnhtưsảnđiểnhình,vàchúngtơitựhàovìmình
khácngười.


KhiĐứcchiếmđóngHungaryvàongày19thángBanăm1944,chatơibiếtrằngđâysẽmột
giaiđoạnkhơngbìnhthườngvànhữngquyluậtbìnhthườngsẽkhơngápdụngđượcnữa.Ơng
thuxếpcăncướcgiảchogiađìnhtơivàchomộtsốngườikhác.Kháchhàngthìphảitrảtiền,
nhữngngườikhácthìơnggiúpkhơng.Hầuhếthọđềusốngsót.Đólàlúcđẹpnhấtcủađờiơng.
Sốngvớimộtcăncướcgiảhóaralạilàmộttrảinghiệmhứngthúđốivớitơi.Chúngtơiđối
diệnvớimốinguyhiểmchếtchóc,quanhchúngtơingườingườibỏmạng,nhưngchúngtơiđã
xoaysởđểkhơngnhữngcịnsốngmàcịnvươnlêntrongchiếnthắng,bởivìchúngtơiđãgiúp
đượcrấtnhiềungười.Chúngtơithuộcphecácthiênthầnvàchúngtơiđãchiếnthắngdùcửa
thuavơcùnglớn.Tơiýthứcđượccáchiểmnguynhưngtơinghĩchúngkhơngthểchạmđược
vàomình.Đólàtrịmạohiểmnhấthạng,giốngnhưsốngtrongphimRaidersoftheLostArk.
Mộtđứabémườibốntuổiliệucịncóthểmonggìhơnthế?
SaunhữngcuộcphiêulưunguyhiểmtrongthờikhủngbốPhátxít,tìnhhìnhtrởnênxấuđi
trongthờingườiNgachiếmđóng.Thoạttiên,nhữngcuộcphiêulưuấyvẫntiếptụcvàchúng
tơivẫncóthểkhéoléovượtquanhữngtìnhhuốnghiểmnguy.LãnhsựqnThụySĩdùngcha
tơilàmsĩquanliênlạcvớilựclượngchiếmđóngcủaNga.LúcđóThụySĩđangtrơngcoiquyền

lợichoqnđồngminhnênvịtrícủachatơilàmộtvịtríquantrọng.KhicáclựclượngĐồng
minhlậpđượcvănphịngđạidiệncủariênghọthìchatơicũngnghỉhưu,ơngchorằngnếulại
làmtiếpchoqnĐồngminhthìsẽqnguyhiểm.Đólàmộtquyếtđịnhkhơnngoangiúpơng
tránhkhỏibịngượcđãivềsauđó.Nhưnghồncảnhtrởnênngàycàngngộtngạtvàuámđối
vớimộtngườitrẻtuổiđãbắtđầuquenvớinhữngcuộcphiêulưu.Tơicũngnghĩrằngkhơng
lànhmạnhchútnàonếumộtthiếuniênmườilămtuổilạisuynghĩhệtnhươngbốnămmươi
tuổicủanó.Tơinóivớicharằngtơimuốnđixa.“Conmuốnđiđâu?”Ơnghỏi.“ĐếnMoscow,để
tìmhiểuvềChủnghĩaCộngsảnhoặcđếnLondonvìcóđàiBBC,”tơiđáp.“ChabiếtLiênXơq
tườngtậnvàchacóthểkểchoconmọithứvềnó,”chatơinói.Nhưthếlàchỉcịnlựachọn
London.Khơngdễgìmàđếnđóđược,nhưngtơiđãđếnvàotháng9năm1947.
SốngởLondonlúcấylàmộtbướcđixuống.Tơikhơngcótiềnhaybạn.Saumộtcuộcđờiđầy
phiêulưutơiđãtrởnêntựmãn,nhưngởLondonchẳngaithèmđểtâm.Tơilàmộtngườiđứng
ngồinhìnvàovàtơichỉtìmthấysựcơđơn.Cómộtlầntơihếtsạchtiền.Tơiđangănmộtchút
đồnhẹởLyonsCornerHousevàsaukhitrảtiềnđồănthìkhơngcịnđồngnàocả.“Mìnhđã
chạmtớiđáy,”tơitựnhủ,“vàchắcmìnhphảiđứngdậythơi.Đâysẽlàmộttrảinghiệmđáng
giá.”
TơiđọcvànghĩrấtnhiềuthờilàmviệctrựchồbơiởBrentforttrongkhichờđượcnhậnvào
trườngKinhtếLondon(LSE).MộttrongnhữngcuốnsáchtơiđọclúcấylàXãhộimởvànhững
Kẻ thù của nó của Karl Popper. Cuốn sách đó điểm trúng tơi với sức mạnh của mặc khải.
Popperlậpluậnrằngnhữnghệtưtưởngtồntrịcómộtđiểmchunglàchúngđềutunbốsở
hữu chân lý tuyệt đối. Do chân lý tuyệt đối nằm ngoài tầm với của con người, những hệ tư
tưởngấyđềuphảidựatrênmộtcáchbiệngiảithựctạiméomóvàthiênkiến;hậuquảlàchúng
chỉcóthểđượcápđặtlênxãhộinhờnhữngphươngcáchcưỡngbức.Ơngđưaramộtngun
lýkhácvềtổchứcxãhộicónềntảnglànhậnthứcrằngchânlýtuyệtđốinằmngồitầmvớicủa


chúngta,vàchúngtacầnnhữngthểchếchophépnhữngngườicóquanđiểmvàquantâm
kháccóthểchungsốnghịabình.Poppergọinguntắcnàylàxãhộimở.Đãtừngsốngqua
thờiĐứcvàLiênXơchiếmđóng,tơicàngthiếtthahơnvớilýtưởngvềmộtxãhộimở.
TơicũngđãđàosâuhơntriếthọccủaPopper.Popper,trêntấtthảy,làmộttriếtgiakhoahọc.

Ơnglnchorằngcáchọcthuyếtkhoahọclàkhơngthểđượckiểmchứng;chúngchỉnênđược
coi là những giả thiết phải chịu sự kiểm sai; chừng nào cịn chưa được kiểm sai, chừng đó
chúngchỉcóthểđượccoilàtạmthờiđúng.Sựbấttươngxứnggiữakiểmchứngvớikiểmsai
manglạimộtgiảiphápchovấnđềhócbúakhácvềquynạp:làmsaomàmộtsốlượngquansát
rờirạcbấtkỳnàocóthểđượcdùngđểchứngminhmộtlýthuyếttựxưnglàđúngmọinơi?
Thaykiểmchứngbằngkiểmsaisẽloạiđiđịihỏiphảidùngđếnphépquynạplogic.Tơicoi
đâylàđónggóplớnnhấtcủaPoppervàotriếthọccủakhoahọc.
TơibịảnhhưởngrấtlớntừtriếthọccủaPopper,nhưngdĩnhiêntơicũngđọcnhiềusáchkhác
vàtơikhơngchấpnhậnmọiluậnđiểmcủaPoppermàkhơngcóphêbình.Đặcbiệt,tơikhơng
tánthànhvớicáimàơnggọilàhọcthuyếtvềthốngnhấtphươngpháp;họcthuyếtđóchorằng
cóthểápdụngcùngcácphươngphápvàtiêuchuẩnchocảkhoahọcxãhộilẫnkhoahọctự
nhiên.Tơivẫnchorằngcómộtsựkhácbiệtcănbảngiữahaikhoahọcnày,cụthểlàởchỗ
khoahọcxãhộicóđốitượnglàcácsựkiệnvớinhữngngườithamdựbiếtsuynghĩ.Những
ngườithamdựnàyraquyếtđịnhdựatrênhiểubiếtkhơnghồnhảocủahọ.Tínhcóthểsai
củahọđặtramộtkhókhănchoviệchiểuđượcnhữnghồncảnhxãhội,khókhănđókhơngcó
trongtrườnghợpnghiêncứunhữnghiệntượngtựnhiên.Vìlýdođó,khoahọcxãhộicầndùng
nhữngphươngphápvàchuẩnmựcítnhiềuphảikhácvớikhoahọctựnhiên.Cólẽkhơngthểkẻ
mộtđườngranhcứngnhắcgiữahailoạikhoahọcnày,thídụmơntâmlýhọctiếnhóahayy
họcthìthuộcvềloạikhoahọcnào?Tuynhiên,nhưtơiđãgiảithíchởchươngtrước,sựkhác
nhaugiữacáchiệntượngtựnhiênvàhiệntượngxãhộiđóngmộtvaitrịchủchốttrongthế
giớiquancủatơi.
Quanămtháng,triếthọccủatơicũngđã“tiếnhóa”nhiều,nhưngtơiđãbắtđầuhìnhthànhnó
từkhicịnlàsinhviêncủatrườngLSE.Tơiđãhọckinhtếhọc.Tơikhơnggiỏitốnlắm,vàđiều
đókhiếntơiđặtnghivấncácgiảđịnhmàcácnhàkinhtếhọcdùnglàmcơsởchocácmơhình
tốnhọc.Thuyếtcạnhtranhhồnhảogiảđịnhrằngcótrithứchồnhảo,vàgiảđịnhnàymâu
thuẫntrựctiếpvớiluậnđiểmcủaPopperrằnghiểubiếtcủachúngtavốnlàkhơnghồnhảo.
Trongqtrìnhpháttriểncủamình,họcthuyếtkinhtếđãbuộcphảitừbỏgiảđịnhvềtrithức
hồnhảo,nhưngnóthaythếgiảđịnhđóbằngnhữnggiảđịnhkhácchophéphọcthuyếtkinhtế
tạoranhữngkháiqthóamanggiátrịphổqtkiểunhưnhữngkháiqthóatrongvậtlý
họccủaIsaacNewton.Cácgiảthiếtcànglúccàngtrởnênrốirắmvàtừđóchorađờimộtthế

giớitưởngtượngchỉphảnánhđượcvàikhíacạnhnàođócủathựctại.Đótừnglàthếgiớicủa
nhữngmơhìnhtốnhọcmiêutảmộttrạngtháicânbằnggiảđịnhcủathịtrường.Tơivốnquan
tâmtớithếgiớithựchơnlànhữngmơhìnhtốnhọc,đólàđiềuđãdẫntơitớiviệcpháttriển
kháiniệmvềtínhphảnhồi.
ThuyếtphảnhồikhơngtạoranhữngkếtquảxácđịnhnhưvậtlýhọccủaNewton;nhưngnóchỉ


ramộtyếutốbấtđịnhvốnđãcósẵntrongnhữnghồncảnhcónhữngngườithamdựvận
hànhtrêncơsởmộthiểubiếtkhơnghồnhảo.Thaychomộtkhuynhhướngphổqthướng
tớitrạngtháicânbằng,cácthịtrườngtàichínhlạiđitheomộttiếntrìnhmộtchiềuđặcthù.Có
thểmộtsốdạngmẫucókhuynhhướnglặpđilặplại,nhưngtiếntrìnhđóthựcsựlàmộttiến
trìnhbấtđịnhvàđặcthù.Dođó,thuyếtphảnhồicũnglàmộtthuyếtvềlịchsử.Tuynhiên,rõ
rànglàthuyếtnàykhơngđượccoilàkhoahọcvìnókhơngcóđượcnhữnglờigiảithíchvàtiên
đốnxácđịnh.Nóchỉđơnthuầnlàmộtkhungkháiniệmđểhiểuđượcnhữngsựkiệncóngười
tham dự. Tuy thế, nó đã giúp tơi rất nhiều về sau này khi đã trở thành một thành viên thị
trường.Vềsaunữa,khithànhcơngtrênthịtrườngtàichínhđãchophéptơithiếtlậpmộtquỹ
thìhọcthuyếtvềlịchsửlạidẫnlốitơitrongnhữngviệclàmtừthiệncủatơi.
Nhữngkhámphátriếthọccủatơiđãkhơnggiúptơinhiềuthờisinhviên.Tơithicửchỉđỗst
sốt.Đúngratơimuốnởlạihơntrongnhữngbứctườngantồncủagiớihànlâm-thậmchí
tơicịncótriểnvọngkiếmđượcmộtchântrợlýgiảngdạytạiĐạihọcMichiganởKalamazoo,
nhưngdođiểmsốkhơngđủcao,tơiđãbịbuộcphảibướcvàothếgiớithực.Sauvàikhởiđầu
thấtbại,tơiđậulạiởcơngviệccủamộtngườigiaodịchchênhlệch,banđầuởLondonvàsaulà
NewYork.[9]Lúcđầutơiphảiqnđitấtcảnhữnggìđãhọckhicịnlàsinhviênđểcóthểgiữ
đượcviệc,nhưngrồithìkiếnthứctừtrườnghọcbắtđầutrởnêncóích.Đặcbiệt,tơicóthểáp
dụngthuyếtphảnhồicủamìnhvàoviệcthiếtlậpmộtkịchbảnmấtcânbằng(haymơhình
bùng-vỡ)chocácthịtrườngtàichính.Vàphầnthưởngđãđếnkhicácthịtrườngbướcvàocái
màtơigọilàlãnhđịacịn-lâu-mới-cân-bằng,bởiđóchínhlàkhinhữngmơhìnhcânbằngvẫn
đượcchấpnhậnrộngrãisụpđổ.Tơichunvềviệcpháthiệnvàlợidụngnhữnghồncảnh
dạngtìnhhuốngcịn-lâu-mới-cân-bằngnàyvàcóđượckếtquảtốt.Điềunàydẫntơitớiviệc
xuấtbảncuốnsáchđầutiên,GiảkimthuậtTàichính(1987),trongđótơiđãnóikỹvềcáchtiếp

cậncủamình.Tơigọiđólàthuậtgiảkimđểnhấnmạnhviệclýthuyếtcủamìnhkhơngđápứng
đượcnhữngucầuphổbiếnlúcđóvềphươngphápkhoahọc.
Baonhiêuphầnthànhcơngtàichínhcủatơicóđượcnhờtriếthọccủatơilàmộtcâuhỏikhó
trảlời,vìđặcđiểmnổibậtcủathuyếtnàylànókhơngđưarabấtkỳtiênđốnchắcchắnnào.
Điềuhànhmộtquỹđầutưcónghĩalàthườngxungiảibàitậpphánđốntrongmộtmơi
trườngrủiro,vàviệcđócóthểgâycăngthẳngvơcùng.Tơithườngphảichịunhữngcơnđau
lưngvànhữngcơnmệtóc,vàtừnhữngcơnđaulưngtơiđãnhậnđượcnhiềutínhiệucóích
cũngngangvớitừhọcthuyếtcủamình.Tuynhiên,tơicoitriếtlýcủamình,đặcbiệtthuyết
phảnhồi,làvơcùngquantrọng.Quảthực,tơicoinóquantrọngvàqgiátớimứccảmthấy
khócóthểchiatayvớinóquaviệcviếtnóxuốngđểxuấtbản.Khơnghìnhthứcvăntừnàođủ
tốtđểlàmviệcấy.
Diễnđạtýtưởngbằngvàicâu,nhưtơiđanglàm,sẽlàviệcbángbổ.Nóphảilàmộtcuốnsách.
Trongkhitơivậtvãvớicácquanđiểmthìlậpluậncủatơitrởnênphứctạptớimứcmàtơi
khơnghiểuđượcđiềutơimớiviếtrađêmtrước.Nhưtơivẫnthườngkểlại,đólàkhitơibỏrơi
nhữngkhámphátriếthọccủamìnhđểtrởvềvớiđờithựcvàbắtđầukiếmtiềnnghiêmchỉnh.
Nhưngcảđiềuđócũngcómặtkhơnghaycủanó.Khitơibắtđầulạinhữngnghiêncứutriếthọc
vàxuấtbảncáckếtquảtrongGiảkimthuậtTàichính,phầntriếthọcđãbịnhiềunhàphêbình


hạthấp,coiđóchỉnhưmộttrịrửngmỡcủamộtkẻđầucơthànhcơng.Đólàlýdovìsaotơiđi
đếnchỗtựcoimìnhlàmộttriếtgiabấtthành.Tuynhiên,tơivẫntiếptụcthử.Mộtlầntơiđinói
chuyệnởtrườngđạihọcViennavớichủđề,“Triếtgiabấtthànhthửsứclầnnữa.”Tơithấy
mìnhởtrongmộtgiảngđường,từmộtchỗngồicaovọibêntrênthínhphịngnhìnxuốngcử
tọa.Cáchbốtrínàykhiếntơicảmthấycóhứngđểđưaranhữnglờiphátbiểu“từngaitịa”,và
trongmộtphútcaohứngtơiđãtunbốvềhọcthuyếttínhcóthểsai.Đólàphầnhaynhất
trongbàinóicủatơi.
Mộtsốkhókhăntrongviệchìnhthànhnhữngýtưởngcủatơinằmngaybêntrongcáckhái
niệmvềtínhphảnhồivàtínhcóthểsai;nhữngkhókhănkháclàdotơitựgâyrachomình.Giờ
nhớ lại tơi thấy rõ ràng là mình đã khơng đủ khúc chiết trong việc trình bày ý tưởng và có
khuynhhướngcườngđiệuhóalýlẽcủamình.Kếtquảlàgiớichunmơn,màvịtrícủahọbị

tơitháchthức,cóthểđãloạibỏhaykhơngđếmxỉatớinhữnglậpluậncủatơi,chỉđơnthuầnvề
phươngdiệnkỹthuậtmàkhơngcầnbỏthờigiancânnhắcnhữnglậpluậnấymộtchútnào.
Nhưngcùnglúcđó,nhiềuđộcgiảlạicóthểnhìnxunquacáchtrìnhbàysailệchcủatơiđể
hiểuđúngnhữngýtưởngđằngsau.Điềunàyđặcbiệtđúngvớinhữngngườithamgiavàothị
trườngtàichính,nơinhữngthànhcơngđãđượcchứngminhcủatơikhiếnhọphảitìmkiếmlý
dođằngsau,vàsựtămtốitrongviệctrìnhbàycủatơicàngkhiếnhọsaymê.Nhàxuấtbản
thấytrướcđiềuđóvàcố“nhịn”khơngbiêntậpbảnthảocủatơi.Họmuốnquyểnsáchphảitrở
thànhvậtthờchomộtnhómnhữngngườitơnsùng.NgàyhơmnayGiảkimthuậtTàichínhđã
đượccácthànhviênthịtrườngtìmđọc,đượcdạytrongcáctrườngkinhdoanh,nhưngbịcác
khoakinhtếlờđihồntồn.
Rủithay,ýtưởngrằngtơilàmộttriếtgiabấtthànhđãđượcnhữngngườiviếtvềtơitánthành,
trongđócócảMichaelKaufman,ngườiviếttiểusửvềtơi.Ơngtríchlờicontraitơi,Robert:
“Chatơithểnàocũngngồixuốngvàđưaranhữnglýthuyếtđểgiảithíchvìsaoơnglàmthếnày
haythếkia.Nhưngtơinhớlạilúcmìnhcịnlàđứatrẻvànghĩ,Chúaơi,qnửanhữnggìơng
giànóilàđồbỏ.Ýtơilà,bạnbiếtthừalýdokhiếnơngđổivịthếkinhdoanhtrênthịtrườnghay
gìgìđóchỉvìcáilưngcủaơngbắtđầulàmkhổơng.Chẳngcódínhgìđếnlýtínhcả.Ơngbắt
đầucónhữngcơnđauvậtvã,theođúngnghĩađen,vàđólàdấuhiệubáođộngsớm.
Nếuởgầnơngmộtthờigiandài,bạnsẽnhậnrachínhtínhkhícủaơngthúcđẩyơngphầnlớn.
Nhưngơnglncốgắngđểlýtínhhóanhữngthứthựcralàxúccảmcủaơng.Vàơngthường
xunsốngtrongmộttìnhtrạng,khơnghồntồnlàchốibỏ,nhưnglàlýtínhhóatìnhtrạng
cảmxúccủamình.Vàđiềuđóthậttứccười.”[10]
Tơingấmngầmcónhữngnghingờuámvềbảnthân.Mặcdầurấtcoitrọngtriếthọccủamình
nhưngtơihồntồnkhơngchắclànhữngđiềumìnhnóiracóđángđểngườikháccoitrọng
khơng.Tơibiếttriếthọcđóvềmặtchủquanthậtcóýnghĩađốivớitơinhưngtơikhơngchắc
vềgiátrịkháchquancủanóđốivớingườikhác.Lýthuyếttínhphảnhồitiếpcậnmộtvấnđềlà
mốiquanhệgiữatưduyvàthựctại,mộtđiềumàcáctriếtgiacảbaođờinayvẫnbànluận.
Liệucóthểnóiđiềugìmớivàđộcđáovềđềtàinàykhơng?Suychocùngthìcảchứcnăngnhận


thứclẫnchứcnăngthamgiađềucóthểthấyđượctrongđờithực;cịncáigìcóthểđộcđáo

đượcnữatrongkháiniệmtínhphảnhồi?Chắclànóphảiđangtồntạidướimộtcáitênnàođó
khácthơi.Việckhơngđượcgiỏicholắmtrongvănchươngđãkhiếnchotơicàngkhóđạtđược
mộtkếtluậnchắcnịch.Thếnhưngtơivẫnmongmuốnthathiếtđượcngườitacoitrọngvớitư
cáchmộttriếtgia,vàchínhthamvọngấyđãbiếnthànhtrởngạilớnnhấtcủatơi.Tơicảmthấy
mìnhbịbắtbuộccứphảigiảithíchmãicáitriếtthuyếtcủamìnhchỉvìcảmthấynóchưađược
hiểuđúng.Tấtcảmấycuốnsáchcủatơiđềutheocùngmộtkhnmẫu.Chúngkểlạilýthuyết
vềlịchsửcủatơi,thườnglàởcuốisáchđểkhơnglàmnảnchíđộcgiả,vàápdụnglýthuyếtđó
vàokhoảnhkhắchiệntạicủalịchsử.Dầndà,tơiđãthắngđượcnỗingạingầnkhiphảichiasẻ
vớingườikháckháiniệmtínhphảnhồi,vànhữngphiênbảntómlượctriếthọccủatơingày
càngngắn,vàtơicũnghyvọnglàngàycàngrõrànghơn.Trongcuốnsáchgầnđâynhất,Thời
đạicủaTínhcóthểsai,tơiđãđặtphầntriếtlênđầu.Tơiquyếttâmlầntrìnhbàyđólàlầncuối,
bấtluậntốtxấu,nhưngtơivẫnkhơngchắcliệutriếthọccủamìnhcóđángđểngườikhácxem
xétnghiêmtúckhơng.
Thếrồimộtviệcxảyrakhiếntơiđổiý.Lúcđótơiđangthửtrảlờicâuhỏilàlàmcáchnàomà
nhữngcơngcụtuntruyềnđượcOrwellmơtảtrongtácphẩm1984lạithànhcơngđếnthế
trongnướcMỹđươngđại?Xétchocùng,trong1984,“AnhCả”vẫnđểmắtcanhchừngbạn;có
mộtBộChânlývàmộtbộmáyđànápchun“sănsóc”nhữngkẻchốngđối.ỞnướcMỹđương
đạicótựdotưtưởngvàtruyềnthơngđangun,ấyvậymàbằngcáchnàođóchínhquyền
BushvẫnlàmdânMỹlạclốiđượcbằngcáithứngơnngữNewspeaktrongtruyệncủaOrwell.
Độtnhiêntơinảyraýnghĩrằngkháiniệmtínhphảnhồicóthểrọimộtánhsángmớilêncâu
hỏikia.TrướcđótơivẫnmặcnhiêncoingơnngữNewspeakcủaOrwellchỉchiếmưuthếở
nhữngxãhộiđóngnhưtrong1984.Khinghĩthế,tơiđangchămchămđitheolậpluậncủaKarl
Popperủnghộchomộtxãhộimở,cụthểlàcáilậpluậnchorằngtựdotưtưởngvàtựdodiễn
đạtcóthểsẽdẫntớimộtsựhiểubiếtthựctạitốthơn.Lậpluậncủaơngxoayquanhmộtgiả
địnhbấtthànhvănrằngdiễnngơnchínhtrịnhắmtớimộtsựhiểubiếtthựctạitốthơn.Nhưng
kháiniệmtínhphảnhồilạichorằngcómộtthứđượcgọilàchứcnăngthaotúng(trướcgọilà
chứcnăngthamdự)vàdiễnngơnchínhtrịcóthểđượcdùngmộtcáchthànhcơngđểthao
túngthựctại.Vậythìtạisaocácchínhtrịgialạiphảiđặtchứcnăngnhậnthứclêntrênchức
năngthaotúng?Điềuđóchỉthíchhợpvớimộtnhàkhoahọcxãhộitheođuổimụcđíchthâu
nhậntrithứcchứkhơngthíchhợpvớimộtchínhtrịgiacómụcđíchtốicaolàđượcbầulênvà

đượcnắmquyềnmãi.
HiểubiếtnàybuộctơiphảicânnhắckháiniệmvềxãhộimởmàtơiđãtiếpthutừKarlPopper
gầnnhưlàkhơngcóphêbình.Nhưnghiểubiếtmớinàycũngđãlàmđượcmộtviệckhác.Nó
thuyếtphụctơirằngkhungkháiniệmcủatơicómộtgiátrịkháchquanvượtlênhẳnsựu
thíchcủacánhântơi.Cáckháiniệmtínhphảnhồivàtínhcóthểsaiđãcómộtđónggópquan
trọngvàohiểubiếtcủachúngta,khơngphảivìbảnthânchúnglàthứgìđómớimẻhayđộc
đáo,màbởivìchúngcóthểđượcdùngđểnhậnbiếtvàphảnbácnhữngngộnhậnrộngkhắpvà
cóảnhhưởng.MộttrongnhữngngộnhậnấylàcáimàtơigọilàngụybiệnKhaisáng,chorằng
mụcđíchcủalýtínhlàđểlàmratrithức.Tơigọiđólàmộtngụybiệnvìnóđãbỏquachức
năngthaotúng.ĐểbiếttruyềnthốngKhaisángđãbắtrễsâuđếnmứcnào,cóthểxemxét