GĨP BÀN VỀ VĂN HỐ QUAN HỌ
TRONG DÂN CA QUAN HỌ
HÀ CHÍ CƯỜNG

Tóm tắt
Bài viết trình bày khái lược q trình hình thành khái niệm văn hố quan họ (VHQH) dưới góc nhìn
hệ thống mà Văn hóa học thường nhìn nhận như một hiện tượng văn hóa; góp bàn và đưa ra quan
niệm về VHQH như là một loại hình sinh hoạt văn hóa tinh thần ở địa phương đã sản sinh ra sinh hoạt
ca hát quan họ; nêu lên cơ cấu của VHQH gồm hệ thống ý niệm, triết lí sống của người Quan họ, hệ
thống giá trị và các chuân̉ mực, hệ thống các hình thức biểu hiện, hệ thống các hoạt động mang tính
cộng đồng.
Từ khóa: Quan họ, văn hóa quan họ
Abstract
The article presents in summary the process which forms the concept of love duet culture under
the systematic perspective that culture studies often consider as a cultural phenomenon; discussing
and bring out the concept of love duet culture as a kind of cultural activities in the local area where
love duet singing created; mentioning the structure of love duet culture including system of concepts,
philosophies of love duet people, systems of value and standards, system of expressive forms, system of
community-based activities.
Keyword: Love duet, love duet culture

Q

uan họ hay dân ca Quan họ là một
trong những loại hình sinh hoạt
văn hóa độc đáo, là di sản văn hóa
phi vật thể có giá trị to lớn không những đối
với nhân dân vùng Kinh Bắc - vùng văn hóa đã
sản sinh và ni dưỡng Quan họ mà còn đối
với cộng đồng dân tộc Việt Nam. Năm 2009,
di sản văn hóa Quan họ đã được UNESCO đưa

vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể đại
diện của nhân loại.
Nghiên cứu để làm rõ hơn khái niệm “Văn
hóa Quan họ” (VHQH) là một việc cần thiết, góp
phần bảo tồn, phát huy các giá trị của di sản văn
hóa phi vật thể đặc biệt này.
1. Từ “Hát Quan họ” đến“Văn hóa Quan họ”
Khái niệm VHQH Bắc Ninh (được hiểu là
Kinh Bắc xưa) được hình thành cùng lịch sử

nghiên cứu Quan họ Bắc Ninh từ những thập
niên đầu thế kỷ XX đến nay. Các khái niệm
dùng để nghiên cứu hiện tượng văn hóa này
song hành cùng với những khám phá các đặc
trưng, tính chất và giá trị vốn có của nó: từ Hát
Quan họ đến Chơi Quan họ rồi Sinh hoạt dân
ca Quan họ đến Sinh hoạt văn nghệ Quan họ và
Sinh hoạt VHQH. Tuy nhiên hiện nay khi nghiên
cứu Quan họ Bắc Ninh dưới góc độ âm nhạc
người ta vẫn dùng khái niệm Hát Quan họ hay
Dân ca Quan họ.
Lịch sử nghiên cứu Quan họ Bắc Ninh ghi
nhận cơng trình đầu tiên là tài liệu của tác giả
Chu Ngọc Chi (năm 1928) với tên gọi Hát Quan
họ (Phú Văn Hiệp xuất bản tại Sài Gòn). Cùng
thời tác giả Văn Sinh có bài Nghe hát Quan họ
một đêm ở Lũng Giang, đăng trên tạp chí Nam
Phong ngày 17/2/1933; sau đó là tác giả Minh



Trúc có loạt bài phóng sự Hát Quan họ đăng
trong 7 số báo Trung Bắc Tân Văn (tháng 3 năm
1937).
Các tác giả trên đặc biệt chú ý đến lĩnh vực
âm nhạc của Quan họ khi họ đề cập đến các
lề lối hát Quan họ (hát canh, hát hội) với các
“giọng” như: giọng Bỉ, giọng Sổng, giọng Vặt
và giọng Trên...
Trong giai đoạn đầu thế kỷ XX, có cơng trình
nghiên cứu Quan họ dưới góc nhìn Dân tộc
học là luận án tiến sĩ của Nguyễn Văn Huyên
(1934) với đề tài: Hát đối đáp nam nữ thanh
niên. Tác giả, ngoài việc đề cập đến cách hát
đối đáp nam nữ của Quan họ Bắc Ninh còn giới
thiệu sinh hoạt Hội Lim - Một lễ hội lớn gắn với
lối hát Quan họ đặc trưng của vùng Bắc Ninh.
Như vậy, cơng trình đã có những khám phá
dân tộc học rộng hơn về Quan họ Bắc Ninh,
không chỉ là dân ca thuần túy mà là một loại
hình sinh hoạt tinh thần cộng đồng trong đó
diễn xướng dân ca chỉ là một bộ phận.
Giai đoạn nửa sau thế kỷ XX, từ khi miền Bắc
nước ta được giải phóng, nghiên cứu Quan họ
Bắc Ninh được đẩy mạnh. Hàng loạt cơng trình
nghiên cứu ra đời nhưng vẫn từ góc độ âm
nhạc hay văn học dân gian như: Tìm hiểu Quan
họ Bắc Ninh (1956) của nhóm tác giả Nguyễn
Đình Tấn, Lưu Khâm, Nguyễn Viêm; Tìm hiểu
nguồn gốc Quan họ Bắc Ninh của Nguyễn Tiến
Chiêu (1959); Dân ca Quan họ Bắc Ninh (1962)

của nhóm tác giả Nguyễn Văn Phú, Lưu Hữu
Phước, Nguyễn Viêm, Tú Ngọc; Một số vấn đề
dân ca Quan họ Bắc Ninh (1972) của Ty Văn hóa
Hà Bắc...
Có thể nói khái niệm Dân ca Quan họ vẫn là
khái niệm được dùng nhiều nhất trong nghiên
cứu Quan họ Bắc Ninh và về cơ bản nó vẫn
nằm trong phạm vi nghiên cứu âm nhạc (âm
nhạc dân gian) mặc dù các nhà nghiên cứu đã
quan tâm đến các hình thức diễn xướng của
dân ca Quan họ trong đời sống xã hội.
Bắt đầu từ những thập niên cuối thế kỷ XX,
đặc biệt là những năm đầu thế kỷ XXI, sau

khi nước ta mở cửa, gia nhập Tổ chức Giáo dục,
khoa học, văn hóa của Liên Hợp quốc (UNESCO),
vấn đề bảo tồn di sản văn hóa dân tộc được nhìn
nhận từ những lý thuyết mới. Quan họ Bắc Ninh
không chỉ được nghiên cứu như một hiện tượng
âm nhạc mà cịn được nhìn nhận như một hiện
tượng sinh hoạt văn hóa đặc thù với chiều rộng
và chiều sâu trong đời sống tinh thần của một
cộng đồng cư dân.
Các khái niệm mới lần lượt xuất hiện nhằm
nhận thức hiện tượng văn hóa đặc sắc này:“Lối
chơi Quan họ”, “Sinh hoạt văn nghệ Quan họ”
và“Văn hóa Quan họ”. Đó là kết quả của sự hợp
tác nghiêncứu giữa các nhà văn hóa học với các
nhà âm nhạc học trong các cơng trình: Quan
họ, nguồn gốc và q trình phát triển (1978) của

Đặng Văn Lung, Hồng Thao, Trần Linh Quý; Một
số vấn đề Văn hóa Quan họ (2000) của nhiều tác
giả; Quan họ Bắc Ninh - Thực trạng và giải pháp
bảo tồn (2006) của nhiều tác giả; Khơng gian
vănhóa Quanhọ, bảo tồn và phát huy, cũng của
nhiều tác giả.
Đặc biệt là sau năm 2009, khi Tổ chức
UNESCO ra quyết định công nhận Quan họ Bắc
Ninh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của
nhân loại thì khái niệm Văn hóa Quan họ được
sử dụng ngày càng phổ biến và rộng rãi hơn. Từ
đây, khái niệm Vănhóa Quanhọ được khẳng
định như một phạm trù chính thức để chỉ một
loại hình văn hóa đặc thù của cộng đồng dân cư
Bắc Ninh, mặc dù người ta vẫn dùng khái niệm
Dân ca Quan họ để nghiên cứu phương diện âm
nhạc của nó. Lý giải về tình hình trên, nhà
nghiên cứu Nguyễn Tri Nguyên cho rằng: “Văn
hóa Quan họ và Dân ca Quan họ được xem xét và
tranh luận không chỉ trong bối cảnh và quá trình
lịch sử phát triển cộng đồng của cư dân Bắc
Ninh và cư dân châu thổ sông Hồng mà còn
được xem xét và luận bàn trong bối cảnh thế
giới hiện đại. Có thể nói, Văn hóa Quan họ ở Bắc
Ninh đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà
nghiên cứu âm nhạc và văn hoá từ nhiều châu
lục khác nhau. Nó là một hiện tượng có tính
điển hình để xem xét xu hướng



âm nhạc dân gian trong bối cảnh liên văn hóa
trên thế giới hiện nay”(1, tr.24-25).
Sự giải thích của nhà nghiên cứu Nguyễn
Tri Nguyên đã chỉ ra cách nhìn “liên văn hóa”
trong nghiên cứu văn hóa trên thế giới hiện
nay, được áp dụng vào việc nghiên cứu VHQH.
Đây là một phương pháp nghiên cứu đúng
đắn và phù hợp đối với hiện tượng văn hóa
đặc thù này. Song, quan điểm của tác giả chưa
chỉ ra bản chất của khái niệm VHQH từ sự tồn
tại khách quan của nó. Do vậy, tìm hiểu nội
dung khái niệm VHQH từ góc nhìn của chun
ngành Văn hóa học là vấn đề cần bàn thảo.
2. Văn hóa Quan họ là gì?
Theo chúng tơi, khái niệm VHQH khơng chỉ
xuất hiện từ cách nhìn “liên văn hóa” mà cịn
xuất phát từ bản thân đối tượng nghiên cứu.
Văn hóa Quan họ, từ khi thành hình, đã là một
loại hình văn hóa mang tính tổng hợp hay tổng
thể (ngun hợp) như khẳng định của các nhà
nghiên cứu Đặng Văn Lung, Nguyễn Đình Bưu,
Trần Linh Q, Hồng Thao... Chính Nguyễn Tri
Ngun đã khẳng định:“Các cơng trình nghiên
cứu kể trên đã phân tích một cách sâu sắc và
minh chứng một cách khá đầy đủ về tính tổng
thể của Văn hóa Quan họ: đó là những giá trị về
phong tục, tập quán, về đức tin tín ngưỡng, về
thế ứng xử và lối ứng xử của người dân Quan
họ, về sự kế thừa và phát triển” (2, tr.32).
Quan niệm Văn hóa Quan họ là một hiện

tượng văn hóa tổng thể đã được nhiều nhà
nghiên cứu chấp nhận (nghĩa là tương đối
thống nhất). Tuy nhiên, những định nghĩa về
khái niệm này lại chưa thống nhất và khá phức
tạp. Theo hiểu biết của chúng tôi, hiện nay có
hàng chục định nghĩa VHQH và có thể xếp vào
4 loại sau đây:
- Thứ nhất, định nghĩa theo lối mô tả, thống
kê các yếu tố làm nên cái tổng thể VHQH.
Chẳng hạn “Quan họ là một hiện tượng sinh
hoạt văn hóa đặc biệt với một khơng gian rộng
lớn bao gồm sự hợp thành của 5 mặt hoạt
động: dân ca Quan họ, tục kết bạn Quan họ,

văn hóa hành vi Quan họ, lễ hội Quan họ và
tín ngưỡng Quan họ. Qua quá trình tồn tại và
phát triển, tự thân các mặt này hịa hợp thành
một thể thống nhất: Văn hóa Quan họ”(3, tr.5).
Quan niệm này gần giống với quan niệm của
nhóm tác giả Đặng Văn Lung, Nguyễn Đình
Bưu, Trần Linh Quý, Hồng Thao đã dẫn ở trên.
- Thứ hai, định nghĩa theo lối giải thích sự kết
hợp những tính chất của VHQH tạo nên một
“tổng hịa” đặc trưng của nó. Chẳng hạn, “Văn
hóa Quan họ là tổng hịa các mặt, các yếu tố
hiện hữu trong đời sống cộng đồng, đó là phong
thái lịch lãm, hài hòa, khiêm nhường, tế nhị từ
lời ăn tiếng nói, trong cử chỉ mời nước, mời trầu,
đến trang phục trau chuốt, vừa duyên dáng,
vừa thanh nhã”(1, tr.73) hay: “Văn hóa Quan họ

là một loại hình văn hóa tổng hợp, được hình
thành trên cơ sở kế thừa, sáng tạo và hội nhập
với các loại hình văn hóa truyền thống của cộng
đồng làng xã. Vậy có thể nói rằng, Văn hóa Quan
họ là tổng hịa các loại hình văn hóa truyền
thống làng xã Bắc Ninh”(4, tr.53). Định nghĩa này
cho rằng VHQH vừa mang tính “tổng hợp” các
loại hình văn hóa của cộng đồng, vừa mang tính
“tổng hịa” các tính chất “văn hóa truyền thống
làng xã”.
- Thứ ba, định nghĩa nhấn mạnh tính “giá trị”,
“giá trị nhiều mặt” của VHQH. Chẳng hạn “Giá
trị nhiều mặt của sinh hoạt văn hóa Quan họ
trước hết ở âm nhạc, lời ca nhưng không thể
tách những giá trị ấy khỏi những giá trị của con
người trong mối quan hệ giữa người và người
trong sinh hoạt Quan họ ở một hoàn cảnh lịch
sử nhất định” (5).
- Thứ tư, định nghĩa mang tính tiếp cận hệ
thống. Chẳng hạn “Quan họ là một hình thái
sinh hoạt văn hóa, trong đó, sinh hoạt vui hát
Quan họ nổi bật và trung tâm. Cho nên, giá trị
nhiều mặt của sinh hoạt Quan họ, trước hết ở
âm nhạc và lời ca, nhưng phần khác, khơng
kém phần quan trọng, cịn thể hiện ở những
quy ước về lễ hội sinh hoạt Quan họ ví dụ: lề lối
hát, lề lối kết bạn, sự giao tiếp giữa các Quan
họ”(4, tr.41). Tuy định nghĩa này mang tính tiếp



cận hệ thống, song chưa thật rõ ràng ở chính
sự phân loại hệ thống: hệ thống hoạt động
(sinh hoạt) hay hệ thống giá trị, hệ thống yếu
tố văn hóa? Theo chúng tơi cách định nghĩa
này ít nhiều đã làm rõ ngoại diên và nội hàm
khái niệm VHQH, nhưng cần phải khái quát
hơn, không nên miêu tả, thống kê các yếu tổ
hay tính chất của sự vật.
Do vậy, chúng tơi kế thừa các định nghĩa của
các tác giả trên và mạnh dạn đưa ra một quan
niệm về VHQH như sau: VHQH là một loại hình
sinh hoạt văn hóa tinh thần đặc sắc dựa trên
hoạt động diễn xướng dân ca Quan họ, có quan
hệ hữu cơ với đời sống văn hóa của cộng đồng
cư dân Bắc Ninh (Kinh Bắc), thể hiện ra như một
kiểu, loại, nền (hay tiểu văn hóa) đặc thù trong
một khơng gian văn hóa nhất định.
Phân tích định nghĩa VHQH trên ta thấy:
- Thứ nhất, về phương pháp, định nghĩa
được đưa ra phù hợp với quy tắc khoa học: đặt
sự vật cần được định nghĩa vào phạm trù rộng
hơn (bao hàm đặc trưng chung), sau đó chỉ ra
đặc trưng riêng của nó để khu biệt nội hàm
khái niệm.
- Thứ hai, chỉ rõ ngoại diên của VHQH thuộc
“loại hình sinh hoạt văn hóa tinh thần” có quan
hệ với các loại hình sinh hoạt khác trong đời
sống văn hóa của cộng đồng; chỉ ra nội hàm
của nó là hoạt động dựa trên diễn xướng dân
ca Quan họ.

- Thứ ba, về phương diện cấu trúc, chỉ rõ
VHQH là một tiểu văn hóa, nếu trừu tượng hóa,
tách nó ra khỏi hệ thống lớn là đời sống văn
hóa của cộng đồng thì nó sẽ tồn tại như một
tiểu hệ thống (một chỉnh thể độc lập tương
đối) có cấu trúc nội tại với những vi hệ hay
phân hệ tác động lẫn nhau, tạo nên sự tồn tại
bền vững của chính nó.
3. Nhận diện cấu trúc của Văn hóa Quan họ
Để nhận thức khách quan và đầy đủ về
VHQH, cần phải phân tích các thành tố của
nó. Như trên đã đề cập, so với văn hóa dân tộc

thì VHQH chỉ là văn hóa của một nhóm nhỏ,
thuật ngữ văn hóa học gọi đó là tiểu văn hóa
(subcultrures).
Nhà nghiên cứu người Pháp Jean Ladrière
cho rằng, cơ cấu của một văn hóa phải được
xem xét như một tổng thể, gồm 4 bộ phận (4 hệ
thống).
- Một là, hệ thống ý niệm bao gồm một
tổng hợp những khái niệm, biểu tượng dựa
vào đó các nhóm xã hội khác nhau tìm cách lý
giải về mình và giải thích thế giới thơng qua tín
ngưỡng, tơn giáo, triết học, khoa học.
- Hai là, hệ thống giá trị, liên quan đến các
chuẩn mực cho phép phân biệt: thật/giả, tốt/
xấu (đánh giá), đúng/sai (nhận thức) về các sự
vật, hiện tượng trong các tình huống cụ thể.
- Ba là, hệ thống biểu hiện bao gồm thể

thức, hình thức trình bày, qua đó tình cảm, ý
niệm bộc lộ ra và có thể cảm nhận được một
cách cụ thể (hệ thống biểu hiện quan trọng
nhất là nghệ thuật).
- Bốn là, hệ thống hành động bao gồm các
kỹ năng, công nghệ, tri thức cho phép con
người làm chủ ở mức độ nào đó mơi trường tự
nhiên, xã hội, dựa vào đó cộng đồng tự tổ chức
và quản lý số phận của mình.
Có thể vận dụng quan điểm này xem VHQH
là một tiểu văn hóa mang tính tổng thể có đầy
đủ các yếu tố, các bộ phận của một văn hóa
cộng đồng đặc thù, tồn tại khách quan. Theo
quan điểm này, VHQH sẽ được nhìn nhận:
- Một là, hệ thống ý niệm, đó là triết lý sống
của người Quan họ: đề cao các quan hệ của
con người với tự nhiên, xã hội và với chính
mình, trong đó đặc biệt đề cao tình u lứa đơi,
khát vọng tự do u đương và lịng chung thủy,
đồng thời cũng trân trọng tình người, tình bạn
và các phẩm chất tốt đẹp của con người, của
cộng đồng. Đó là triết lý sống, nguyên lý, nguyên
tắc tồn tại và phát triển bền vững của một cộng
đồng... Âm nhạc Quan họ, lời ca Quan họ và diễn
xướng Quan họ hòa trộn


với nhau để thể hiện triết lý đó: “Anh cịn son,
em vẫn cịn son/Ước gì ta được làm con một
nhà” hay “Bèo dạt mây trôi, anh ơi em vẫn đợi

vẫn chờ... sao rơi, trăng tàn, gió la đà em vẫn
đợi... sao chẳng thấy anh” Tình yêu là tình cảm
nhân văn, nhân bản vĩnh hằng của cuộc sống
con người mà người Quan họ cho là cao quý.
- Hai là, hệ thống giá trị và các chuẩn mực,
đó là hệ thống các khái niệm, phạm trù đánh giá
phẩm chất con người, phẩm chất của cộng đồng
trong các mối quan hệ, trong đó quan hệ lứa
đôi, quan hệ bạn bè là quan trọng nhất. Giá trị
đạo đức (tình yêu chung thủy), giá trị thẩm mỹ
(cái đẹp tâm hồn và thể chất) hòa quyện với
nhau được biểu hiện ở các chuẩn mực như
mười nhớ:“Một em nhớ đơi bạn chung tình, hai
em nhớ yểu điệu, ba em nhớ tiếng nói, bốn em
nhớ đơi người đồng tâm, năm em nhớ người
buông nụ cười, sáu em nhớ em gửi lời thăm, bảy
em nhớ đến người tri kỷ, tám em nhớ phong
thư nhận, chín em nhớ đến đơi người tri âm,
mười em nhớ chung tình”. Đó là các giá
trị, chuẩn mực làm người, định hướng nhân
cách, định hướng quan hệ và hành vi mà người
Quan họ mong muốn vươn tới.
- Ba là hệ thống các hình thức biểu hiện rất
phong phú và đa dạng của VHQH như diễn
xướng dân ca Quan họ, tục kết chạ Quan họ, lễ
hội Quan họ, tín ngưỡng (thờ Vua Bà), khơng
gian Quan họ..., trong đó, nổi bật nhất hay cái
“cốt lõi” của hệ thống biểu hiện là sinh hoạt
dân ca Quan họ. Trần Linh Quý khẳng định:
“Quan họ là hình thức sinh hoạt văn hóa, trong

đó sinh hoạt vui hát Quan họ nổi bật và trung
tâm” (5), bao gồm: hát Quan họ trùm đầu, hát
canh Quan họ, hát nghi lễ Quan họ, hát hội
Quan họ...
- Bốn là, hệ thống hoạt động trong VHQH
bao gồm các tri thức, kỹ năng, nghệ thuật,
công nghệ thực hành: cách đặt giọng hay làn
điệu (giai điệu, nhịp điệu, tiết tấu), lời ca, lề lối
hát, lề lối kết bạn, lề lối giao tiếp... thể hiện ở cử

Trong hệ thống hoạt động có những yếu tố
trở thành biểu tượng của VHQH, nếu tách riêng
thành hệ thống thì đó là hệ thống ngoại hiện,
bao gồm: lối xưng hô: “liền anh”, “liền chị”;
trang phục:“nón thúng quai thao”, “áo mớ ba,
mớ bảy”, “khăn đóng, áo dài”; hành vi: “ngủ
bọn”, “mời trầu”; thiết chế vật chất: “nhà Chứa”,
“đền Vua”; phong tục: “kết chạ”, “hát đón, hát
mời”, “hát giã bạn”... Văn hố Quan họ, trước hết
phải được bắt đầu từ gốc của nó-tức là cách
hiểu về Quan họ truyền thống.
Trên đây là cơ cấu của một hiện tượng
được gọi là VHQH dưới góc nhìn Văn hóa học.
Cách nhìn Văn hóa học cho ta một phương
pháp nghiên cứu tổng hợp về một sự vật, hiện
tượng vừa mang tính cụ thể, vừa mang tính
khái quát. Việc chỉ rõ nội hàm và ngoại diên
khái niệm VHQH sẽ khắc phục được cách nhìn
cảm tính, phiến diện và thiếu tính hệ thống.
H.C.C

(Ths, Rạp xiếc Trung ương)

Tài liệu tham khảo
1. Nhiều tác giả (2006), Quanhọ Bắc Ninh Thực
trạng và giải pháp bảo tồn, Sở Văn hóa Thơng tin
Bắc Ninh xuất bản.
2. Nhiều tác giả (2006), Khơng gian Văn hóa
Quan họ Bắc Ninh, bảo tồn và phát huy, Viện Văn
hóa Thơng tin và Sở Văn hóa Thơng tin Bắc Ninh
xuất bản.
3. Lê Danh Khiêm, Hoắc Công Huynh, Lê Thị
Chung (2006), Không gian Văn hóa Quan họ,
Trung tâm Văn hố Thơng tin tỉnh Bắc Ninh.
4. Nhiều tác giả (2000), Một số vấn đề về văn
hóa Quan họ, Trung tâm Văn hóa Quan họ Bắc
Ninh xuất bản.
5. Trần Linh Quý (2012), Trên đường tìm về
Quan họ, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam và Nhà
xuất bản Văn hóa Thơng tin, Hà Nội.

chỉ, ngơn ngữ, trang phục...


Ngày nhận bài: 21 - 11 - 2015
Ngày phản biện, đánh giá: 9 - 6 - 2016
Ngày chấp nhận đăng: 28 - 6 - 2016