Tên: TRẦN THẢO LINH
Lớp: Cao học đợt 2/2013
Môn: Những vấn đề văn học Trung Quốc thế kỷ XX
GVHD: TS. Trần Lê Hoa Tranh
TRƯỜNG HẬN CA - KHÚC BI CA VỀ NGƯỜI PHỤ NỮ CỦA
VƯƠNG AN ỨC
Trường hận ca, mượn đề tựa bài thơ dài của Bạch Cư Dị kể về mối
tình đầy bi thương cùng số kiếp hồng nhan của Dương Qúy Phi với
Đường Minh Hồng, hơn một nghìn năm sau, Vương An Ức đã viết
nên một khúc bi ca tuyệt tác về người phụ nữ thời hiện đại của Trung
Quốc. Tác phẩm khi ra mắt được đón nhận nồng nhiệt, được tạp chí
Asian bình chọn 100 tác phẩm Trung văn hay nhất thế kỷ XX và được
trao giải Mao Thuẫn năm 2000.
1. Vương An Ức và sự phát triển của văn học nữ lưu
Vương An Ức sinh năm 1954 tại Nam Kinh, tỉnh Phúc Kiến trong gia
đình có truyền thống văn chương, có mẹ là nhà văn Như Chí Quyên.
Năm 1955, gia đình bà chuyển về sống ở Thượng Hải. Khi đang học
trung học cơ sở, do cuộc cách mạng văn hóa, Vương An Ức phải nghỉ
học thay vào đó phải đi lao động ở vùng nơng thơn. Dấu ấn những
năm tháng trên được thể hiện trong truyện ngắn Cuộc sống trong
cái sân nhỏ (1976) của bà. Sau khi cuộc cách mạng văn hóa qua đi,
Vương An Ức được trở về Thượng Hải và làm biên tập cho một tờ
báo. Thời gian này, bà liên tục sáng tác và đạt được nhiều giải
thưởng. Những tác phẩm của bà có thể kể đến như Tốt nghiệp khóa
69, Dịng cũ Hồng Hà, Ba mươi sáu chương nước chảy, Thắm sắc
hoa đào,…. Trong đó, nổi bật nhất là Trường hận ca (1996). Tác
phẩm là câu chuyện về cuộc đời của một người đẹp ở Thượng Hải -

1

Vương Kỳ Dao qua nhiều biến đổi của thời đại cho đến lúc chết.
Nhận xét về tiểu thuyết này, dịch giả Michael Berry cho rằng “Cuốn
sách không chỉ mang tới những điều cần viết về Trung Quốc, mà còn
minh giải cuộc sống, quan hệ con người, khát vọng, ước mơ của họ
trong sự đối sánh với cái đời thường và những dấu ấn của lịch sử,
thời gian hằn lên mỗi cá thể”1. Vương An Ức hiện là chủ tịch Hội Nhà
văn Thượng Hải và được coi là cây bút xuất sắc trong số những nhà
văn nữ đương đại của Trung Quốc.
Khởi phát từ phong trào Ngũ Tứ cho đến sau Cách mạng Văn hóa,
văn học nữ Trung Quốc ngày càng có điều kiện phát triển mạnh mẽ.
Với nền văn hóa trọng nam khinh nữ, việc phụ nữ viết văn là điều
hiếm khi xảy ra. Các tác phẩm cổ điển Trung Quốc dù đề cập đến
thân phận người phụ nữ cũng đều được viết dưới góc nhìn của nam
giới. Khi thời đại thay đổi thì ý thức cá nhân càng có cơ hội được giải
phóng. Người phụ nữ bắt đầu có tiếng nói trong xã hội, đã mạnh dạn
đề cập đến những vấn đề của riêng mình với mọi xung động tâm lý
và những khát khao tình ái. Đặc biệt, từ thập niên 90, việc Trung Quốc bước
vào nền kinh tế thị trường, hội nhập với văn hóa phương Tây đã có sự tác động khơng
nhỏ đến nhận thức con người. Điều này khơng chỉ tạo nên sinh khí mới cho đời sống
xã hội mà cịn thúc đẩy tiếng nói tự do trong văn học.
2. Hình tượng nhân vật đời thường
Tồn bộ tác phẩm Trường hận ca xoay quanh cuộc đời nổi trôi cùng
những mong ước, những mối quan hệ của Vương Kỳ Dao trải theo
những biến đổi của thành phố Thượng Hải. Đó là một Thượng Hải
phồn hoa ngập tràn ánh đèn sân khấu vào những năm 40, một
Thượng Hải khép nép, bình dị trong thời kỳ cực thịnh của xã hội chủ

1 Hà Linh, “Trường hận ca” đưa thế giới đến với Trung Quốc,

/>2



nghĩa vào những năm 60, và cuối cùng là một Thượng Hải bừng dậy
mang theo nhiều sức sống mới sau cuộc Cách mạng Văn hóa.
Nhân vật trong tác phẩm hầu hết là những con người đời thường,
con người nhỏ bé thuộc tầng lớp thị dân gắn bó với những khát khao
dung dị trong đời sống. Đây cũng là đặc trưng của văn học hiện đại
nói chung, khơng cố đặt con người lên tầm vóc phổ quát mà hướng
vào khám phá thế giới bên trong, thế giới tâm tư cùng đời sống tinh
thần của con người cá nhân. Từ Vương Kỳ Dao, Lê Lợi, Trình, Minh
Tốn, đến những thế hệ sau như Vi Vi, Vĩnh Hồng đều đơn thuần là
những con người nhỏ lẻ, con người với những sinh hoạt thường ngày
như tụ tập đánh bài, cùng nhau ăn uống, khiêu vũ. Không gian sinh
sống của họ chỉ trong những ngỏ nhỏ, ở chốn phịng kh, đều là
những nơi kín đáo, gắn liền với những sinh hoạt mang tính cá nhân.
Điều này càng góp phần làm tăng thêm chất đời thường cho tác
phẩm. Ở đó, mỗi cá nhân chỉ là mảnh ghép của bức tranh đời sống
Thượng Hải.
Vương Kỳ Dao, nhân vật chính trong tác phẩm, là một cơ gái xinh
đẹp xuất thân từ gia đình trung lưu. Có điều cái đẹp của Vương Kỳ
Dao mang dáng dấp khá kì lạ. Cái đẹp ấy không phải là cái đẹp
khuynh nước khuynh thành không thể chạm đến được mà là cái đẹp
đời thường. Cái đẹp ấy “chỉ để thưởng thức trong nhà, trong phòng
khách, là dáng điệu thường ngày. Cái đẹp của Kỳ Dao khơng gây nên
sóng gió; cái đẹp chỉ giữ riêng cho mình… Cái đẹp của Kỳ Dao khơng
phải là cái đẹp của sân khấu, mà chỉ để người ta chú ý trong cuộc
sống hoặc gặp trên đường, cái đẹp trong tủ kính hiệu ảnh”.
Hồng nhan theo quan điểm của người xưa luôn gắn với kiếp truân
chuyên. Cuộc đời của Vương Kỳ Dao cũng là minh chứng cho tấn bi
kịch hồng nhan đa truân. Bước vào tuổi thanh xuân, cô nữ sinh

Vương Kỳ Dao cũng mang bên mình những mơ ước lãng mạn. Tuy
3


không trở thành minh tinh hay chỉ là Á hậu trong cuộc thi Người đẹp
Thượng Hải, nhưng với vẻ ngoài duyên dáng cùng tính cách điềm
đạm, đằm thắm, Vương Kỳ Dao cũng đã làm xao xuyến bao trái tim.
Với một trái tim luôn khao khát yêu thương nhưng cũng không kém
phần nơng nỗi, Vương Kỳ Dao đã để mình rơi vào bi kịch tình u, trở
thành vợ bé của ơng Lý - một người đứng tuổi có vai vế trong chế độ
cũ, sau đó cùng qua lại với hai chàng trai là Minh Tốn và Xaxa mà
kết quả để lại là đứa con vô thừa nhận Vi Vi, đến tuổi xế chiều lại có
mối quan hệ mập mờ với chàng trai trẻ tuổi Cô - lo. Bất hạnh của
một người con gái ấy cịn ở sự cơ đơn khi đến cuối cùng vẫn lẻ loi
không ai bên cạnh. Dù thời trẻ nhan sắc có đến đâu thì con người
khơng ai có thể thốt khỏi sự tàn phai của thời gian. Một Vương Kỳ
Dao xinh đẹp ở đầu truyện bao nhiêu, thì đến cuối truyện chỉ cịn là
bà lão già nua, đáng thương bấy nhiêu khi bị giết chết bởi một tên
lưu manh.
Xét về mặt tình cảm, nhân vật nữ trong tiểu thuyết Vương An Ức đa
phần là những con người đầy si mê. Như Vương Kỳ Dao đáng thương
là thế những cũng có lúc đáng chê trách khi biết mình có thai với
Minh Tốn đã lợi dụng Xaxa, hay cố gắng níu kéo người tình trẻ của
mình vào cuối đời. Như Lệ Lợi dù có ra sao thì cũng đặt hết mối tình
si của mình vào Trình cho đến giờ phút lâm chung. Hay như Vĩnh
Hồng - một hình ảnh vào thời đại khác của Kỳ Dao đã liên tục lao
mình theo những cuộc tình với hi vọng tìm kiếm tình u đích thực,
đến nỗi ở bên một kẻ khơng ra gì cũng khơng thể nhận ra. Có thể
thấy, dù ở thời đại nào thì cuộc sống các nhân vật ln ẩn tàng bi
kịch tình u mn thuở của người phụ nữ. Họ dù ở địa vị hay hoàn

cảnh như thế nào thì xét đến cùng cũng vẫn mang tâm tình thơng
thường của người phụ nữ là được u và được sống hạnh phúc.
Thế nhưng, ở một góc độ khác, bên cạnh sự mềm yếu, mơng lung
của mình, nhân vật của Vương An Ức lại là những con người mạnh
4


mẽ trong đời sống. Họ như dây trường xuân cắm sâu vào mặt đất và
không ngừng vươn lên. Tự ý thức về bản thân cũng như thấu hiểu
mọi lý lẽ của đời sống, họ sẵn sàng chấp nhận và sống hết mình với
những gì mà cuộc đời mang đến. Đây là nét đặc trưng trong cách
xây dựng nhân vật của Vương An Ức, nhân vật không phải là kiểu
con người bế tắc, bi quan hay nổi loạn khi lâm vào tình thế tuyệt
vọng trước những đổi thay của đời sống như trong những tiểu thuyết
cùng thời, mà là những người tuy “khơng có gì được gọi là may mắn,
nhưng là những người thỏa hiệp, biết thế nào là thích ứng với hoàn
cảnh”. Âm thầm băng qua những biến động thời thế là hình ảnh một
Vương Kỳ Dao bình thản khơng cố chống lại số phận, mà uốn mình
theo từng nhịp điệu của cuộc sống. Từ một mệnh phụ phu nhân
xuống thành một người chuyên tiêm thuê, dù không ai bên cạnh vẫn
một mình bươn chải ni con khơn lớn, khơng oán thán, Kỳ Dao tự
mình gánh lấy số phận, gánh lấy tất cả mọi vui buồn từ chính cuộc
đời mà cô đã lựa chọn. Cả khi những con người ở thời đại cũ đã rời
bỏ cuộc sống như ông Lý, Lệ Lợi hay Trình thì Kỳ Dao vẫn tiếp tục tồn
tại với một sức sống bền bĩ và mãnh liệt.
3. Đời sống Thượng Hải và bi kịch của sự vỡ mộng
Bối cảnh Trường hận ca diễn ra trên nền là thành phố Thượng Hải
qua nhiều giai đoạn. Thượng Hải như đúng tên gọi của nó “Paris hoa
lệ của phương Đơng”, là một thế giới đầy phù hoa, nơi con người
không ngừng bị cuốn vào những vịng xốy mê ảo. Chúng ta có thể

chứng kiến Thượng Hải vào những năm 40 là một thành phố rực rỡ
ánh đèn, ánh đèn từ xưởng phim, tiệm chụp ảnh, sân khấu, vũ hội. Ở
đó, nhà nhà như đều dốc lòng vào việc tổ chức những buổi tiệc,
những cuộc thi, đeo đuổi những mốt thời trang. Nơi đây cịn diễn ra
những mối tình thầm kín giữa chính khách và giai nhân trong khu
chung cư Alice sang trọng, đầy huyền bí. Và rồi chốn thiên đường
giữa nhân gian như tan biến đi sau cuộc nội chiến năm 1948, để lại
5


những con hẻm “nhìn vào như một mê cung, nhưng chúng thì rất
tỉnh táo, mỗi con hẻm đều giữ trái tim mình, sống giành giật qua
ngày”. Khơng khí mang dáng vẻ thận trọng, con người chuyên tâm
mà sống, đến thời Cách mạng Văn hóa thì trở nên căng thẳng, nghi
kị. Và sau khi Cách mang Văn hóa qua đi thì Thượng Hải dần phục
hồi lại sự thịnh vượng của mình, du nhập thêm nhiều nét văn hóa
Tây phương hiện đại.
Thượng Hải không chỉ là chốn sự phù hoa tráng lệ mà cịn là nơi ẩn
giấu nhiều góc khuất u tối. Con người ở đó vừa mang trong mình lối
sống bình dị thân ái cũng vừa bám lấy cái hư ảo phù phiếm. Mỗi
nhân vật trong tác phẩm đều mang diện mạo và trạng thái tinh thần
của thời đại. Trong đó, Kỳ Dao chính là “di vật của thời đại”, là giấc
mộng phù hoa. “Niềm vui của Kỳ Dao nửa thực, nửa hư, một nửa làm
người, nửa kia chồng chất những quần áo sang trọng và cao lương
mỹ vị”. Chính từ cái nửa hư ảo kia mà Kỳ Dao đã để cuộc đời rơi vào
bi kịch của sự vỡ mộng. Bi kịch đi theo sự tan vỡ cho lí tưởng mà
người con gái đặt vào cuộc sống, đặt vào tình yêu.
Việc ngả mình theo ánh đèn thời thượng, hay mối tình với các chính
khách có tiếng tăm ở Thượng Hải có nguyên do sâu xa liên quan đến
cái lí tưởng thương cảm mà các nữ sinh thời bấy giờ ôm ấp, khi mà

“một ngọn lá rụng cũng được kẹp vào trang sách, một cách bướm
chết cũng được cất giữ trong hộp phấn, các cơ nhỏ nước mắt cho
chính mình, những giọt nước mắt chảy ước đẫm”. Ngay cả tình yêu
vốn là sự rung động của hai tâm hồn thì Vương An Ức đã ngấm
ngầm vạch ra cho người xem thực tế rằng “Kỳ Dao khơng u ơng
ta, cịn ơng Lý cũng khơng nhận tình u của ai, ơng ta chỉ nhận về
mình số phận người khác. Ơng ta nắm vận mệnh người khác trong
tay, chịu trách nhiệm khác nhau. Kỳ Dao cần trách nhiệm đó”. Giống
như Don Quixote của Cervantes đeo đuổi nàng Dulcinea khơng phải
vì sự thơi thúc nào mà trước hết bởi cái lí tưởng hiệp sĩ tiêm nhiễm
6


vào đầu anh ta qua những cuốn sách đã đọc, hay như những cuộc
ngoại tình của nàng Bovary mà Gustave Flaubert dựng nên cũng
xuất phát từ lí tưởng lãng mạn thể hiện trong những cuốn tiểu
thuyết diễm tình, nhân vật của Vương An Ức đến với tình yêu cũng
bởi những câu chuyện tình ái lưu truyền trong chốn phịng kh, bởi
sự lối cuốn của những gì phi chuẩn mực, đầy lí tưởng. Mọi thứ trong
cuộc sống từ tình u đến những cuộc thi nhan sắc do đó đều trở
thành trị chơi tung tẩy, trị chơi đuổi bắt theo những bóng hình hư
ảo của thế giới phù hoa.
Thậm chí trong mối quan hệ dị biệt giữa Kỳ Dao và Cô - lo, một
thanh niên của thế giới hiện đại nhưng thích hồi cổ, cũng có pha
lẫn màu sắc bi hài. Một người là dấu vết của lịch sử, một người thì
ln tìm kiếm cái đẹp cổ xưa. Cách biệt về tuổi tác, họ đến với nhau
như cố gắng níu giữ lấy những giấc mơ lãng mạn dở dang khi xưa.
Dù có thể quên đi tất cả nhưng cuối cùng con người vẫn phải đối
diện với thực tế. Tất cả những đam mê chỉ là mỏ neo tạm thời. Tâm
tư Cô - lo dù có đặt ở q khứ thì trái tim vẫn là trái tim của thời hiện

đại, của một sức sống mới, của sự khởi đầu. Trong khi đó Kỳ Dao đã
gần đi hết con đường của mình, là hình ảnh của cái chết, sự kết
thúc. Một thế giới mới dù có hồi niệm về thế giới cũ như thế nào thì
cũng khơng thể quay trở lại như xưa, cũng như cái cũ không thể cứ
tiếp tục tồn tại mãi trong sự tiếp diễn của đời sống. Con người nếu đi
chệch khỏi quy luật cuộc sống và cứ tiếp tục chìm đắm trong giấc
mộng huyễn hoặc thì cuối cùng cũng sẽ nhận lấy cái kết bi thương
trong tuổi già đơn côi như Vương Kỳ Dao.
Thế giới người phụ nữ trong Trường hận ca không chỉ dành riêng cho
Vương Kỳ Dao, mà đâu đó thấp thống trong những thế hệ sau như
Vi Vi, Vĩnh Hồng. Một Vi Vi bồng bột, ham đua theo những mốt thời
thượng, một Vĩnh Hồng kín đáo đa tình chắp nhặt lại đều mang bóng
hình của Kỳ Dao. Cuộc sống phồn hoa đô thị vẫn luôn đầy sức lôi
7


cuốn đối với những cô gái trẻ. Không chỉ vậy mà “mọi con người của
thành phố này hồ như đều đi theo thời đại, thậm chí hùa theo nó. Bởi
vậy, trào lưu thời đại tỏ ra mạnh mẽ, phô trương thanh thế”. Sự lặp
lại vòng quay đời sống qua các thế hệ cho thấy cái bi kịch muôn
thuở vẫn luôn tiếp diễn. Con người vẫn không ngừng chơi vơi giữa lí
tưởng và thực tại tầm thường, vẫn khơng ngừng chạy theo những
thứ hư ảo để rồi mang trong mình sự vỡ mộng đầy đau thương. Cuộc
sống Vi Vi nơi xứ người liệu có tốt đẹp hay Vĩnh Hồng trơi nổi theo
những cuộc tình rồi sẽ sao đều vẫn cịn bỏ ngõ trong tác phẩm.
Ngồi ra, Thượng Hải cịn là nơi mang nhiều đối lập giữa thế giới bên
ngoài và thế giới bên trong, của một bên là vẻ đẹp rực rỡ và một bên
là sự đen tối khốc liệt. Điển hình cho thế giới này là Chân Sếu. Chân
Sếu mang trong mình hai đời sống, một đời sống xa hoa, phóng túng
bên ngồi ln cố làm vui lịng mọi người bằng những thú vui vật

chất, và một đời sống của một tên lưu manh, khơng nghề nghiệp có
nơi trú ẩn là một cơn ác mộng. Ở đó, nhân vật cố lấp đầy sự cùng
quẫn của bản thân bằng cách bám vào lối sống phù phiếm nhưng
càng bám lại càng tự đưa mình vào nấm mồ. Ngay cả trong con hẻm
Bình An, cái tên nghe yên bình đây lại là nơi ẩn chứa nhiều hiểm họa
hơn cả. Vụ giết người tại hẻm Bình An là minh chứng cho những bề
mặt khác nhau, những mâu thuẫn phức tạp của đời sống. Không có
gì là tuyệt đối và khơng thể xảy ra.
4. Lối viết độc đáo cùng nghệ thuật miêu tả tâm lý tinh tế
Trường hận ca được viết với một giọng văn bình dị với những miêu tả
tinh tế đậm chất nữ tính. Khơng khêu gợi, đầy nổi loạn như thế hệ
các nhà văn nữ linglei, lối viết của Vương An Ức có phần kín đáo,
hoa mỹ như hơi thở của người Á Đơng nhưng chính trong cái vẻ e lệ
đó lại ngầm một sức hút mãnh liệt. Phong thái bình dị đi từ cách viết
cho đến lối sống của nhân vật. Bên cạnh đó, những câu thơ Đường
8


thường dẫn ra trong tác phẩm, càng làm tăng thêm chất thơ, sự hoa
lệ, và nét đẹp cổ kính cho tác phẩm. Từ tiêu đề tác phẩm Trường
hận ca gợi ra bài thơ cùng tên của Bạch Cư Dị đến những câu thơ
trong Tỳ bà hành, hay Vương Chiêu Quân của Lý Bạch đều gợi lên
mối thương cảm với người con gái tài hoa nhưng bạc mệnh.
Điểm nhìn tác phẩm được đặt ở ngôi thứ ba, dịch chuyển liên tục, từ
xa đến gần, từ cao xuống thấp, từ điểm này đến điểm kia. Như ở
chương một, điểm nhìn tác giả đặt từ ở trên nhìn xuống những ngõ
nhỏ, rồi thu lại gần chốn phòng khuê, sau lại chuyển ra xa nơi những
con chim bồ câu, rồi lại chú mục vào một nhân vật là Vương Kỳ Dao.
Vương Kỳ Dao tuy là nhân vật chính xun suốt, nhưng ngịi bút của
Vương An Ức khơng vì ưu ái nàng mà qn lãng những nhân vật

khác. Điểm nhìn của bà có khi di chuyển linh họa từ nhân vật này
sang nhân vật khác mang đến cho mỗi người một thế giới tâm tư
riêng biệt, như Trình, ơng Lý, Minh Tốn, Vi Vi,… Qua đó, chúng ta có
thể nhận thấy cái nhìn của Vương An Ức có phần nào gợi đến cái
nhìn tản điểm thấu thị trong hội họa cổ điển Trung Hoa, cái nhìn
khơng tập trung vào một điểm nào mà cố gắng bao quát toàn cảnh.
Sự biến dịch tạo nên sắc thái đa dạng, cho thấy mọi khía cạnh của
đời sống, mọi chiều kích của lịng người.
Mặc dù bối cảnh tác phẩm liên tục thay đổi qua nhiều thời đại nhưng
những biến cố lịch sử vẫn là cái gì đó khá mờ nhạt. Thượng Hải dù ở
thập kỷ nào thì cũng vẫn là một thành phố thời thượng pha nhiều
sắc màu sáng, tối. Nhân vật phần nào cũng chịu ảnh hưởng những
của thời đại như cô sinh viên Lệ Lợi ngày nào sau cuộc nội chiến lại
trở thành một Đảng viên đầy lí tưởng, hay Trình bị bức bách đến nỗi
tự tử khi cuộc Cách mạng Văn hóa nổ ra. Thế nhưng tất cả cũng chỉ
là những chi tiết nhỏ thoáng qua, phần lớn tác phẩm vẫn tập trung
vào miêu tả đời sống thường ngày cùng thế giới tình cảm của nhân

9


vật. Việc làm mờ bối cảnh lịch sử càng khiến cho việc khai thác thế
giới nội tâm nhân vật trở nên sâu sắc và độc đáo hơn.
Chiều sâu cảm xúc, những mâu thuẫn trong tâm hồn nhân vật được
Vương An Ức khắc họa một cách tinh tế, với một giọng điệu khá thản
nhiên nhưng lại có thể lột tả được mọi khía cạnh tồn tại trong đó.
Nhân vật khơng cịn là một khối đơn nhất thường thấy trong văn học
trước đây mà là một khối đa diện mang trong mình mọi sự phức tạp,
mâu thuẫn. Đó là con người với những khác biệt giữa lối sống bên
ngoài và thế giới bên trong, là con người với mọi nỗi niềm trong tình

yêu như tương tư, chờ đợi, khắc khoải, đớn đau. “Kỳ Dao chờ đợi ông
Lý mới biết thế nào là đoàn tụ, thế nào là ly biệt và cả sự thất
thường của đoàn tụ, ly biệt…. Kỳ Dao nghĩ, thời gian chính là bóng
nắng! Lại nghĩ, ai bảo thời gian khơng trơng thấy? Rõ ràng nó đang ở
trước mặt đấy thôi. Kỳ Dao chờ ông Lý trong cô đơn, cô đơn thêm cô
đơn, cô đơn trùm lên cô đơn, trong ngồi đều cơ đơn”. Mọi nét tế vi
trong tâm hồn người phụ nữ đều được hiện lên dưới ngòi bút tài hoa
của Vương An Ức. Thời gian có đơi khi ngưng đọng lại trong những
khoảng khắc nhất định, nhưng vẫn cứ mãi chảy trôi chẳng chờ đợi ai,
để cuộc đời người con ấy chìm vào quên lãng.

10


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.

Đoàn Thị Cảnh, Nghệ thuật xây dựng bi kịch lãng quên trong

“Trường hận ca”
/>2. Hà Linh, “Trường hận ca” đưa thế giới đến với Trung Quốc
/>3. Khánh Phương, Nhân vật bình thản mà mạnh mẽ của Vương An
Ức
/>4. Trần Lê Hoa Tranh, Văn xuôi nữ Trung Quốc cuối thế kỷ XX - đầu
thế kỷ XXI, NXB Đại học Quốc gia TPHCM, 2010
5. Lê Huy Tiêu, Tiểu thuyết Trung Quốc thời kỳ cải cách mở cửa,
NXB Giáo duc Việt Nam, 2011
6. Vương An Ức, Trường hận ca (Sơn Lê dịch), NXB Hội Nhà văn,
2006


11