TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 9/2016

39

CẢM THỨ
THỨC NGUỒ
NGUỒN CỘ
CỘI TRONG
TRUYỆ
TRUYỆN NGẮ
NGẮN BÌNH NGUYÊN LỘ
LỘC
Nguyễn Thị Tuyết Minh1
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2
Tóm tắ
tắt: Bình Ngun Lộc là nhà văn lớn của văn xi đơ thị miền Nam trước 1975.
Khảo sát tuyển tập "Truyện ngắn Bình Nguyên Lộc" do Nhà xuất bản Trẻ thành phố Hồ
Chí Minh ấn hành năm 2012, chúng tôi nhận thấy, nguồn cội là mạch cảm thức chủ đạo
và thường trực. Chính mạch cảm thức này ñã làm nên vẻ ñẹp ñộc ñáo và giá trị sâu sắc
của văn chương Bình Ngun Lộc.
Từ khố:
khố cảm thức nguồn cội, Bình Nguyên Lộc, truyện ngắn.

1. MỞ ĐẦU
Bình Ngun Lộc là nhà văn lớn của văn xi đơ thị miền Nam trước 1975. Ơng để lại
một di sản văn chương ñồ sộ mà chỉ riêng thể loại truyện ngắn đã trên 1000 tác phẩm.
Truyện ngắn Bình Ngun Lộc khắc hoạ lịch sử mở cõi của tiền nhân và thấm đẫm cảm
thức tìm về nguồn cội. Chính mạch cảm thức này ñã làm nên vẻ ñẹp ñộc ñáo và giá trị sâu
sắc của văn chương Bình Nguyên Lộc.

2. NỘI DUNG

Người Việt Nam mang căn cốt của văn hoá nơng nghiệp,ưa sống định cư, gắn bó sâu
sắc với làng xóm, q hương. Vì vậy, do hồn cảnh nào đó, phải rời bỏ xứ sở ra đi họ khắc
khoải hồi hương. Thế kỉ XX, người Việt phải ñối diện với bao biến ñộng: chiến tranh kéo
dài, những cuộc di cư vì cơng việc, vì mưu sinh... Mặt khác, bối cảnh văn hố, xã hội miền
Nam sau 1954, đặc biệt là khi lối sống Tây phương du nhập vào các đơ thị đang có nguy cơ
phá huỷ truyền thống. Là nhà văn nhạy cảm, Bình Nguyên Lộc lo lắng một ngày nào đó
các giá trị văn hố tốt đẹp của dân tộc sẽ bị băng hoại nên mỗi sáng tác của ông là một câu
chuyện bảo tồn những cái ñã làm nên hồn cốt, bản sắc cộng ñồng. Khảo sát tuyển tập
Truyện ngắn Bình Ngun Lộc, chúng tơi nhận thấy, có tới 36/51 truyện (chiếm tỉ lệ 70%

1

Nhận bài ngày 15.09.2016; gửi phản biện và duyệt ñăng ngày 25.10.2016.
Liên hệ tác giả: Nguyễn Thị Tuyết Minh; Email:


40

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H

NỘI

số lượng truyện của cả tập) đề cập tới chủ đề nguồn cội. Nói cách khác, nguồn cội là mạch
cảm thức chủ ñạo, thường trực của truyện ngắn Bình Ngun Lộc. Điều này được bộc lộ từ
ngay nhan ñề nhiều truyện như: Chiêu hồn Nước, Lửa Tết, Thèm mùi đất, Chiếc khăn kỉ
niệm, Bám níu, Về làng cũ, Những ñứa con thương của ñất mẹ, Hương hành kho, Bán ngôi
nhà cổ, Những ngôi mả tổ... Cảm thức nguồn cội trong truyện ngắn Bình Nguyên Lộc gắn
liền với vẻ ñẹp ñồng nội nguyên sơ của quê hương xứ sở và bao giá trị tinh thần làm nên
chiều sâu văn hố tâm hồn Việt. Văn chương Bình Ngun Lộc được tạo hình từ tấm lịng
sâu nặng với q hương đất nước,với những giá trị văn hố truyền thống.


2.1. Nguồn cội gắn bó với cuộc sốngbình dị của làng xóm
Người Việt sống ngay trên đất nước mình, chỉ cách làng xóm chừng nửa ngày đường
đã khắc khoải nhớ quê. Huống chi, cội rễ tổ tiên xa xưa của Bình Ngun Lộc vốn ở đất
Bắc di cư vào Nam. Dù được sinh ra trong một gia đình ở Tân Un, một ngơi làng nằm
ven sơng Đồng Nai, Bình Ngun Lộc có một tình u sâu nặng với mảnh đất này, nhưng
trong ý thức văn hố, ơng ln hướng về nguồn cội ñất Bắc.
Trong suy nghĩ của mỗi người dân Việt Nam, vùng đất gạo cội, có bề dày lịch sử là
ñất Bắc. Nam Bộ là vùng ñất mới. Phần lớn cư dân nơi ñây là những lưu dân từ miền Bắc
hay miền Trung vào làm ăn với hy vọng ñổi ñời. Trong họ ñau ñáu tâm trạng: "Từ thuở
mang gươm đi mở cõi/ Nghìn năm thương nhớ đất Thăng Long" (Huỳnh Văn Nghệ). Trong
truyện Rừng mắm, Bình Nguyên Lộc miêu tả ba ñời nhà thằng Cộc tượng trưng cho những
cuộc di dân của người Việt từ miền Bắc, miền Trung xuống miền Nam, thuở xa xưa, trong
trạng thái "thèm người" ñến cháy bỏng. Sống ở vùng ñất U Minh buổi ban đầu hoang sơ
mà ơng nội đặt tên là Ơ Heo này, "cho đến tiếng chó sủa, tiếng gà gáy nó cũng khơng nghe
từ lâu" [2, tr.12], và thằng Cộc không nguôi nhớ về quê hương với cảnh làng xóm trước
đây. Nó thèm được ăn quả xồi ngọt, thèm một quả khế chua mà đã năm năm nay khơng
được nếm và đặc biệt "thèm người" đến da diết. Nó buồn rầu nói với ơng nội: "Ở đây mình
có ruộng, nhưng cũng khổ cả ñời. Con muốn ñi quá, ñi ñâu cũng ñược, miễn là ở ñó có
làng xóm" [2, tr.21]. Ý thức về sự lưu lạc, thiếu quê hương ở một ñứa trẻ mười lăm tuổi
như thằng Cộc, rõ ràng, cho thấy căn rễ của loại hình văn hố gốc nơng nghiệp phương
Đơng. Văn hố gốc du mục phương Tây tạo nên những tâm hồn quốc tế và đơ thị, họ có
thể rời bỏ chân trời cũ, kiếm tìm chân trời mới mà chẳng hề lưu luyến. Ngược lại, cư dân
Việt, tâm hồn Việt dù ñi xa vạn dặm vẫn đau đáu nhớ thương hình bóng làng xóm, q hương.
Nguồn cội quê hương trong truyện Bình Nguyên Lộc gắn bó với những hình ảnh đồng
nội bình dị rất đỗi quen thuộc của làng q trên đất Việt. Đó là mùi đất xơng lên sau cơn
mưa đầu mùa, mùi hành kho thoảng bay trong gió, mùi bơng bưởi, bơng sao, mùi bùn non,


TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 9/2016


41

mùi củi bếp, mùi cây rù rì, mùi lúa chín, mùi rơm khơ, mùi phân chuồng quen thuộc của
đồng áng... Đó cũng có thể là một bụi rau ñắng sau hè, một ruộng lúa... Những hình ảnh và
mùi vị quen thuộc, dân dã ấy ñã làm sống dậy trong lòng những lưu dân cả một trời thương
nhớ − nỗi nhớ về nguồn cội. Chỉ một chút hương hành kho (truyện Hương hành kho)
thoảng trong khói cơm chiều của một gia đình ai đó đã gọi dậy trong lịng ơng chủ Vĩnh
Xương và cậu con rể tương lai của ơng biết bao kí ức về quê hương. Chính Tập, cậu con rể
tương lai, một thanh niên sống nhiều năm bên Pháp ñã thú nhận với ông Vĩnh Xương:
"Những sợi khói trắng mỏng, tiếng chuông chùa và nhất là mùi hành kho, ba thứ ấy xuất
hiện cùng một lúc gợi cho cháu nhớ thời thơ ấu của cháu quá. Thời ấy, sau nhà dưỡng phụ
của cha cháu cũng là một xóm nghèo, ở dưới trũng, với ngôi chùa cổ" [2, tr.419]. Nhiều
nhân vật trong truyện ngắn Bình Nguyên Lộc dù sống nơi phố thị vẫn ngơ ngác, sầu
thương. Họ chỉ vui sướng, thanh thản khi ñược trở về với ñồng ruộng. Họ là những ñứa
con dù ñi xa vạn dặm nhưng cuống rốn vẫn chưa lìa khỏi đất mẹ nguồn cội tổ tiên như
chính nhan đề một truyện ngắn của nhà văn. Vợ chồng anh Sáu trong truyện Phân nửa con
người hết lịng chăm sóc người cha già. Họ dành riêng cho ông một tầng lầu trên thuyền và
ni trên thuyền nào gà, nào lợn để sẵn sàng thực phẩm làm cơm cúng giỗ tổ tiên... Vậy
mà ông vẫn không vui, "ngồi cú rũ trong mui thuyền", rồi sau đó ơng tun bố "Tao khơng
muốn theo ghe nữa... tao nhớ làng, nhớ ñất quá" [2, tr.355]. Con Tám cù lần trong truyện
ngắn cùng tên, một mực ñòi về quê, chối từ một chỗ làm ổn ñịnh, một chốn nương thân
n ấm, đơn giản chỉ vì nó nhớ nhà, nhớ "mùi ốc gạo ray rứt". Nghe giọng nó nói "mới
thấy được lịng thương mến làng mạc của nó" [2, tr.290]. Một thiếu phụ sống tại nước
Pháp hiện đại, giàu có (Căn bệnh bí mật của nàng) vẫn ln "buồn bực, cau có". Chỉ đến
khi được nghe tiếng ve của miền Nam nước Pháp, thấy cây chuối trồng cạnh cung điện,
ngửi mùi rau ngị, rau răm trồng bên ao rau muống của bà phán Như Ngọc ở Toulon, thiếu
phụ mới thức nhận ñược nguyên nhân căn bệnh của mình là nỗi nhớ nguồn cội quê hương.
Vợ chồng anh Cam (Về làng cũ) từ làng ra chợ ñể làm ăn bn bán nhưng ln ý thức "lớn
lên ở đồng ruộng... mình phải sống ở đồng ruộng mới xong". Để rồi họ quyết ñịnh trở về

chốn quê, mong ñược "gần ruộng... gần trâu bị... gần mồ mả ơng bà... gần xóm giềng" [2,
tr.399]. Rất nhiều nhân vật trong truyện Bình Ngun Lộc đều là sự hố thân của chính nhà
văn, một con người phiêu bạt muôn nơi nhưng vẫn cất giữ trong sâu thẳm trái tim mình
mảnh hồn làng. Để rồi kí ức về cội nguồn quê hương trở thành mạch ngầm lan toả trong
mỗi trang viết của nhà văn.

2.2. Nguồn cội gắn bó với chiều sâu văn hố Việt
Cảm thức nguồn cội trong truyện ngắn Bình Ngun Lộc khơng chỉ biểu hiện ở những
hình ảnh cụ thể mà cịn ẩn chứa ở chiều sâu văn hoá, tâm hồn Việt. Đọc văn ông, người ta


42

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H

NỘI

thấy, vạn vật trong thế giới này đều có hồn vía riêng của nó. Từ ñất, lửa, cỏ cây, mùi vị
nước mắm, mùi vị hành kho, cho ñến mùi vị của ñất ñai... ñều kết ñọng trong nó linh hồn
quê hương, xứ sở. Nó trở thành một phần tài sản tinh thần ñể những người con trú xứ khắc
khoải hướng về. Nhà văn kể về một người phụ nữ nhiều năm sống ở Pháp (truyện Chiêu
hồn nước), vẫn không nguôi nhớ về nguồn cội quê hương. Cứ ñến những ngày cuối năm
chị lại trở về nước, dù gia đình chẳng cịn ai thân thích. Chị thuê một căn phòng ở chung
cư Sài Gòn. Trong căn phịng ấy "trang hồng như một căn nhà bình dân với nào tranh gà,
tranh lợn... ñặc biệt nhất là một bàn thờ tạm dọn trên chiếc bàn con với gần ñủ ñồ thờ,
bình hương, lộc bình, ñèn nhang". Đêm cuối năm, một mình dạo bước trên đường phố Sài
Gịn, tình cờ gặp một người thanh niên, chị ñã vui sướng thốt lên: "Em đã gặp một thanh
niên Việt Nam, khơng, em ñã gặp quê hương Việt Nam". Chị thú nhận về nỗi "thèm khát
q hương" của mình: "Thèm chết đi ñược là vào lúc gần tết. Nhớ tết như nhớ nhà, nhớ
nước, bởi vì tết là sum họp gia đình". Q hương, nguồn cội "là gì chính em cũng khơng

nói ra cho chính xác được. Một chân trời quen thuộc? Một mùi cá nướng? Một vài tiếng
sáo mục ñồng? Hay là tất cả những thứ ấy nó họp lại để làm một linh hồn của quê cha ñất
tổ" [2, tr.30 − 305].Có một gia đình sống nhiều năm ở thành phố (truyện Lửa Tết) nhưng
vẫn nhớ quay quắt ánh lửa, mùi lửa, bởi ngọn lửa ấy là "lửa thiêng của gia đình khói quyện
lấy mái tranh... lửa tết, lửa đêm ba mươi nấu bánh tét, quanh lò lửa lớn ấy có mặt đơng đủ
cả nhà, ai đi làm ăn xa ở ñâu cũng phải về" [2, tr.326]. Rõ ràng, trong cảm quan của nhà
văn, nguồn cội quê hương bắt ñầu từ những con người, những xóm làng cụ thể và bao hàm
cả những giá trị tinh thần thiêng liêng bí ẩn khó có thể diễn tả hết bằng lời.
Cảm thức nguồn cội trong truyện ngắn Bình Ngun Lộc được thể hiện rất phong phú,
nhưng ñặc biệt ấn tượng là nỗi niềm thương nhớ ñất − "thèm mùi ñất" như nhan ñề một
truyện ngắn của nhà văn. Câu chuyện kể về một nghĩa trang phải liên tục thay người trông
coi, và đã khơng thể tìm được người kế tiếp đảm nhận cơng việc, vì ai cũng địi về nhà bởi
nhớ xứ. Nỗi nhớ ấy lắng kết ở cảm giác thèm mùi ñất mãnh liệt như "nỗi thèm mùi khói
thuốc phiện của những con thằn lằn... như ñào hát thèm và nhớ sân khấu... như cá thèm
nhớ nước"; "Tình nhớ xứ, nhớ nhà gồm nhiều yếu tố mà nỗi thèm mùi ñất là một yếu tố
quan trọng" [2, tr.338]. Và cách duy nhất giữ chân họ ở lại nghĩa trang thật bất ngờ, khơng
phải là tăng thêm lương mà là tạo điều kiện cho họ ñược trồng trọt, ñược gần gũi hơn với
ñất, bởi mọi vui buồn của cuộc ñời họ ñều khởi nguồn từ đất. Với họ đất đai chính là linh
hồn của cội nguồn quê hương. Một bà mẹ già (truyện Bán ngơi nhà cổ) nhất định khơng
chịu bán ngơi nhà cổ để theo con lên thành phố chỉ vì "Tao thương mến quê hương. Đi, tao
nhớ gốc cây ña ñằng miếu... nhớ cái mùi ñất ở ñây" [2, tr.426]. Thế mới biết cư dân nơng
nghiệp gắn bó máu thịt với đất đai và chính nó là sợi dây vơ hình gắn kết con người với cội


TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 9/2016

43

nguồn văn hố dân tộc. Nhà văn ñể một nhân vật (truyện Mả cũ bên đường) nói lên suy
nghĩ của mình: "Tơi khơng hiểu người Do Thái làm sao thương được nước Israel. Riêng

tơi, tình quyến luyến một ngơi nhà, một làng hẻo lánh, một thành phố, một quê hương phải
bắt nguồn trong một dĩ vãng lâu ñời mà nước mắt và nụ cười của bao thế hệ ñã ràng buộc
con người vào ñất, vào vật và người. Đất có ở lâu, tình đất mới sâu" [2, tr.194]. Quả thật,
"đất có ở lâu, tình đất mới sâu". Chính tình đất, tình người đã làm nên chiều sâu văn hoá
Việt. Suy nghĩ của nhân vật cũng chính là suy nghĩ của nhà văn cùng bao người dân ñất
Việt từ ngàn ñời nay, cho dù nhọc nhằn mưu sinh, cho dù lưu lạc ở phương trời nào vẫn
ln ấp ủ trong trái tim mình hình bóng cội nguồn quê hương.

3. KẾT LUẬN
Có thể nói, cảm thức nguồn cội là mạch cảm thức bao trùm trong truyện ngắn Bình
Nguyên Lộc. Nguồn cội trong cảm quan của nhà văn biểu hiện cụ thể từ những hình ảnh
bình dị của cuộc sống và cả phong tục, tín ngưỡng − những giá trị tinh thần thiêng liêng ñã
làm nên chiều sâu văn hố Việt. Văn chương Bình Ngun Lộc khắc hoạ sắc nét chân dung
những cư dân phương Nam, vốn chất phác, bộc trực mà sâu nặng nghĩa tình. Dù họ ñi xa
vạn dặm vẫn ñau ñáu hướng về cội nguồn quê hương. Đặt trong bối cảnh giao lưu văn hố
đa chiều và hội nhập của thế kỉ XXI này, người ñọc càng thức nhận ñược vẻ ñẹp ñộc ñáo
và ý nghĩa sâu sắc của văn chương Bình Nguyên Lộc.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.

Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (ñồng chủ biên) (2010), Từ ñiển thuật ngữ văn học,
Nxb Giáo dục Việt Nam.

2.

Bình Nguyên Lộc (2012), Truyện ngắn, Nxb Trẻ thành phố Hồ Chí Minh.

3.


Nhiều tác giả (2004), Từ ñiển văn học (bộ mới), Nxb Thế giới.

4.

Trần Quốc Vượng (chủ biên) (1997), Cơ sở văn hoá Việt Nam, Nxb Giáo dục.

THE SENSE OF SOURCE IN THE
BINH NGUYEN LOC’S SHORT STORY
Abstract:
Abstract Binh Nguyen Loc is a great writer of the urban prose in the South before 1975.
Through surveying the anthology "Binh Nguyen Loc’s short stories" was published in
2012 by Ho Chi Minh City’s Youth Publishing House, we realized that the source of sense
was the mainstream and permanent sense. This sense made the unique beauty and deep
value of the Binh Nguyen Loc’s writings.
Keywords
Keywords:
ywords sense of roots, Binh Nguyen Loc, short story.