<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

<b>Tiếng Việt: Mày, Tao, Mi, Tớ... </b>

Kinh nghiệm rút ra từ nhiều năm dạy tiếng Việt ở hải ngoại cho tôi thấy, đối với
những người mới học, trong tiếng Việt, có hai điều khó nhất: thanh điệu và cách xưng
hô. Ðối với những ngoại quốc học tiếng Việt, hai cái khó ấy cơ hồ ngang nhau, dù cái
khó thứ nhất, về thanh điệu, cần phải được ưu tiên khắc phục trước, để từ đó, học
viên mới có thể phát triển được khả năng nghe và nói của họ. Ðối với học viên Việt
Nam sinh trưởng ở nước ngồi, cái khó về thanh điệu thường không đến mức quá
trầm trọng: dù chưa bao giờ chính thức học tiếng Việt, họ cũng đã từng nghe cha mẹ
và bà con chuyện trò bằng tiếng Việt, đã quen với cái điệu lên bổng xuống trầm của
tiếng Việt, vì vậy, thường, khơng cần có tài thẩm âm lắm, họ cũng có thể phân biệt
được sự khác nhau giữa những chữ, chẳng hạn, MA, MÁ, MÀ, MẢ, MÃ, và MẠ.
Tuy nhiên, cả người ngoại quốc lẫn người Việt sinh trưởng ở nước ngoài đều cảm
thấy lúng túng về cách xưng hô trong tiếng Việt.

Mà khơng phải chỉ có những người mới học. Ngay cả những người sử dụng tiếng
Việt cực kỳ thành thạo cũng có lúc, thậm chí, nhiều lúc cảm thấy bối rối trong việc
xưng hô. Ai cũng biết cách xưng hô của người Việt chủ yếu dựa vào quan hệ đẳng
cấp và tuổi tác. Ðẳng cấp thì có nhiều loại: không nhất thiết phải là chức vụ trong hệ
thống cơng quyền, ngay cả thứ bậc trong gia đình hay một số nghề nghiệp trong xã
hội cũng là những đẳng cấp cần tuyệt đối tôn trọng trong cách xưng hô. Ngày xưa,
đẳng cấp là nguyên tắc chủ đạo. May là thời ấy, ý niệm tơn ti cịn nặng nên người nào
an phận người nấy, vấn đề xưng hô chắc không mấy khi cần phải đặt thành vấn đề; cứ
hễ gặp người có chức tước cao hơn mình thì cứ cúi đầu và khom lưng xuống, “bẩm
quan”, “bẩm cụ”. Muốn cho chắc ăn hơn nữa thì thêm tính từ “lớn” sau các chữ
“quan” hay chữ “cụ” ấy. Những người làm quan được gọi là “quan”, đã đành. Những
người khơng phải là quan nhưng trơng có vẻ hơi sang sang một chút cũng được gọi là
“quan”. Bác sĩ là “quan”: “quan đốc”. Nhà báo cũng là “quan”: “quan tham nhựt
trình”. Khơng “quan” thì là “thầy”: nghề gì dính đến giấy mực đều là “thầy”: thầy
thơng, thầy ký, thầy cị, v.v… Từ 1945 đến nay, tất cả những kiểu xưng hô phong
kiến như thế đều bị bỏ. Ngay những cách gọi “ông” hay “bà” cũng bị cho là khách

sáo và cổ hủ: Bỏ. Cách xưng hô trở thành thân mật hơn: hễ ai bằng hoặc lớn tuổi hơn
bố mẹ mình thì mình gọi là “bác”; trẻ hơn chút thì gọi là “chú” hay “cơ”; bằng hoặc
lớn tuổi hơn mình thì mình gọi là “anh” hay “chị”; trẻ hơn thì gọi là “em”. Ðại khái
thế. Nguyên tắc thì đơn giản nhưng việc thực hiện không phải không phức tạp. Ðiều
những người ngoại quốc học tiếng Việt thường phàn nàn nhất là: rất khó đốn tuổi
người Việt Nam. Ai cũng có vẻ trẻ măng cả. Hơn nữa, trong các cuộc chuyện trị mặt
đối mặt thì cịn đỡ. Nói chuyện qua điện thoại mới khó. Làm thế nào để có thể xác
định được ngay người ở đầu dây bên kia khoảng bao nhiêu tuổi để xưng hơ cho thích
hợp? Chịu. Thú thực, tôi đã bao nhiêu lần nghe các sinh viên nêu lên cái câu hỏi ấy.
Vẫn không biết trả lời thế nào cho thực ổn.

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

Một tuổi? Năm tuổi? Mười tuổi? Ở lứa tuổi 20, việc xưng là “anh/chị” và gọi người
khác là “em” trong những lần gặp đầu tiên có khi cịn thể tất. Nhưng từ khoảng lứa
tuổi 30, 40 trở lên, khi người ta đã có gia đình và đã có chút địa vị trong xã hội, việc
xưng hơ như thế rất dễ bị xem là suồng sã, thậm chí, lỗ mãng. Tơi có một người quen
sau nhiều năm ở hải ngoại, cùng vợ về Việt Nam, gặp một số bạn bè mới. Ông ấy kể
là, suốt cả hơn một tháng ở Việt Nam, ông vẫn không tránh được cảm giác kinh ngạc
và bất bình khi nhiều người đàn ơng ơng mới quen, có khi, chỉ mới gặp lần đầu, đều
gọi vợ ông là “em” và xưng “anh” một cách ngon ơ. Ông cảm thấy có cái gì như bị
xúc phạm. Ngày trước, ở miền Nam, là một công chức thuộc loại khá cao, ông sống
trong một môi trường khá nhiều lễ nghi. Lâu lắm, ông chưa nghe ai, trừ ông và những
người thân trong gia đình, gọi vợ ơng là “em” cả. Ông cứ đinh ninh chữ “em” ấy là
một cái gì ít nhiều có tính độc quyền. Vậy mà…

Ngược lại, trong nhiều giới, đặc biệt là giới văn nghệ, không ít người chỉ muốn người
khác gọi là “anh” hay “chị” thôi. Tôi nhớ, lần đầu tiên gặp Mai Thảo, tôi gọi ông là
“bác”; ông xua tay: “anh đi.” Ừ, thì… “anh”. Tơi vừa gọi “anh” vừa thấy hơi ngường
ngượng. Ơng sinh năm 1926, lớn hơn tơi đến 30 tuổi. Riết, cũng quen dần. Sau đó,
gặp Phạm Duy, lớn hơn tôi 35 tuổi, tôi cũng lại cứ anh anh em em. Sau đó, gặp Võ
Phiến, lớn hơn Mai Thảo một tuổi và trẻ hơn Phạm Duy bốn tuổi, quen miệng, tơi

cũng gọi bằng “anh”; ơng có vẻ hơi… sửng sốt. Thống nhìn, tơi biết ngay, bèn đổi
lại “bác”. Thì mọi chuyện lại yên ổn. Thành ra, ở đây, ngay trong giới văn nghệ, cũng
chẳng có luật lệ gì cho việc xưng hơ cả. Tuỳ người.

Những sự phức tạp, thậm chí, có thể nói lắt léo như thế đã có nhiều người đề cập.
Trong bài này, tơi chỉ muốn đi vào một khía cạnh: tất cả những sự phức tạp và lắt léo
trong cách xưng hơ ấy tiết lộ điều gì trong văn hố Việt Nam?

Tôi nghĩ đến hai điều:

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

Xem xã hội như một gia đình mở rộng cũng là một điều hay. Ừ, thì… hay. Nhưng dở,
cũng lắm chuyện dở. Dở nhất, theo tơi, là với cách nhìn ấy, người Việt Nam rất khó
xây dựng được một xã hội cơng dân thực sự, ở đó, tư cách mỗi người được xác định
bằng một tiêu chí duy nhất: luật pháp. Không phải ngẫu nhiên mà ở Việt Nam, chỉ có
một nơi duy nhất cách xưng hơ dựa trên hệ thống từ thân tộc hoàn toàn bị loại bỏ: toà
án. Nghĩ cũng phải chứ. Chẳng lẽ quan toà lại phán: “cháu tuyên án bác 30 năm tù
khổ sai vì tội giết người có vũ khí.” hay: “Anh phạt em 2 năm tù ở vì tội làm điếm.”
Chẳng lẽ thế? Thế nhưng, tại sao trong các cơ quan công quyền khác, người ta lại cứ
tiếp tục bác bác cháu cháu? Nghe, dễ tưởng là thân mật, thậm chí, dân chủ nữa,
nhưng theo tơi, chính cái cách xưng hơ như thế đã góp phần ngăn chận q trình dân
chủ hố của Việt Nam: người xưng “bác” hay xưng “chú” có thể tiếp tục độc đốn và
người xưng “cháu” tiếp tục chấp nhận những sự độc đoán ấy là những điều bình
thường. Có thể nói, cách xưng hô như thế rất dễ làm triệt tiêu cảm giác phẫn nộ chính
đáng của người dân khi đối diện với những sự bất cơng. Mà khơng có cảm giác phẫn
nộ ấy thì sẽ khơng thể nào có được một xã hội công dân thực sự.

Thứ hai, cách xưng hơ trong tiếng Việt cho thấy tính chất cụ thể trong ngôn ngữ và
trong tư duy của người Việt. Chúng ta khơng hề có những khái niệm mang tính khái
quát cao như các đại từ trong phần lớn các ngôn ngữ Tây phương: trong đối thoại,
mỗi người, với tư cách cá nhân, đều thuộc một trong ba phạm trù: người phát ngôn

(ngôi thứ nhất), người trực tiếp đón nhận việc phát ngơn (ngơn thứ hai); và người
được đề cập đến trong nội dung của lời phát ngơn (ngơi thứ ba). Lấy tiếng Anh làm ví
dụ: là kẻ phát ngơn thì ai cũng như nhau, cũng là “I” cả. Chuyện trò, tổng thống xưng
“I” gọi “you” mà tên lính quèn cũng xưng “I” và gọi “you”. Trong tiếng Việt, chúng
ta khơng có những khái niệm nào tương đương với những “I”, những “you” ấy. Hình
như trong cách nhìn của nền văn hố truyền thống Việt Nam, khơng có khái niệm cá
nhân như một cái gì độc lập, chỉ được xác định bằng một tiêu chí duy nhất: hành
ngơn. Cá nhân chỉ được định nghĩa theo các quan hệ nhất định: với người này, hắn là
“ông”, với người nọ, hắn là “cha”, với người kia, hắn là “anh”, với người khác nữa,
hắn lại là “em”, v.v…

Thử nghe lời nói này:

Lẹ lẹ lên nào. Coi chừng trễ chuyến bay bây giờ. Nội, nội đưa cái dù cho cháu cầm
cho; còn ba đưa cái xách cho con. Còn anh nữa, anh cứ ra xe trước đi để em khoá cửa
cho. À này..., mấy đứa xem giùm mấy cái cửa sổ phía sau mẹ đã khoá kỹ chưa? Lẹ
đi. Trời ơi!

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

thay đổi xoành xoạch. Mỗi sự thay đổi đều dẫn đến sự thay đổi trong tư cách của
người phát ngơn. Có thể nói, với người Việt Nam, mỗi lần chuyện trị là mỗi lần đóng
một vai nhất định: đóng vai ơng/bà, đóng vai cha/mẹ, đóng vai con/cháu, đóng vai
anh/em, v.v… Ðã vậy, người Việt cịn có thói quen thích đóng các vai… giả. Ví dụ,
một người đàn ơng 50 tuổi có thể gọi một người đàn ông lạ khoảng 30 tuổi là “bác”
và xưng là “cháu”: người ấy đang nhập vào vai đứa con của ông để gọi người khách.
Ở Việt Nam, người ta gọi cách xưng hơ như thế là lối nói khiêm. Trong quan hệ vợ
chồng, người ta cũng hay nhập vai con để gọi người phối ngẫu: vợ sẽ không gọi
chồng là “anh” mà là “bố thằng cu” hay “bố nó” hay, gọn hơn, chỉ là “bố” sng thơi.
Ngược lại, nói chuyện với chồng, người vợ có thể khơng xưng “em” mà lại xưng là…
“mẹ”, kiểu:

“Bố ơi, chiều nay bố có đi Footscray khơng?”
“Có. Mẹ có cần gì khơng?”

“Ờ, bố mua cho mẹ thùng xồi nghe.”

“Xồi gì mà xồi. Mới ăn tuần trước mà. Ăn xồi nhiều nóng lắm, đâu có bổ béo
gì...”

“Trời ơi, nóng với niếc gì, bố mày sao nhiều chuyện quá. Mùa này xoài đang rẻ, cứ
cho con ăn cho đã. Hết mùa thì tụi nó lại nhịn.”

“Mẹ mày cứ hay chiều con...”

Ngày xưa, đặc biệt ở miền quê hay trong thơ văn, người ta còn cố gắng tránh tất cả
mọi vai cụ thể như thế: người ta chỉ gọi là “ai” và xưng là “ai” một cách hết sức bâng
quơ. Thuý Kiều nói với Kim Trọng: “Ðừng điều nguyệt nọ hoa kia / Ngồi ra, ai lại
tiếc gì với ai.” Tản Ðà nói với người tình nhân khơng quen biết: “Ai những nhớ ai, ai
chẳng nhớ / Ðể ai luống những nhớ ai hồi.” Thì cũng là những kiểu nhập vai giả, cái
vai vơ hình.

Nói chuyện là buộc phải đóng một vai nhất định. Do đó, trên nguyên tắc, bằng tiếng
Việt, mọi cuộc đội thoại đều bất khả. Ðứng một mình, cá nhân sẽ khơng là gì cả. Mà
đối thoại, nhất là tranh luận, cũng khó. Tơi đã chứng kiến, trong các cuộc họp hành,
vô số những cuộc cãi cọ bằng tiếng Anh rất gay gắt. Cãi kịch liệt. Cãi đến nơi đến
chốn. Thế nhưng, sau buổi họp, đâu lại vào đấy, mọi người lại là bạn bè, lại chuyện
trị hồ nhã với nhau, như khơng hề có chuyện gì xảy ra. Tuy nhiên, cũng những
người ấy, khi cãi với nhau bằng tiếng Việt thì lại khác. Khác hẳn. Ngay khi đang cãi
cọ, người ta đã có thể linh cảm được là có cái gì đó đang đổ vỡ. Tại sao? Lý do chính,
tơi đốn, chủ yếu là ở… tiếng Việt.

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

để giành thắng lợi trong lý luận và bằng lý luận. Cãi với nhau bằng tiếng Việt thì
khác. Từ khởi sự, đã có cái gì như khơng bình đẳng và cũng khơng sịng phẳng:
người lớn tuổi hơn thì xưng “bác” hay “anh”, do đó, từ tiềm thức, đã mơ hồ cảm thấy
mình đang ở thế bề trên, thế đàn anh; người trẻ hơn, ngược lại, phải xưng “cháu”
hoặc “em”, do đó, cũng tự trong tiềm thức, đã có chút mặc cảm yếu thế. Ðể bù lấp cái
mặc cảm yếu thế ấy, những người trẻ hơn, ngoài lý luận, thường tự động sử dụng một
số biện pháp khác: khn mặt đanh lại một chút, giọng nói to lên một chút, giọng
điệu chì chiết hơn một chút, chữ nghĩa nặng nề hơn một chút. Có khi người ta đổi cả
cách xưng hơ: bình thường thì anh anh em em; khi cãi nhau thì anh/chị với tơi. Ðối
với những người tự đặt mình ở vị thế cha, chú, anh, chị… tất cả những điều ấy đều dễ
dàng gây thương tổn. Nghe chữ “tôi” từ miệng một người vốn thường xưng “em” với
mình, người ta dễ có cảm tưởng như bị hạ bệ hay bị phản bội. Cảm giác “đổ vỡ”
không chừng xuất phát từ đó.

Cảm giác ấy càng rõ hơn khi vợ chồng cãi nhau. Bắt đầu cãi, đang tức, người vợ phải
xưng “em”, càng dễ thấy… tức hơn. Cảm thấy như mình bị xử ép. Càng dễ bù lu bù
loa hơn nữa. Vẫn thấy bị ép. Cứ phải xưng “em” là lại thấy bị ép. Bèn đổi thành “tôi”
cho... ngang cơ. Chồng, chưa cần biết vợ nói đúng hay sai, chỉ cần nghe chữ “tơi” bất
bình thường ấy, đã đùng đùng nổi giận, có cảm giác là vợ mình… hỗn láo, địi đảo
chánh… mình. Tơi tuyệt đối chống lại mọi hình thức bạo hành, từ trong gia đình đến
ngồi xã hội, nhưng tơi tin là tơi hiểu được lý do gì đã thúc đẩy nhiều gã đàn ông,
trong những trường hợp như thế, đã không tự kìm chế được, phải vung tay lên: cái
hắn muốn đánh, trước hết, là chữ. Chữ, chứ không phải là người.

Dĩ nhiên, cái gì cũng có mặt trái và mặt phải của nó. Tơi có người bạn lấy vợ Úc. Một
lần, trong câu chuyện, anh buột miệng, nói: “Nghe vợ chồng người Việt Nam gọi
nhau bằng anh em, nghe ‘đã’ dễ sợ!” Hồi nhỏ, nghe ba mẹ tôi gọi nhau bằng “mình”,
tơi cũng có cảm giác “đã” tương tự. Vợ chồng tơi chưa bao giờ xưng “mình” với
nhau, nhưng không hiểu tại sao, tôi cứ bị chữ “mình” ấy ám ảnh mãi. Một lúc nào đó,
tơi chợt khám phá ra chữ “mình” ấy chứa đựng trong nó cả một triết lý về tình u

của người Việt. Chứ cịn gì nữa? Chúng ta đều hiểu ý nghĩa đầu tiên của chữ “mình”
là bộ phận chính của thân thể. Trong những giờ vạn vật đầu tiên thời tiểu học, chúng
ta đã học là thân thể người ta gồm ba phần: đầu, mình và chân tay. “Mình”, chiếm từ
cổ xuống mơng, là bộ phận lớn nhất của cơ thể, do đó, được đồng nhất với cơ thể:
Nói “mình đầy mồ hơi” cũng là nói “cơ thể đầy mồ hơi”. Là tồn bộ cơ thể, “mình”
biến thành “tơi”, ngơi thứ nhất số ít. u nhau, khi hai biến thành một, người ta cho
cái “mình” ấy cho người mình yêu: “mình” biến thành “em” hay “anh”, ngơi thứ hai
số ít. Nhưng khi sự phân biệt giữa ngôi thứ nhất và ngôi thứ hai biến mất, khi “mình
với ta tuy hai mà một”, “mình” tự động biến thành “chúng ta”, ngơi thứ nhất số
nhiều. Như vậy, nếu dịch sang tiếng Anh, chỉ giới hạn trong phạm vi đại từ nhân
xưng, chữ “mình”, tuỳ từng trường hợp, có thể là “I”, có thể là “you” và cũng có thể
là “we”. Một chữ: ba ngơi.

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

chỉ là một sự hồ nhập làm một; hai người yêu nhau không những chỉ thuộc về nhau.
Đó là những quan niệm bình thường và quen thuộc ở khắp nơi. Với người Việt Nam,
yêu nhau là đem cái chữ “mình” vốn chỉ cơ thể của mình tặng cho người mình yêu, là
tự nguyện chuyển nhượng chủ quyền trên thân thể của mình cho người mình yêu, là
dâng hiến cái mình của mình cho nhau. Hơn nữa, là biến người mình yêu thành cái
“nhà”, thành khơng gian cư ngụ của mình: chỉ ở đó, người ta tồn tại.

Bởi vậy, riêng trong phạm vi xưng hơ, nói tiếng Việt hay cũng được. Mà nói dở cũng
được. Tơi khơng tin là, với tư cách người cầm bút, chúng ta có thể thay đổi được điều
gì.

</div>

<!--links-->