TRAO ĐỔI - NGHIỆP VỤ

BẢO QUẢN HIỆN VẬT KIM LOẠI Ở BẢO TÀNG NHÂN HỌC
BÙI HỮU TIẾN, ĐINH THỊ HỒNG
NGUYỄN THỊ BÍCH HƯỜNG

Tóm tắt
Đối với mỗi bảo tàng, hiện vật và những câu chuyện đi kèm chính là linh hồn của bảo tàng. Sưu
tầm được hiện vật đã là khó, tuy nhiên, việc bảo quản, gìn giữ hiện vật cịn khó hơn rất nhiều, đặc biệt
là những hiện vật bằng kim loại hoặc chất liệu hữu cơ. Hiện vật bảo quản chính là những “bệnh nhân
mù, câm, điếc”. Vì vậy, cơng tác bảo quản phịng ngừa và trị liệu cần phải thực hiện hết sức khoa học và
thận trọng. Đối với mỗi hiện vật, tùy theo chất liệu và hiện trạng, sẽ sử dụng các phương pháp và quy
trình bảo quản khác nhau. Với hiện vật kim loại, các phương pháp được áp dụng trong bảo quản xử
lý phải đảm bảo tính khoa học và đáp ứng nguyên tắc tối quan trọng, đó là giữ được trạng thái gốc về
form dáng và tính đặc thù của hiện vật.
Từ khóa: Bảo quản, hiện vật kim loại, Bảo tàng Nhân học
Abstract
For each museum, the objects and accompanying stories are soul of the Museum. Collecting objects
is diffcult, however, the storage and preservation of those objects is much more difficult, especially the
metal or organic material objects. Preserved objects are the “blind, dumb, deaf patients”. Therefore,
preventive and therapeutic care must be carried out scientifically and cautiously. For each objects,
depending on the material and status quo, different storage methods and procedures will be used.
With metal objects, the methods applied in preservation must ensure scientific and meet the inportant
principle: to maintain the original state of the form and specificity of the object.
Keywords: Preservation, metal objects, Museum of Anthropology
1. Bảo quản hiện vật - gìn giữ phần linh hồn
của bảo tàng

Đ

ối với mỗi bảo tàng, hiện vật và

những câu chuyện đi kèm chính
là linh hồn của Bảo tàng. Sưu tầm
được hiện vật đã là khó, tuy nhiên, việc bảo
quản, gìn giữ hiện vật cịn khó hơn rất nhiều,
đặc biệt là những hiện vật bằng kim loại hoặc
chất liệu hữu cơ. Có một thực tế là, số lượng
hiện vật ở mỗi bảo tàng thường rất lớn, việc
bảo quản và phục dựng hiện vật sẽ là công
việc cần nhiều thời gian, cơng sức và kinh phí
(1). Để việc bảo quản được thực hiện khoa học
và đạt hiệu quả cao nhất, các bảo tàng cần tiến
hành khảo sát, đánh giá tình trạng hiện vật và
xây dựng kế hoạch tổng thể về bảo quản.
Việc khảo sát, đánh giá hiện vật là khâu đầu
tiên, khơng thể bỏ qua, bởi đó chính là khâu
“thăm khám, bắt bệnh và bốc thuốc”:
Số 25 - Tháng 9 - 2018

- Qua khảo sát kiểm tra tình trạng hiện vật,
bảo tàng sẽ nắm được số lượng, chủng loại,
đặc tính, tình trạng và nguyên nhân hư hỏng
của các bộ sưu tập theo từng nhóm chất liệu
được bảo quản tại kho trong các khay, hộp
hay trưng bày trong tủ kính, treo trên tường và
trưng bày ngỏ.
- Xác định mức độ xuống cấp, độ nhiễm
khuẩn và nấm mốc, tình trạng cơn trùng phá
hủy hiện vật, sự oxy hóa các hiện vật kim loại
làm cơ sở cho xây dựng kế hoạch bảo quản
cấp thiết và tiếp theo.

- Tiến hành khảo sát môi trường (nhiệt độ,
độ ẩm, ánh sáng và các tạp chất khí) tại khơng
gian phịng kho lưu giữ và trưng bày tồn bộ
tài liệu hiện vật theo từng chủ đề để xây dựng
kế hoạch và phương án bảo quản.
- Phân theo cấp độ về tình trạng hư hỏng

VĂN HĨA
NGHIÊN CỨU

87


VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU

của tài liệu hiện vật và xây dựng các phương
án bảo quản theo từng nhóm, đối tượng phù
hợp với độ bền của hiện vật.
Hiện vật bảo quản chính là những “bệnh
nhân mù, câm, điếc”, vì vậy, cơng tác bảo quản
phòng ngừa và trị liệu cần phải thực hiện hết sức
thận trọng:
- Các phương pháp được áp dụng trong
bảo quản xử lý, tu sửa hiện vật chất liệu kim
loại phải đảm bảo tính khoa học và đáp ứng
nguyên tắc tối quan trọng, đó là giữ được
trạng thái gốc về form - dáng và tính đặc thù
của hiện vật. Những hiện vật đặc thù chính là
những “bệnh nhân đặc biệt”, cần có quy trình

bảo quản hay “phác đồ điều trị” riêng, và thậm
chí được “bốc liều thuốc” riêng.
- Hiện vật sau khi được bảo quản sẽ tránh
được tình trạng oxy hóa mạnh, những tác
động của mơi trường và các điều kiện khách
quan khác. Đối với hiện vật có độ bền yếu
trong quá trình bảo quản và lưu giữ sẽ tạo lớp
lót để đảm bảo duy trì kết cấu ổn định trong
thời gian dài.
- Tiến hành bảo quản hiện vật theo các chất
liệu, tình trạng hiện vật với tiêu chí là những
sưu tập hiện vật có nguy cơ bị hư hỏng nặng
sẽ được ưu tiên trước.
- Cùng với việc bảo quản và phục dựng hiện
vật, bảo tàng tiến hành xây dựng kế hoạch
mua sắm, bổ sung các thiết bị đạt chuẩn theo
tư vấn chun gia nhằm phục vụ cho cơng tác
gìn giữ hiện vật lâu dài sau bảo quản (như tủ
đựng hiện vật, các loại khay, hộp, giấy lót hiện
vật, máy điều hòa, máy đo nhiệt độ…). Thiết bị
bảo quản, đặc biệt là tủ đựng hiện vật sẽ được
thiết kế để phù hợp với chất liệu, kích thước
hiện vật…
- Định hướng cho cán bộ chun mơn của
bảo tàng có phương pháp bảo quản phòng
ngừa và bảo quản định kỳ theo từng năm đối
với hiện vật trưng bày và hiện vật lưu kho.
Từ năm 2014, đội ngũ cán bộ của Bảo tàng
Nhân học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và
Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, đã phối

hợp với cán bộ chuyên gia về bảo quản của
Trung tâm Bảo quản Di sản văn hóa vật thể
thuộc Trung tâm Bảo tồn và Phát huy giá trị
di sản văn hóa Việt Nam; các chuyên gia, kỹ sư
bảo quản hiện vật của Bảo tàng Hồ Chí Minh,
Viện Phát triển Cơng nghệ, Truyền thơng và Hỗ
88

Số 25 - Tháng 9 - 2018

trợ cộng đồng tiến hành đánh giá thực trạng
hiện vật, cơ sở vật chất phục vụ cho bảo quản.
Về đồ kim loại, tổng số hiện vật lưu giữ
trong kho và phòng trưng bày khoảng 550
hiện vật, gồm các chất liệu đồng, sắt, bạc,
vàng và hợp kim khác. Trong đó hiện vật chất
liệu đồng và sắt chiếm ưu thế. Nhìn chung, bộ
sưu tập hiện vật của Bảo tàng Nhân học khá
phong phú và đa dạng với nhiều loại hình,
chất liệu khác nhau, trong đó có những sưu
tập và những hiện vật q mà khơng phải bảo
tàng nào cũng có được. Những bộ sưu tập này
đã góp phần khơng nhỏ vào cơng tác học tập,
nghiên cứu và giáo dục của Nhà trường. Tuy
nhiên, dưới tác động của các điều kiện mơi
trường và khí hậu Việt Nam, đồng thời với các
điều kiện chủ quan đó là sự tập trung vào công
tác sưu tầm mà chưa chú trọng vào công tác
bảo quản nên nhiều bộ sưu tập đã và đang có
dấu hiệu bị hư hỏng, tình trạng oxy hóa mạnh

xảy ra với các hiện vật đồng, sắt, v.v.
- Hiện vật chất liệu đồng: Có khoảng 500
hiện vật, gồm nhiều loại hình khác nhau như
đồ dùng sinh hoạt, cơng cụ sản xuất, vũ khí, đồ
trang sức, nhạc khí, đồ minh khí, trong đó phần
lớn thuộc giai đoạn văn hóa Tiền Đơng Sơn và
Đơng Sơn (có niên đại khoảng 3.000 - 2.000
năm cách nay) (2). Về tình trạng, nhiều hiện vật
đã bị oxy hóa mạnh, bị bong tróc các lớp đồng
và một số hiện vật mới được sưu tầm từ khai
quật vẫn còn các chất bẩn chưa qua xử lý.
- Hiện vật chất liệu sắt: Chủ yếu là các
hiện vật khảo cổ học (dao, kiếm, mũi tên,
thuổng…) và dân tộc học (dụng cụ của các tộc
người như dao, dao quắm, súng, v.v.), số lượng
không nhiều chỉ vài chục hiện vật. Tuy nhiên
có những hiện vật cịn ngun vẹn và q giá
như chiếc nồi sắt thuộc văn hóa Đơng Sơn (có
niên đại khoảng 2.000 năm cách nay). Về tình
trạng, nhiều hiện vật sắt cũng bị gỉ sét và oxy
hóa nặng.
- Hiện vật chất liệu vàng, bạc và các hợp
kim khác: Số lượng khơng nhiều, có một số
hiện vật bị bạc màu, xỉn màu.
2. Phương án và quy trình bảo quản hiện
vật chất liệu kim loại
2.1. Phương án bảo quản
- Vệ sinh, loại bỏ bụi bẩn, đất, cặn khoáng,
khử tạp chất bám bề mặt cho nhóm hiện vật
kim loại khảo cổ.



TRAO ĐỔI - NGHIỆP VỤ

- Thực hiện công đoạn xử lý gỉ cho hiện
vật, trung hòa các ion bằng chất tẩy kiềm tính
hoặc axít.
- Tiến hành biến tính gỉ, ức chế ăn mịn kim
loại bằng Benzotriole, hoặc phốt phát hóa, hay
axit tanic.
- Gia cố gắn chắp và ổn định tính kim loại,
tạo màng bảo vệ lâu dài cho hiện vật.
2.2. Quá trình triển khai thực hiện bảo
quản xử lý trị liệu cho hiện vật
Thứ nhất: Phân tích mẫu hiện vật.
- Xác định tình trạng hóa lý, định vị bề mặt
gốc của hiện vật.
- Xác định chất ăn mòn bên trong và bên
ngồi hiện vật.
- Xác định độ bám dính đất, cặn khống,
tạp chất trên bề mặt bị phủ bởi mơi trường.
- Phân tích sự hư hỏng cấu trúc: gẫy, nứt
cấu trúc, kiểm tra màu sắc.
Thứ hai: Vệ sinh cơ học loại bỏ cặn bẩn, keo
và các tạp chất bám dính.
Trước khi làm sạch hiện vật, cần xác định
những phần ăn mịn cần phải loại bỏ: đất từ
điều kiện mơi trường bao phủ bởi lớp trầm
tích, lớp mỏng oxy hóa chất ăn mịn trên bề
mặt và một số cặn khống xốp. Tất cả phải làm

ẩm hiện vật trước khi tiến hành.
- Dùng phương pháp cơ học để loại bỏ
bụi bẩn và tạp chất bằng các dụng cụ chuyên
dụng như pay, dao trổ, dao nhọn, chổi và gạc
bông, giấy giáp nước...
- Dùng phương pháp hóa học tẩy cặn cáu
bẩn ăn sâu bằng các dung môi hữu cơ (ethanol,
aceton, toluen, xylen, v.v.) đối với hiện vật bị
dính keo, nhựa bám bề mặt hay phần đất cặn
bám chắc hiện vật.
- Tùy thuộc hiện trạng hiện vật, chọn dụng
cụ làm sạch phù hợp sao cho không ảnh
hưởng đến bề mặt gốc kim loại của hiện vật.
- Loại bỏ các số đăng ký cũ không phù hợp
bằng các dung môi hữu cơ.
Thứ ba: Khử bỏ clo và các tác nhân oxy hóa,
đưa hiện vật về trạng thái gốc.
- Thực hiện việc khử clo bằng các dung dịch
kết hợp với các hóa chất an tồn cho hiện vật
(dung dịch sesquicácbonat 5-10%).
Số 25 - Tháng 9 - 2018

- Ngồi ra cịn có thể làm sạch bằng phương
pháp điện hóa dựa vào tính chất hóa học của
kim loại cấu thành nên hiện vật.
- Quá trình làm sạch và khử clo kết thúc cần
loại bỏ hóa chất dư thừa bằng ethanol và nước
cất theo tỉ lệ 1:1 và làm khô ở nhiệt độ 500C
- 600C, và để đảm bảo khô tuyệt đối cần tiến
hành sấy bằng tủ hoặc máy sấy.

Thứ tư: Gia cố, gắn chắp, phục hồi.
- Dụng cụ và thiết bị dùng gắn chắp:
+ Dùng các loại bút lông quét keo.
+ Dùng bộ dụng cụ chuyên dụng thao tác
gắn kết 2 bề mặt hiện vật bị gẫy.
- Gia cố, gắn chắp, phục hồi:
+ Phương pháp gia cố bề mặt, gia cố phần
cốt của hiện vật, gia cố tạm thời.
+ Định vị chỗ cần gia cố và các dấu vết,
họa tiết, gắn chắp bằng các chất liệu an tồn
khơng ảnh hưởng đến độ bền.
+ Tiến hành gắn chắp khắc phục những
chỗ tổn thương: gẫy miếng hoặc thủng.
+ Củng cố độ bền đối với các hiện vật kim
loại cổ vật, đảm bảo tính bền vững cơ học.
+ Tiến hành gia cố, gắp chắp phục hồi trực
tiếp lên bề mặt hiện vật, cốt nền hiện vật bằng
các loại keo tuyến tính có tính thuận nghịch và
an tồn cho hiện vật (paraloid B72 10%).
+ Khơi phục lại tính ngun vẹn của hiện
vật.
Thứ năm: Ổn định tính chất kim loại cổ vật.
- Đối với hiện vật khơng cịn chứa kim loại
và những hiện vật cịn một phần kim loại thì
xác định hiện tượng ăn mòn. Sử dụng chất ức
chế: benzotriazole 3% trong ethanol, tạo phức
bền vững với đồng trên hiện vật ngăn hoặc
làm chậm q trình ăn mịn.
- Đối với hiện vật sắt: biến tính gỉ bằng acid
tanic 10%, hoặc phốt phát hóa, chuẩn bị dung

dịch phốt phát hóa bề mặt.
Thứ sáu: Tạo màng bảo vệ bề mặt kim loại.
- Kỹ thuật gia cố, ổn định hiện vật phải loại
bỏ được tồn bộ hóa chất dư thừa, đảm bảo
sạch bề mặt và làm khô tuyệt đối hiện vật.
- Chất tạo màng là những loại polyme có
đặc tính khơng làm thay đổi màu sắc hiện vật,
có tính thuận nghịch, dễ dàng loại bỏ khi cần.

VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU

89


VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU

- Dùng dung dịch paraloid B72 3% trong
ethanol, nhằm hạn chế tối đa sự tiếp xúc của
hiện vật với mơi trường bên ngồi.
- Dùng chổi mềm qt, hoặc với hiện vật
thể khối lớn có thể phun để dung dịch thấm
sâu vào hiện vật.
Thứ bảy: Điều kiện lưu giữ sau khi bảo quản.
- Bảo quản trong môi trường không tạp
chất bụi bẩn, khơ, có độ ẩm ổn định (hiện vật
kim loại thường nhạy cảm với độ ẩm).
- Điều kiện lý tưởng: nhiệt độ 20 - 220C, độ
ẩm 45 - 50%.

- Được đặt trên giá kệ phẳng, có độ chịu lực.
- Kiểm tra định kỳ.
Thứ tám: Xây dựng hồ sơ khoa học.
- Sơ đồ quy trình cơng nghệ bảo quản xử lý
kim loại cổ vật.
- Hình ảnh minh họa trong quá trình thao
tác xử lý.
- Phiếu bảo quản, gắn chắp phục hồi.
- Báo cáo khoa học về bảo quản.
3. Kết quả của dự án bảo quản hiện vật chất
liệu kim loại tại Bảo tàng Nhân học
Thực hiện công việc bảo quản xử lý trị liệu
cho hiện vật kim loại khảo cổ đã đáp ứng được
nhu cầu cần thiết của việc hạn chế, ngăn chặn
sự oxy hóa ăn mịn hư hỏng xuống cấp tiếp
theo. Tại Bảo tàng Nhân học, toàn bộ số lượng
hơn 500 hiện vật kim loại khảo cổ được loại
bỏ bụi bẩn, quặng chất, đồng thời khử các tác
nhân gây ăn mịn oxy hóa, ức chế ăn mịn và
ổn định bề mặt gốc của kim loại cổ vật và ổn
định form - dáng giữ nguyên vẹn. Những hiện
vật kim loại này đã được tạo màng bằng loại
polyme là paraloid B72 3%, có đặc tính trong
suốt, khơng làm thay đổi màu sắc hiện vật
và có độ bền bám dính tốt. Đồng thời màng
polyme này nhằm hạn chế tối đa sự tiếp xúc
của bề mặt kim loại với môi trường bên ngồi.
Kết thúc q trình bảo quản xử lý chống ăn
mịn kim loại khảo cổ, nhóm hiện vật kiếm,
dao, mũi lao… thuộc nhóm kim loại chất liệu

đồng được giữ nguyên và ổn định lớp patin
thời gian có màu xanh ngọc.
Sau bảo quản, hiện vật không chỉ bền chắc
hơn, những thông tin trên hiện vật đều được
bảo tồn tối đa (chẳng hạn vải dính trên hiện vật
90

Số 25 - Tháng 9 - 2018

đồng, hoa văn trên hiện vật… đều được bảo
tồn), mà nhiều hiện vật cịn đẹp hơn (nhiều
hiện vật đồng có hoa văn bị lớp oxy hóa, bụi
bẩn che lấp, sau khi được bảo quản những hoa
văn này đã rõ hơn).
Hiện vật sau khi bảo quản đã được đưa vào
hệ thống tủ chuyên dụng cho đồ kim loại. Tủ
được thiết kế với nhiều tính năng khơng chỉ
phù hợp với kích thước các loại hiện vật kim
loại khác nhau, mà rất thuận tiện cho việc kiểm
tra, đánh giá hiện trạng hiện vật cũng như khai
thác giá trị hiện vật (trưng bày, nghiên cứu
hiện vật…).
Sau khi dự án kết thúc, hàng năm, Bảo tàng
đều mời đội ngũ chuyên gia bảo quản tiến
hành đánh giá, kiểm tra hiện vật. Tới nay, toàn
bộ số hiện vật kim loại đều được đánh giá ở
tình trạng tốt.
Phục dựng những hiện vật kim loại bị hư
hại bằng chất liệu phù hợp là công việc mà
Bảo tàng Nhân học sẽ phải tiếp tục trong

những năm tới.
B.H.T
(TS., Bảo tàng Nhân học, ĐHKHXH&NV - ĐHQGHN)
Đ.T.H
(Kỹ sư bảo quản, Bảo tàng Hồ Chí Minh)
N.T.B.H
(NCS., Bảo tàng Nhân học, ĐHKHXH&NV - ĐHQGHN)
Tài liệu tham khảo
1. Lâm Mỹ Dung, Bùi Hữu Tiến (2009), Vài suy
nghĩ về công tác phục dựng hiện vật ở Bảo tàng,
Kỷ yếu hội thảo bản trịn bảo tàng về cơng tác đào
tạo cán bộ bảo quản, Tư liệu Bảo tàng Nhân học,
Hà Nội.
2. Lâm Mỹ Dung, Bùi Hữu Tiến (chủ biên)
(2015), Bảo tàng Nhân học - Những thành tựu và
con đường tương lai, Nxb. Thế giới, Hà Nội.
3. Đinh Thị Hồng, Nguyễn Thị Bích Hường,…
(2016), Báo cáo bảo quản sưu tập hiện vật đồ kim
loại ở Bảo tàng Nhân học, Tư liệu Bảo tàng Nhân
học, Hà Nội.
Ngày nhận bài: 12 - 8 - 2018
Ngày phản biện, đánh giá: 15 - 9 - 2018
Ngày chấp nhận đăng: 25 - 9 - 2018