CHƯƠNG VIII
NHÀ NƯỚC XÃ HỘI CHỦ NGHĨA


1. SỰ RA ĐỜI, CƠ SỞ TỒN TẠI VÀ BẢN CHẤT
CỦA NHÀ NƯỚC XHCN
 1.1. Tính tất yếu khách quan và sự ra đời
của nhà nước XHCN
 - Tiền đề về kinh tế : Mâu thuẫn giữa quan
hệ sản xuất và lực lượng sản xuất tư bản
chủ nghĩa dẫn đến yêu cầu phải có một kiểu
quan hệ sản xuất mới, phù hợp với trình độ
phát triển của lực lượng sản xuất.
Tiền đề về tư tưởng – chính trị : Mâu
thuẫn giữa giai cấp tư sản và giai cấp vô
sản ngày càng căng thẳng; giai cấp vô sản
ngày càng phát triển nhanh về số lượng và
chất lượng với yêu cầu xóa bỏ nhà nước cũ,
xây dựng nhà nước của giai cấp mình.


Các hình thức ra đời của nhà nước
XHCN như Cơng xã Paris (1871), Nhà
nước Xô Viết (1917), Cu ba (1959), Việt
Nam (1945)…
1.2. Cơ sở kinh tế - xã hội cho sự tồn tại
của nhà nước XHCN
 - Cơ sở kinh tế: chế độ công hữu về tư
liệu sản xuất, với mục đích nhằm thoả
mãn những điều kiện vật chất và tinh
thần của người dân.

- Cơ sở xã hội: tiến tới xoá bỏ giai cấp
trong xã hội, chỉ còn tồn tại các nhóm
xã hội, các tầng lớp trên cơ sở sự hợp
tác.
Cơ sở tư tưởng: là Chủ nghĩa Mác –


1.3. Bản chất của Nhà nước XHCN
 - Nhà nước XHCN vừa là một bộ máy
chính trị - hành chính, một cơ quan
cưỡng chế, vừa là tổ chức quản lý kinh
tế xã hội của nhân dân lao động, nhà
nước XHCN không còn là nhà nước theo
nguyên nghĩa mà chỉ còn là “một nửa
nhà nước”.
Dân chủ XHCN là thuộc tính của
nhà nước XHCN;
Nhà nước XHCN ln giữ vai trị
tích cực và sáng tạo, là công cụ để xây
dựng một xã hội nhân đạo cơng bằng và
bình đẳng.
 


2. CÁC HÌNH THỨC NHÀ NƯỚC XHCN
2.1 Hình thức chính thể
Tất cả các nhà nước xã hội chủ nghĩa đều
được tổ chức theo hình thức cộng hồ dân
chủ, dù tên gọi ở mỗi nước có khác nhau.
 * Cơng xã Paris

Cơng xã Paris là hình thức nhà nước chun
chính vơ sản đầu tiên, ra đời trong cuộc
khởi nghĩa vũ trang ngày 18/3/1871 của
công nhân thủ đô Paris đã chiến thắng quân
đội chính phủ Thiers.
Cơng xã Pari có những đặc trưng sau:
- Cơng xã xố bỏ chế độ đại nghị tư sản,
thiết lập hệ thống cơ quan đại diện mới.
 


- Công xã Paris thực hiện việc đập tan bộ
máy nhà nước cũ của giai cấp tư sản, xây
dựng bộ máy nhà nước mới của giai cấp công
nhân.
- Công xã đã xoá bỏ những nguyên tắc tổ
chức của bộ máy nhà nước tư sản, xác lập
các nguyên tắc mới về tổ chức bộ máy nhà
nước mới của giai cấp vô sản.
- Công xã Paris thiết lập một chế độ dân chủ
mới với nhiều biện pháp nhằm thu hút, tạo
điều kiện cho nhân dân lao động tham gia
quản lý công xã và xã hội đồng thời bảo vệ
lợi ích của giai cấp công nhân
- Công xã Paris đã thi hành các biện pháp
cưỡng chế đối với các phần tử phản cách
mạng.


* Cộng hồ Xơ Viết

Xuất hiện lần đầu trong cuộc tổng bãi
công
của
công
nhân
thành phố
Pêtrôgrát năm 1905 với tư cách là Hội
đồng đại biểu công nhân.
Sau khi tiến hành thành công Cách
mạng Tháng 10, hình thức Xơ viết đã trở
thành hình thức chính thể được áp dụng
ở nước Nga và sau là Liên bang xã hội
chủ nghĩa Xơ Viết. Hình thức Cộng hồ
Xơ Viết có những đặc trưng sau:
- Cộng hồ Xơ Viết là tổ chức quyền
lực của quần chúng, thể hiện ý chí và
nguyện vọng của quần chúng.


- Các Xô Viết tạo thành một hệ thống cơ quan
được tổ chức và hoạt động dựa trên nguyên tắc
tập trung - dân chủ.
- Cộng hồ Xơ Viết tập trung trong tay Xô Viết
cả quyền lập pháp và hành pháp.
- Cộng hồ Xơ Viết khơng có sự thoả hiệp giữa
các đảng trong việc tham gia chính quyền. Nhà
nước được xây dựng trên cơ sở sự lãnh đạo của
một đảng chính trị duy nhất - Đảng Bơnsêvích.
- Chế độ dân chủ trong Nhà nước Xơ Viết thể
hiện tính giai cấp cơng khai và không khoan

nhượng.
Do những nguyên nhân khách quan và chủ
quan khác nhau nên Nhà nước Xô Viết đã
không dành được thắng lợi trong công cuộc cải
tổ và đi đến sụp đổ vào năm 1991.


* Nhà nước dân chủ nhân dân
Hình thức Nhà nước dân chủ nhân dân ra đời
sau Đại chiến thế giới II, hình thức này có
những đặc trưng sau:
- Nhà nước dân chủ nhân dân (trừ Việt Nam và
Bungari) có đặc điểm chung là sử dụng kết hợp
phương pháp hồ bình và bạo lực để giành và
tổ chức chính quyền, thực hiện bước chuyển
tiếp từ cách mạng dân chủ nhân dân sang cách
mạng xã hội chủ nghĩa.
- Trong tất cả các nước đều tồn tại hình thức
mặt trận đồn kết dân tộc với sự tham gia rộng
rãi của các đảng phái chính trị và tổ chức quần
chúng, đặt dưới sự lãnh đạo của đảng cộng sản
các nước. Mặt trận giữ vai trò quan trọng trong
việc tham gia vào thành lập, củng cố bộ máy
chính quyền.


- Nhà nước dân chủ nhân dân trong thời kỳ đầu
mới thành lập có sử dụng một số chế định pháp
lý cũ nhưng không trái với nguyên tắc của chế
độ mới và có bổ sung thêm những nội dung

mới.
- Thực hiện ngun tắc bầu cử bình đẳng, phổ
thơng, trực tiếp và bỏ phiếu kín để thành lập cơ
quan quyền lực nhà nước.
- Cơ sở xã hội của Nhà nước dân chủ nhân dân
rộng rãi hơn nhiều so với cơ sở xã hội trong
Nhà nước Xô Viết.
- Tổ chức cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất
được hình thành tương tự như hình thức hình
thành các cơ quan tương ứng trong chế độ cũ,
tuy có sự thay đổi về bản chất và nội dung hoạt
động cho thích ứng với xu hướng chính trị mới.


- Chế định nguyên thủ quốc gia có lúc,
có nơi là cơ quan tập thể với tên gọi là
Hội đồng nhà nước hoặc Đoàn chủ tịch
cơ quan quyền lực nhà nước tối cao.
Trong những năm cuối của thập kỷ 80,
đầu thập kỷ 90 của thế kỷ 20, các nhà
nước dân chủ nhân dân ở Đông Âu đã
không kịp thời đổi mới cho thích ứng với
tình hình trong nước và thế giới vì thế
đã dẫn đến hậu quả là sụp đổ vào năm
1990 - 1991.


2.2 Hình thức cấu trúc
Ở nhà nước xã hội chủ nghĩa có hai hình thức
cấu trúc nhà nước cơ bản: nhà nước đơn nhất

và nhà nước liên bang.
2.3 Chế độ chính trị của nhà nước xã hội chủ
nghĩa
Tất cả các nhà nước xã hội chủ nghĩa đều có
chung một đặc điểm trong chế độ chính trị là
nó mang tính dân chủ cao, thể hiện và bảo vệ
lợi ích của đơng đảo nhân dân lao động trong
xã hội.
Phương pháp thực hiện quyền lực nhà nước
của nhà nước xã hội chủ nghĩa chủ yếu là
thuyết phục, giáo dục, lôi cuốn đông đảo nhân
dân tham gia quản lý nhà nước và xã hội, xử lý
nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật.


3. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA NHÀ
NƯỚC CHXHCN VIỆT NAM
 3.1. Bản chất nhà nước CHXHCN Việt
Nam
 - Nhà nước CHXHCN Việt Nam là một
nhà nước dân chủ thật sự và rộng rãi;
Nhà nước CHXHCN Việt Nam là một
nhà nước thống nhất của các dân tộc
cùng sinh sống trên đất nước Việt Nam;
- Nhà nước CHXHCN Việt Nam thể hiện
tính xã hội rộng rãi;
Nhà nước thực hiện đường lối đối
ngoại hịa bình, hợp tác và hữu nghị.



3.2. Chức năng của Nhà nước XHCN
 - Chức năng đối nội
 + Chức năng tổ chức và quản lý kinh
tế;
+ Chức năng giữ vững an ninh chính
trị, trật tự an tồn xã hội, trấn áp sự
phản kháng của giai cấp bóc lột đã bị lật
đổ và âm mưu phản cách mạng khác;
+ Chức năng tổ chức và quản lý văn
hóa, giáo dục, khoa học và công nghệ;
+ Chức năng bảo vệ trật tự pháp
luật, bảo vệ các quyền và lợi ích cơ bản
của công dân.


-

Chức năng đối ngoại
+ Chức năng bảo vệ tổ quốc Việt
Nam;
+ Chức năng mở rộng quan hệ hợp
tác với các nước; các tổ chức quốc tế và
khu vực trên cơ sở tơn trọng độc lập,
chủ quyền, thống nhất và tồn vẹn lãnh
thổ, không can thiệp vào công việc nội
bộ của nhau, bình đẳng và cùng có lợi;
ủng hộ và góp phần tích cực vào phong
trào đấu tranh của nhân dân thế giới vì
hịa bình, độc lập, dân chủ và tiến bộ xã
hội.



3.3. Bộ máy Nhà nước CHXHCN Việt Nam
 - Nguyên tắc tổ chức và hoạt động của
Nhà nước CHXHCN Việt Nam
 + Nguyên tắc tất cả quyền lực nhà
nước thuộc về nhân dân, nhân dân tổ
chức nên bộ máy nhà nước và tham gia
quản lý nhà nước;
+ Nguyên tắc đảm bảo sự lãnh đạo của
Đảng cộng sản Việt Nam;
+ Nguyên tắc tập trung dân chủ;
+ Nguyên tắc pháp chế XHCN.


- Các loại cơ quan nhà nước XHCN
  + Cơ quan quyền lực nhà nước gồm
Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp;
+ Cơ quan hành chính nhà nước gồm
Chính phủ và Ủy ban nhân dân các cấp;
+ Cơ quan xét xử gồm Tòa án nhân
dân, tòa án quân sự và các tòa án khác
thành lập theo luật định;
+ Cơ quan kiểm sát gồm Viện kiểm
sát nhân dân và viện kiểm sát quân sự.


4. NHÀ NƯỚC TRONG HỆ THỐNG CHÍNH
TRỊ XHCN
4.1. Khái niệm hệ thống chính trị XHCN

Hệ thống chính trị xã hội chủ nghĩa là
tồn bộ các thiết chế chính trị gắn bó
hữu cơ, tác động lẫn nhau cùng thực
hiện quyền lực chính trị của nhân dân
dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản.
Xét về mặt cấu trúc Hệ thống chính
trị nước ta gồm có các bộ phận cấu
thành sau: Đảng cộng sản Việt Nam,
Nhà nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa
Việt Nam, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và
các tổ chức chính tri-xã hội.


4.2 Hệ thống chính trị của Nhà nước
CHXHCN Việt Nam
- Đảng cộng sản Việt Nam giữ vai trò
lãnh đạo hệ thống chính trị. (*)
- Nhà nước CHXHCN Việt Nam giữ vị
trí trung tâm. (*)
- Mặt trận tổ quốc Việt Nam giữ vai
trò thực hiện và phát huy dân chủ. (*)