Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

342

M¸c gưi ¡ng-ghen, 7 th¸ng T¸m 1866

ta th­êng nghÜ nh­ vậy, mà ngược lại, nó tạo ra sự thống
nhất điển hình của loài. Ngược lại, những hình thành địa
chất lại tạo ra những sự khác nhau (không phải tự chúng,
mà là trong tư cách là nền móng chủ yếu). Bước tiến bộ - ở
Đác-uyn bước tiến đó chỉ là thuần tuý ngẫu nhiên - ở đây
bắt nguồn từ sự tất yếu, trên cơ sở những thời kỳ phát triển
của trái đất. ở đây sự thoái hóa - mà Đác-uyn không thể
giải thích được - được giải thích một cách đơn giản; cũng có
sự giải thích đơn giản về hiện tượng biến đi nhanh chóng của
những hình thức thuần tuý có tính chất quá độ so với sự
phát triển chậm chạp của loài, cho nên những khiếm khuyết
của khoa cổ sinh vật học, đà gây cản trở cho Đác-uyn, thì lại
là điều tất yếu ở đây. Tính ổn định của một loài đà hình
thành rồi (chưa kể đến những sai lệch cá thể và v.v..) cũng là
quy luật tất yếu. ở đây, ngược lại, hiện tượng lai giống -

Ăng-ghen gửi Mác, 10 tháng Tám 1866

343

v.v.1*; ông ta cho rằng do loại chất đất ưu trội ở Nga mà người Xlavơ ở đây đà bị Tác-ta hóa và bị Mông Cổ hóa; ông ta còn chứng
minh (ông này sống rất lâu ở châu Phi) rằng, kiểu chung của người
da đen chỉ là kết quả của quá trình thoái hóa của một kiểu cao
hơn.

"Những đề án của con người mà không đếm xỉa đến những quy luật vĩ
đại của tự nhiên thì chỉ đem lại những tai hoạ; bằng chứng về điều đó là
những nỗ lực của các Nga hoàng hòng biến dân tộc Ba Lan thành dân tộc
Nga... Trên cùng một miếng đất sẽ lặp lại cùng một loại tính cách, cùng
một loại khả năng. Công việc tàn phá không thể kéo dài vĩnh viễn, còn sự
phục hưng thì vĩnh hằng... Đường ranh giới thực sự giữa một bên là các
dân tộc Xla-vơ và Lít-va với bên kia là dân tộc Nga, - đó là giới tuyến địa
lý chủ yếu chạy ở phía bắc các lưu vực sông Ni-ê-man và sông Đơ-ni-eprơ... VỊ phÝa nam giíi tun chđ u nµy ta thÊy những mầm mống và
những kiểu, đặc trưng cho khu vực này, thì lại khác và sẽ luôn luôn khác
với những mầm mống và những kiểu mẫu đặc trưng cho nước Nga" 261.

chính hiện tượng lai giống này đà tạo ra bao nhiêu khó khăn

Chào anh.

cho Đác-uyn - chính là chỗ dựa của hệ thống, bởi vì đà chứng
minh được rằng trên thực tế thì loài chỉ được cấu tạo nên sau
khi sự lai ghép với các loài khác thôi không tạo ra các thế hệ

C.M. của anh

con cháu nữa hoặc sự lai ghép không thể thực hiện được nữa
và v.v..
Sự ứng dụng vào lịch sử và chính trị được thực hiện tốt hơn và
phong phú hơn là ở Đác-uyn. Đối với một số vấn đề, chẳng hạn,
vấn đề về dân tộc v.v. thì ở đây lần đầu tiên đà cung cấp một cơ sở
tự nhiên. Ví dụ, ông ta uốn nắn nhân vật người Ba Lan là Đukhin-xki
- nhìn chung, lý thuyết
của nhân
vật

này về những sự khác nhau về địa lý giữa Nga và những miền
đất Tây Xla-vơ đà được ông ta xác nhận - khi nêu lên tính
chất sai lầm trong ý kiến của Đu-khin-xki cho rằng người Nga
không phải là người Xla-vơ, mà nói đúng hơn, họ là người Tác-ta,

Công bố lần đầu trong cuốn sách:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo b¶n viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

______________________________________________________________
1*

Xem tập này, tr. 173 - 176.


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

344

¡ng-ghen gưi M¸c, 10 th¸ng T¸m 1866

¡ng-ghen gưi M¸c, 10 tháng Tám 1866

345

nhiên là tôi có thể gửi thêm 50 p.xt.; nhưng bây giờ giá bông lại hạ,

còn bức thông điệp của Bô-na-pác-tơ về đường biên giới năm
1814262 đà làm cho các phần tử phi-li-xtanh khiếp sợ, điều đó ảnh
hưởng đến các bảng cân đối.

125

Rõ ràng là bức công hàm ấy của Bô-na-pác-tơ cho thấy rằng

Ăng-ghen gửi Mác

giữa hắn và Bi-xmác đà xảy ra một sự trục trặc. Nếu không thì yêu

ở Luân Đôn

sách đó dĩ nhiên đà không được nêu ra một cách thô lỗ và đột ngột
như thế và lại đúng vào một thời điểm bất lợi nhất đối với Bi-xmác.

Man-se-xtơ, ngày 10 tháng Tám
1866

Không nghi ngờ gì cả, đối với Bi-xmác thì việc thực hiện yêu sách
ấy chẳng khó khăn gì, nhưng trong lúc này làm sao ông ta có thể
làm được việc này? Giới quân nhân mang tư tưởng chiến thắng sẽ

Mo-rơ thân mến!

nói gì về việc này? Còn nghị viện Đức, cả lưỡng viện, cả cư dân

Tôi không biết liệu tôi có phải chúc mừng hoàn toàn, chúc mừng


Nam Đức nữa sẽ nói gì? Còn con lừa già1* sẽ nói gì, lÃo ta giờ đây

một nửa hay là hoàn toàn không chúc mừng nhân việc "đính hôn

tất nhiên cũng có dáng vẻ ngốc nghếch sung s­íng y nh­ con chã

mét nưa" cđa ch¸u Lau-ra. Nh­ng dù người ta có cho phép chúc
mừng bao nhiêu đi nữa thì điều đó cũng không liên quan đến chất
lượng của sự chúc mừng đó, vì vậy tôi chúc mừng từ đáy lòng.

Đi-đô có bộ lông đen, trắng của tôi mỗi khi nó ăn no căng bụng, lÃo
ta từng tuyên bố sẽ không nhường một tấc đất nào của nước Đức
v.v..

Cuốn sách của Tơ-rê-mô giá khoảng bao nhiêu?1* Nếu nó không
quá đắt do có các hình vẽ minh họa hoặc vì một lý do khác thì tôi
sẽ mua cuốn sách này, lúc đó anh sẽ không cần gửi cho tôi nữa.
Để làm dịu bớt cơn thịnh nộ của anh chủ hàng thịt và mua thêm
giấy dự trữ, tôi gửi cho anh hai tờ ngân phiếu J/H 65865 và 66, mỗi
cái 5 p.xt., tổng cộng là 10 p.xt., Man-se-xtơ, ngày
30 tháng Giêng 1865. Lẽ ra tôi sẵn sàng bảo đảm cho anh nhiều
hơn 200 p.xt., mỗi năm, nhưng tiếc thay, tôi không có
điều kiện làm việc đó. Khi nào mọi chuyện diễn ra tốt đẹp, thì dĩ

Công văn khẩn là hành động rất ngu xuẩn của Bô-na-pác-tơ,
nhưng những lời la ó của phái đối lập và chắc chắn cả của quân đội
nữa, hiển nhiên đà buộc hắn phải đẩy mạnh vấn đề. Điều đó có thể
gây

hậu


quả

rất

nguy

hiểm

đối

với

hắn.

Bi-xmác

hoặc sẽ nhượng bộ, và như vậy hễ có khả năng là ông ta sẽ buộc
phải khai chiến với Bô-na-pác-tơ để phục thù; hoặc là ông ta sẽ
không thể nhân nhượng, khi đó thì sự việc sẽ dẫn đến
chiến tranh sớm hơn. Trong cả hai trường hợp Bô-na-pác-tơ
đều có nguy cơ sẽ buộc phải tiến hành chiến tranh trái với ý muốn

______________________________________________________________
1*

- P. Tơ-rê-mô. "Nguồn gốc và những biến đổi của con người và của các ®éng
vËt kh¸c".

______________________________________________________________

1*

- Vin-hem I.


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

346

M¸c gưi ¡ng-ghen, 13 th¸ng T¸m 1866

M¸c gưi ¡ng-ghen, 23 tháng Tám 1866

347

của mình và thiếu sự chuẩn bị thích đáng về mặt ngoại giao, thiếu
việc bảo đảm cho mình có những đồng minh, một cuộc chiến tranh
vì những mục đích xâm lăng được nói ra một cách công nhiên. Tuy
nhiên, nhiều năm trước đây Bi-xmác đà từng nói với Pla-tanh, bộ
trưởng ở Han-nô-vơ, rằng ông ta sẽ làm cho nước Đức phải khuất

126

phục chiếc mũ sắt Phổ, rồi sau đó, để "đúc nước Đức thành một

Mác gửi Ăng-ghen

khối thống nhất", ông ta sẽ tiến đánh nước Pháp 263.


ở Man-se-xtơ

ở đây người ta đang cho lưu hành những thông tri do Lêpốc-cơ phổ biến, trong đó kêu gọi hÃy tham gia vào buổi lễ

[Luân Đôn], ngày 13 tháng Tám
1866

"chào mừng Kin-ken" "nhà thơ vĩ đại và nhân vật vĩ đại",
nhân chuyến đi của nhân vật Gốt-phrít khả kính đến Xuyrích. Tôi đà tuyên bố sẵn sàng tham gia với khoản tiền là một

Phrết thân mến!

phác-tinh.
Xin gửi những lời chúc tốt đẹp nhất đến chị và các cháu gái của
anh.

Vào thứ bảy, do đến bưu điện chậm, nên Len-khen1* đà không
kịp gửi đi cho anh lá thư nhỏ trong đó tôi thành thật cảm ơn anh
về khoản tiền 10 pao xtéc-linh.

Ph.Ă. của anh

Anh phải thứ lỗi về việc hôm nay tôi hoàn toàn không viết thư
cho anh. Tôi bị chìm ngập trong một đống những công việc bận rộn

Công bố lần đầu có lược bớt trong cuốn
sách: "Der Briefwechsel zwischen
F. Engels und K. Marx". Bd. III,
Stuttgart, 1913; công bố toàn văn trong
Marx - Engels Gesamtausgabe. Dritte

Abteilung, Bd. 3, 1930 vµ trong C. Mác
và Ph. Ăng-ghen, Toàn tập, xuất bản
lần thứ nhất, t.XXIII, 1930

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

không thể trì hoÃn được. Hôm nay tôi đà viết thư cho La-phác-gơ
một lá thư dài bằng tiếng Pháp và đà thông báo cho anh ta biết là
trước khi tiếp tục công việc này và thu xếp dứt điểm công việc ấy
thì tôi phải nhận được những dữ kiện rõ ràng do gia đình anh ta
cung cấp về hoàn cảnh vật chÊt cđa anh ta2*. L¸ th­ cđa mét b¸c sÜ
nỉi tiếng ở Pa-ri3* mà anh ta đưa cho tôi xem - nói tốt về anh ta.
Đầu đề cuốn sách: "P. Tơ-rê-mô. Nguồn gốc và những biến
______________________________________________________________
1*
2*
3*

- Hê-lê-na Đê-mút.
Xem tập này, tr. 722 - 724.
- Mu-a-len.


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

348

M¸c gưi ¡ng-ghen, 23 th¸ng T¸m 1866


M¸c gưi ¡ng-ghen, 26 tháng Chín 1866

đổi của con người và của những động vật khác. Phần thứ nhất. Pari (nhà xuất bản L. A-sét) 1865". Phần thứ hai chưa được xuất bản.
Trong cuốn sách này không có biểu đồ nào cả. Các bản đồ địa chất có
trong các tác phẩm khác cũng của tác giả kể trên.
Tôi gửi kèm theo đây lá thư của Líp-nếch. Tôi cũng gửi cho anh
các số tờ báo của anh ấy1*, những số báo ấy không đáng giá nửa
xu264.
Chào anh
C.M. của anh
Tôi cũng sẽ nhận được tác phẩm chủ yếu của vị bác sĩ Pa-ri kể
trên2* và khi đọc xong tôi sẽ gửi cho anh.
Công bố lần đầu trong cuèn s¸ch:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

349

Phrết thân mến!
Hôm nay tôi chỉ viết mấy dòng thôi. Vấn đề về La-phác-gơ đÃ
tiến xa đến mức là ông già1* của anh ta đà từ Boóc-đô viết thư cho
tôi đề nghị gọi con trai của ông ấy là promesso sposo2* và nêu lên
những điều kiện kinh tế rất thuận lợi. Ngoài ra, đương nhiên là
La-phác-gơ còn phải hoàn thành kỳ thi lấy bằng bác sĩ ở Luân
Đôn, sau đó ở Pa-ri, rồi mới nghĩ đến chuyện lấy vợ. Theo ý nghĩa
đó thì vấn đề đà được giải quyết. Nhưng hôm qua tôi đà thông báo

cho anh chàng người lai của chúng tôi rằng nếu anh ta không giảm
bớt tình cảm nồng nàn của mình xuống đến mức như tập quán của
người Anh, thì cháu Lau-ra sẽ thẳng thừng đẩy anh ta ra khỏi cửa;
anh ta cần phải hiểu rõ điều đó, nếu không sự việc này sẽ không đi
đến kết quả nào cả. Anh ta là một chàng trai tuyệt vời, nhưng quen
được nuông chiều và quá mang tính cách tự nhiên.
Cháu Lau-ra tuyên bố rằng trước khi có lễ đính hôn chính thức
nó phải nhận được sự đồng ý của anh.
Lúc ở chỗ này, lúc ở chỗ kia trên người tôi xuất hiện những dấu
hiệu mới của mụn nhọt; mỗi lần như thế đều qua đi, nhưng chúng
buộc tôi phải hạn chế nghiêm ngặt các giờ làm việc của tôi.
Xin gửi Li-di lời thăm nồng nhiệt.

127

Chào anh.

Mác gửi Ăng-ghen
ở Man-se-xtơ

Luân Đôn, ngày 23 tháng Tám
1866

C.M. của anh
Công bố lần đầu trong cuốn sách:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức


______________________________________________________________

______________________________________________________________

1*

1*

2*

- "Mitteldeutsche Volkszeitung".
- Mu-a-len. "Bài giảng về y học sinh lý".

2*

- Phrăng-xoa La-phác-gơ.
- vị hôn phu.


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

350

M¸c gưi ¡ng-ghen, 26 th¸ng ChÝn 1866

M¸c gưi ¡ng-ghen, 1 tháng Mười 1866

351


Tuy nhiên, Đuy-pông đà làm cho tôi thấy rõ điều bí ẩn giải thích
hành động của Tô-lanh và Phri-bua. Họ có ý định vào năm 1869
đứng ra làm ứng cử viên công nhân trong cuộc bầu cử vào Hội đồng
lập pháp, xuất phát từ "nguyên tắc" cho rằng chỉ có công nhân mới

128

có thể đại diện cho công nhân mà thôi. Do vậy, các ngài đó thấy hết

Mác gửi Ăng-ghen
ở Man-se-xtơ

[Luân Đôn], ngày 26 tháng Chín
1866

Phrết thân mến!
Tôi gửi kèm theo đây hóa đơn để chuyển cho Mu-rơ (mÃi hôm
qua tôi mới nhận được hóa đơn của Đen) 265.
Ngài Xôi-ơ, chủ cho thuê nhà, đà gửi thư thông báo cho tôi biết
rằng đến ngày 2 tháng Mười là hết hạn thanh toán tiền thuê nhà
của 3 quý (46 p.xt.). Từ Hà Lan tôi chưa nhận được một đồng pháctinh nào, vì vậy tôi không thể trông cậy vào số tiền ấy.
Để biểu thị thái độ phản đối các ngài người Pháp - những
ngài ấy có ý định khai trừ tất cả, ngoài "những người lao

sức cần phải làm sao đại hội công bố nguyên tắc ấy266.
Tại phiên họp ngày hôm qua của Hội đồng trung ương đà diễn
ra những màn kịch gay cấn đủ loại. Ví dụ, ngài Cri-mơ như từ trên
trời rơi xuống, khi thay vì ông ta, Phốc-xơ đà được bổ nhiệm làm
tổng thư ký. Chỉ rất khó khăn ông ta mới kiềm chế được sự tức

giận của mình. Cảnh tượng gay cấn khác đà xảy ra khi người ta
chính thức tuyên bố với ngài Lơ Luy-bơ về việc ông ta bị khai trừ
ra khỏi Hội đồng trung ương theo nghị quyết của đại hội. Ông ta
đà trút tâm hồn bị chấn động của mình trong một bài diễn văn
tràng giang đại hải, trong đó ông ta giáng sấm sét lên đầu những
nhân vật Pa-ri, nói về bản thân mình với một lòng kính trọng hết
sức sâu sắc và tuôn ra mọi điều bịa đặt về những âm mưu mà
người ta sử dụng để gạt những người thuộc các dân tộc thân ái với
ông ta (người Bỉ và người I-ta-li-a) không được tham gia đại hội.
Kết thúc, ông ta đòi Hội đồng trung ương267 bỏ phiếu tín nhiệm việc này sẽ được đem ra thảo luận vào thứ ba tuần tới.
Chào anh.

động chân tay" trước hết trong số các thành viên của Hội
C.M. của anh

liên hiệp Quốc tế, rồi sau đó chí ít là trong số những nhân
vật có quyền được bầu làm các đại biểu đi dự đại hội - người
Anh hôm qua đà đề nghị tôi giữ chức chủ tịch Hội đồng trung
ương. Tôi đà tuyên bố rằng trong bất kỳ hoàn cảnh nào tôi
cũng không thể chấp nhận lời đề nghị ấy được, và về phía
mình tôi đà đề nghị ốt-gie-rơ là người sau đó đà trúng cử một
lần nữa, mặc dù đà có lời tuyên bố của tôi họ vẫn bỏ phiếu bầu tôi.

Công bố lần đầu trong cuốn sách:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo b¶n viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức



Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

352

¡ng-ghen gưi M¸c, 2 th¸ng m­êi 1866

¡ng-ghen gưi M¸c, 2 tháng mười 1866

353

tôi phải lập tức đi về lục địa để xem liệu "đích thân" tôi có thể làm
được điều gì đó ở đấy không. Song tôi phải hoÃn việc đó lại cho đến
khi kết thúc bản thảo của mình1* để đem nó đi theo và không bị
gián đoạn một lần nữa.

129

Xin anh thứ lỗi cho việc tôi thường xuyên quấy rầy anh và làm

Mác gửi Ăng-ghen
ở Man-se-xtơ

khổ anh vì những chuyện gia đình tôi. Tôi đà quá hy vọng vào việc
nhận được tiền từ Hà Lan.
C.M. của anh

[Luân Đôn], ngày 1 tháng Mười
1866


Anh có ý kiến gì về Mu-a-len2*.

Ăng-ghen thân mến!
Tôi không rõ, trong lá thư gần đây không biết tôi có nói với anh
rằng tôi phải trả tiền thuê nhà theo kỳ phiếu hay không (mà kỳ

Công bố lần đầu trong cuốn sách:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

phiếu này đà không còn nằm trong tay vị chủ nhà). Xôi-ơ cho tôi
biết rằng thời hạn của tấm kỳ phiếu hết hạn vào ngày 2 tháng này,
nghĩa là vào ngày mai. Hôm qua tôi có đến nhà ông ta, bởi vì theo
sự tính toán của tôi, thì thời hạn chỉ có thể hết vào ngày 3 tháng
Mười, vì tôi đà phát tấm kỳ phiếu ấy vào ngày 1 tháng Bẩy với thời

130

hạn 3 tháng, như vậy, có 3 ngày ưu đÃi cộng vào đó. Hóa ra tôi đÃ

Ăng-ghen gửi Mác

có lý. Tổng số tiền là 46 p.xt. (cho 3 quý), vậy mà đà nhiều tuần lễ

ở Luân §«n


nay t«i kh«ng cã mét xu dÝnh tói, bëi lÏ đà cạn hết những khoản
tiền nhỏ bé còn có thể nhận được via1* hiệu cầm đồ.

Man-se-xtơ, ngày 2 tháng Mười
1866

Ngoài ra, vì giờ đây tôi lại rất bị eo hẹp bởi "những khoản chi
tiêu thêm" hằng ngày đà tích tụ lại trong những tháng
gần đây, còn trong hoàn cảnh hiện nay (có La-phác-gơ) tôi
phải tránh - hơn bất cứ lúc nào - mọi sự tiết lộ, cho nên lẽ ra

Mo-rơ thân mến!
______________________________________________________________

______________________________________________________________

1*

1*

2*

- thông qua.

- "Tư bản".
- T. Mu-a-len. "Bài giảng vỊ y häc sinh lý" (xem tËp nµy, tr. 346-347).


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.


354

M¸c gưi ¡ng-ghen, 3 th¸ng M­êi 1866

M¸c gưi ¡ng-ghen, 3 tháng Mười 1866

Anh đà không nói với tôi rằng anh đà ký tấm kỳ phiếu trị
giá 46 pao xtéc-linh; do vậy kết quả là hôm qua tôi đà chỉ gửi có
phần nửa tấm ngân phiếu trị giá 40 p.xt., hôm nay sẽ được gửi tới
phần nửa thứ hai và thêm một tấm ngân phiếu 5 pao nữa - I/F 98
815, Man-se-xtơ, ngày 30 tháng Giêng 1865.

ngu xi và thành những người da đen; có thể là ông ta sẽ giải thích

ở chỗ viên thủ quỹ của chúng tôi không có tấm ngân phiếu 5

bằng chứng mà tác giả đưa ra thì ông ta lại phải củng cố bằng một

pao khác, đến bưu điện thì đà quá muộn, vì thế tôi không thể gửi
kèm vào đó một đồng xô-vê-ren còn thiếu; song chắc chắn anh có
thể khắc phục trở ngại này.
Vài ngày nữa tôi sẽ viết thư nói tỉ mỉ hơn về Mu-a-len và Tơ-rêmô; tôi chưa đọc hết cuốn sách của Tơ-rê-mô1*, nhưng đà đi đến
nhận thức cho rằng toàn bộ học thuyết của ông ta không thể dùng
được, chí ít cũng vì ông ta không am hiểu về khoa địa chất và
không có khả năng tiến hành một sự phê phán văn
học - lịch sử sơ đẳng nhất. Câu chuyện về anh da đen Xan-ta-mari và về việc những người da trắng biến thành những người da đen
có thể làm người ta cười đến chết268. Những truyền thuyết của
những người da đen ở Xê-nê-gan tựa hồ như đáng được tin tuyệt
đối chính vì những người da đen ấy không biết viết! Vậy bằng cách

nào lại có thể quy những sự khác nhau giữa người xứ Ba-xcơ, người
Pháp, người xứ Brê-tơn và xứ An-da-xơ thành những kiểu chất đất
khác nhau, mà dĩ nhiên, những kiểu chất đất ấy cũng còn nguyên
nhân khiến cho những cư dân ấy nói bằng 4 thứ tiếng khác nhau.

355

điều đó trong tập thứ hai hoặc sẽ công bố rằng thật ra chúng ta là
những người da đen.
Cuốn sách ấy không có giá trị gì cả, đây là một lý thuyết mang
tính chất tư biện thuần tuý, mâu thuẫn với tất cả các sự thật; mỗi
bằng chứng mới.
Xin gửi những lời chúc tốt đẹp nhất đến chị và các cháu.
Ph.Ă. của anh
Công bố lần đầu trong cuèn s¸ch:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

131
Mác gửi Ăng-ghen
ở Man-se-xtơ

Tại sao chúng ta, những cư dân các tỉnh vùng ranh, với những

[Luân Đôn], ngày 3 tháng Mười
1866


ngọn núi có thể vượt qua được thuộc thời kỳ Đê-vôn (những ngọn
núi này đà dâng lên cao hơn mặt biển từ lâu
trước thời kỳ than đá) từ lâu đà không biến thành những kẻ

Ăng-ghen thân mến!

______________________________________________________________

Qua tấm kỳ phiếu gửi kèm theo đây anh có thể thấy tôi đà phải

1*

- P. Tơ-rê-mô. "Nguồn gốc và những biến đổi của con người và của các động
vật khác".

trải qua những cuộc hành trình gian truân như thế nào hôm qua
và ngày hôm nay. Không phải như lời khẳng định của Xôi-ơ, hôm


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

356

qua

Mác gửi Ăng-ghen, 3 tháng Mười 1866

tuyệt


nhiên

thời

hạn

thanh

toán

Ăng-ghen gửi Mác, 5 tháng Mười 1866

chưa

hết.

Trong những hoàn cảnh khác, việc hoÃn một ngày là có thể chấp
nhận được, nhưng trong bối cảnh ấy việc trì hoÃn lại là tai hại. Sau
khi nhận được lá thư của anh ngày hôm qua và chẳng có gì để đem
cầm cố, cho nên tôi đà lập tức đến ông chủ hiệu bánh của chúng tôi
là Uy-dớc-xơ để vay của ông ta 1 pao xtéc-linh. Nhưng sáng hôm
nay tôi nhận được tấm kỳ phiếu và thấy rằng nó giá trị là 48 p.xt.
15 pen-ni chứ không phải là 46 p.xt. như trước đây tôi tưởng. Dĩ
nhiên, đó là sai lầm của tôi, vì tôi không ghi nhớ số tiền. Tôi cứ cho
rằng Xôi-ơ đà khấu trừ thuế nhà (theo luật định thì thuế này do
ông ta chịu) là khoản tiền mà tôi đà trả và chưa được khấu trừ
ngay cả khi thanh toán tấm kỳ phiếu trước kia. Nhưng sự thể lại
không phải như vậy. (Tất cả khoản đó sẽ được giữ lại, khấu trừ vào
ông ta, trong lần trả tiền thuê nhà của quý sau.) Do đó mà có sự
nhầm lẫn của tôi với con số 46 pao xtéc-linh. Vào lúc 9 giờ sáng

hôm nay tấm kỳ phiếu đà được xuất trình, và tôi kinh ngạc phát
hiện ra rằng tôi còn thiếu 2 p.xt. 15 pen-ni. Làm sao đây? tôi nói
với người xuất trình tấm kỳ phiếu rằng anh ta phải đợi (ở nhà
chúng tôi) để tôi đi đổi tiền. Không còn biết làm gì khác ngoài việc
đi đến người chủ hiệu bánh tốt bụng của chúng tôi; ông ta biểu lộ
nét mặt rất chua chát, bởi vì tôi đà nợ ông ta không ít về những
sản phẩm do ông ta cung cấp. Song, ông ta dẫu sao cũng chiếu cố
hoàn cảnh.
Ad vocem1* Tơ-rê-mô2*. Đối với nhËn xÐt cđa anh nãi r»ng "toµn
bé häc thut cđa ông ta không thể dùng được, chí ít cũng vì ông ta
không am hiểu về khoa địa chất và không có khả năng tiến hành
______________________________________________________________
1*
2*

- Về vấn đề.
- P. Tơ-rê-mô. "Nguồn gốc và những biến đổi của con người và của các động
vật khác".

357

một sự phê phán văn học - lịch sử sơ đẳng
nhất", thì anh có thể tìm thấy gần như nguyên văn ý kiến
nhận xét ấy ở Kiu-vi-e trong tác phẩm của ông ấy "Những
suy xét về những đảo lộn trên mặt trái đất" nhằm chống lại
học thuyết về tính chất biến đổi của các loài. Trong tác phẩm
ấy, ngoài những điều khác ra, ông ấy còn cười giễu các nhà
khoa học tự nhiên Đức có đầu óc hÃo huyền, họ đà phát biểu
hoàn toàn rõ ràng ý tưởng cơ bản của Đác-uyn tuy rằng đÃ
không thể chứng minh được ý tưởng đó. Nhưng điều đó cũng

không cản trở ông Kiu-vi-e - ông này là nhà địa chất vĩ đại
và là một nhân vật có khả năng phê phán văn học - lịch sử
hiếm có trong hàng ngũ các nhà tự nhiên học - đà tỏ ra
không đúng, mà những người tỏ ra có lý là những người đÃ
đưa ra ý tưởng mới. ý tưởng cơ bản của Tơ-rê-mô về ảnh
hưởng của chất đất (tuy rằng ông ta đương nhiên không tính
đến những biến đổi lịch sử của ảnh hưởng này, tôi còn liệt
vào những biến đổi lịch sử ấy cả sự biến đổi hóa chất của lớp
bề mặt của chất đất nhờ sự canh tác và v.v., tiếp đó là ảnh
hưởng khác nhau - trong những phương thức sản xuất khác
nhau - của những yếu tố như các mỏ than đá và v.v..), theo
tôi là một ý tưởng mà người ta chỉ cần nêu lên là ý tưởng ấy
sẽ giành được quyền tồn tại mÃi mÃi trong khoa học, và điều
này thì hoàn toàn không phụ thuộc vào sự trình bày của
Tơ-rê-mô.
Chào anh.
C.M. của anh
Công bố lần đầu trong cuốn sách:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiÕng §øc


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

358


¡ng-ghen gưi M¸c, 5 th¸ng M­êi 1866

¡ng-ghen gưi M¸c, 5 tháng Mười 1866

359

trước đó, ảnh hưởng của "chất đất" lên sự hình thành các
chủng tộc, do đó, sự hình thành các loài; và thứ hai, ông ta đà phát
triển những quan điểm đúng đắn hơn về ảnh hưởng của pha trộn

132

so với những người đi trước ông ta (mặc dù, theo tôi, cũng rất phiến

Ăng-ghen gửi Mác
ở Luân Đôn

diện). Trong những quan điểm của mình về sự tác động mang tính
chất gây biến đổi của sự trộn ghép Đác-uyn cũng đúng ở một
phương diện, tuy nhiên điều đó thì Tơ-rê-mô cũng thừa nhận tuy

Man-se-xtơ, ngày 5 tháng Mười
1866

Mo-rơ thân mến!

là một cách lẳng lặng, khi ông ta - ở chỗ nào thuận tiện - cũng coi
hiện tượng trộn ghép như là phương cách biến đổi, mặc dù cuối
cùng thì cũng có tác dụng cào bằng. Đác-uyn và những nhân vật
khác cũng hoàn toàn không phủ nhận ảnh hưởng của chất đất, và


Tôi thấy buồn cười về sự ngây thơ của anh khi xuất tấm kỳ

nếu họ đà không đặc biệt nhấn mạnh ảnh hưởng đó thì đó chỉ là vì

phiếu mà thậm chí không biết số tiền ghi trong đó; tuy nhiên, may

họ đà không biết gì về việc chất đất ấy ảnh hưởng chính bằng cách

mà con số chênh lệch lại không nhiều hơn và ở gần đó lại có ông

nào - ngoại trừ việc biết rõ một điều là chất đất phì nhiêu thì có

chủ hiệu bánh tốt bụng. Để anh có thể hoàn trả ngay lập tức cho

ảnh hưởng tốt, còn chất đất không mầu mỡ thì có ảnh hưởng không

con người tuyệt vời ấy số tiền tương ứng và nhờ đó mà còn được cho

tốt. Ngay cả Tơ-rê-mô cũng không biết hơn thế nhiều đâu. Giả

chịu, tôi gửi kèm theo đây cho anh 5 pao xtéc-linh, I/F 59 667,

thiết, - cho rằng chất đất hình thành muộn hơn nói chung thuận

Man-se-xtơ, ngày 30 tháng Giêng 1865, cùng với tấm kỳ phiếu đÃ
được thanh toán và trả lại.

lợi hơn đối với sự phát triển của các loài bậc cao, - có mang một
điều gì đó rất gần với sự thật và nó có thể đúng, cũng có thể sai;


Ad vocem1* Tơ-rê-mô2*. Khi tôi viết thư cho anh nói về ông ta

nhưng khi tôi thấy Tơ-rê-mô đà dùng những bằng chứng nực cười

thì tôi mới chỉ đọc xong một phần ba cuốn sách vả lại, đó là một

như thế nào để cố luận chứng cho giả thuyết ấy, những bằng chứng

phần ba tồi tệ nhất (phần đầu). Phần ba thứ hai, phần phê phán

mà 9/10 trong số đó lại dựa trên những hiện tượng không chính xác

các trường phái, thì tốt hơn nhiều; phần ba cuối cùng, những kết

hoặc bị xuyên tạc, còn 1/10 trong số đó nói chung không chứng

luận, thì lại rất dở. Cống hiến của tác giả là ở chỗ

minh điều gì cả, thì tôi bất giác đà chuyển sự ngờ vực của mình đối

ông ta đà nhấn mạnh, ở mức độ nhiều hơn mức người ta đà làm

với người đề ra giả thuyết và hướng sự ngờ vực ấy vào chính giả

______________________________________________________________

thuyết. Còn khi ông ta, tiếp đó, tuyên bố ảnh hưởng của chất đất

1*

2*

- Về vấn đề.
- P. Tơ-rê-mô. "Nguồn gốc và những biến đổi của con người và của các động
vật khác".

trẻ hơn hay cổ xưa hơn - ảnh hưởng này được điều chỉnh qua hiện
tượng trộn ghép - là nguyên nhân duy nhất làm biến đổi các loài
hữu

cơ,

do

đó

làm

biến

đổi

cả

các

chủng

tộc,



Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

360

¡ng-ghen gưi M¸c, 5 th¸ng M­êi 1866

M¸c gưi ¡ng-ghen, 8 tháng Mười một 1866

361

thì dù sao đi nữa tôi cũng không có căn cứ nào để đi tiếp xa hơn

đến học thuyết của Tơ-rê-mô là một khoảng cách rất lớn. Dầu sao

nữa theo tác giả, mà trái lại, tôi có nhiều ý kiến phản bác điều đó.

ông ta cũng có công lao ở chỗ là đà nhấn mạnh khía cạnh mà cho

Đức đà từng khẳng định tính chất biến đổi của các loài, trách họ đÃ

đến nay vẫn bị lÃng quên; và như tôi đà nói, giả thuyết cho rằng
chất đất - tuỳ theo tuổi địa chất trẻ hơn hoặc cổ xưa hơn của nó -

không hiểu biết về khoa học địa chất, tuy nhiên họ đà tỏ ra có lý.

có ảnh hưởng đến tốc độ nhanh của sự phát triển, là giả thuyết có

Nhưng hồi đó vấn đề này không hề có quan hệ gì đến khoa địa


thể đúng (hoặc không) trong những giới hạn nhất định; nhưng còn
tất cả những kết luận tiếp theo do ông ta đưa ra, thì tôi coi chúng

Anh nói rằng Kiu-vi-e cũng trách cứ các nhà triết học tự nhiên

chất; hoàn toàn lại là chuyện khác khi tác giả xây dựng học thuyết
về tính chất biến đổi của các loài tuyệt đối chỉ dựa trên cơ sở địa
chất học, ngoài ra tác giả còn phạm phải những sự sơ xuất địa chất
học như vậy, xuyên tạc địa chất học của một loạt nước (ví dụ, của Ita-li-a và thậm chí của nước Pháp), còn những bằng chứng khác
của mình thì ông ta lại lấy từ những nước mà về khoa học địa chất
của những nước ấy thì chúng ta hầu như không biết gì cả (châu
Phi, Trung á và v.v.). Còn riêng về những ví dụ rút từ lĩnh vực dân
tộc học thì một số nhìn chung có liên quan đến các nước và các dân
tộc được người ta biết đến thì hầu như tất thẩy lại không chính
xác, hoặc là, xét về những tiền đề địa chất học của chúng, hoặc xét
về nh÷ng kÕt ln rót ra tõ nh÷ng vÝ dơ Êy; tác giả đà hoàn toàn
bỏ qua rất nhiều ví dụ trái với học thuyết của ông ta, chẳng hạn:
những miền ®ång b»ng ®Çm lÇy thuéc vïng néi Xi-bi-ri, vïng l­u
vùc rộng lớn đầm lầy của sông A-ma-dôn, toàn bộ khu vực đầm lầy
ở phía nam vịnh La-Pla-ta hầu như đến tận chỏm phía nam châu
Mỹ (về phía đông Coóc-đi-li-e-rơ).
Cơ sở địa chất của chất đất có quan hệ chặt chẽ với "chất đất"
mà trên đó nói chung một thứ gì đó để có thể nẩy nở - đó
là chân lý cổ xưa như chân lý sau đây: chất đất có khả năng sinh
ra thực vật ấy có ảnh hưởng đến các loài thực vật và các
loại động vật sống trên chất đất ấy. Điều cũng đúng là cho đến nay
ảnh hưởng ấy hầu như đà không được nghiên cứu. Nhưng từ đó

hoặc là những kết luận hoàn toàn không đúng, hoặc đà được cường

điệu lên một cách rất phiến diện.
Cuốn sách của Mu-a-len1* làm tôi rất quan tâm, đặc biệt nhờ
những kết quả mà người Pháp đà đạt được bằng phương pháp giải
phẫu; đây là con đường duy nhất để xác định những chức năng
thần kinh nào đó và hậu quả của tình trạng rối loạn thần kinh;
những con người tài ba ấy rõ ràng là đà đẩy lên đến trình độ cao
siêu việc họ hành hạ các động vật, cho nên tôi có thể hiểu được rất
rõ sự phẫn nộ giả nhân giả nghĩa của người Anh phản đối phương
pháp giải phẫu: đối với những kẻ sống trong tháp ngà ấy ở đây
những cuộc thí nghiệm ấy thường rất là khó chịu, họ bác bỏ những
thuyết tư biện của những người kia. Về điều mới mẻ trong lý
thuyết về hiện tượng viêm thì tôi không thể suy xét về vấn đề đó
(tôi muốn trao cuốn sách cho Gum-péc-tơ), nhưng theo tôi nghĩ,
toàn bộ trường phái mới này ở Pháp mang một tính chất có phần
không đàng hoàng cho lắm, nó sẵn sàng khẳng định nhiều điều và
không chịu đưa ra những bằng chứng. Về thuốc men thì ở đây
chẳng
có
gì
mà bất kỳ một người Đức nào có đầu óc tỉnh táo lại không biết đến
và không đồng ý; chỉ có điều là Mu-a-len quên rằng 1) nhiều khi
cần chọn lấy điều tai hại nhỏ hơn, thuốc chữa bệnh, để thủ tiêu
______________________________________________________________
1*

- T. Mu-a-len. "Bài giảng về y học sinh lý".


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.


362

Mác gửi Ăng-ghen, 8 tháng Mười một 1866

điều tai hại lớn hơn, cụ thể là triệu chứng mà bản thân nã t¹o ra
mèi nguy hiĨm trùc tiÕp, gièng nh­ ng­êi ta dùng phương pháp
can thiệp phẫu thuật để phá vỡ các mô nếu không có cách nào
khác, và 2) người ta phải sử dụng những thuốc men, chừng nào
không có phương cách gì tốt hơn. Khi nào Mu-a-len sẽ có thể chữa
được bệnh giang mai bằng điện và thuỷ ngân sẽ nhanh chóng biến
mất, nhưng trước khi có được liệu pháp ấy thì nó vị tất sẽ có thể
biến đi. Nói chung, giờ đây đừng ai nói với tôi rằng chỉ có người
Đức, mới biết "xây dựng" được những hệ thống: người Pháp đÃ
thắng họ một cách cơ bản về phương diện này.
Gửi đến anh những lời chúc tốt đẹp nhất.
Ph.Ă. của anh
Công bố lần đầu trong cuốn sách:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

133
Mác gửi Ăng-ghen
ở Man-se-xtơ

[Luân Đôn], ngày 8 tháng Mười
một 1866


Ăng-ghen thân mến!
Chắc là sự im lặng của tôi đà làm cho anh ngạc nhiên. Tôi cứ
cho rằng người ta đà thông báo cho anh về việc đà nhận được 5
p.xt., vì Lau-ra nhận đảm nhiệm việc này, nhưng về sau hóa ra

Mác gửi Ăng-ghen, 10 tháng Mười một 1866

363

cháu nó đà quên làm việc ấy. Nhìn chung, tình trạng vô vọng đÃ
cản trở khiến tôi không viết được. Như anh đà biết, số 10 p.xt. do
anh gửi đi trước khi anh lên đường, là dùng chỉ để trả thuế thôi,
còn số tiền 50 p.xt. tiếp theo thì để trả tiền thuê nhà. Như vậy là
đà mấy tháng nay tôi bị mắc cạn. Cái gọi là tài sản thừa kế1* thì đÃ
được phân chia ít ra là cho 20 người, và đến đầu mùa hè tôi đÃ
nhận được phần của mình là 80 ta-le! Tất cả mọi cố gắng của tôi
tìm kiếm ra tiền ở Đức hoặc ở Hà Lan, đều đà thất bại. Còn hiệu
cầm đồ (mà vợ tôi đà đem cầm bán tất cả, đến nỗi có lẽ vợ tôi thậm
chí chẳng còn có gì để mặc vào người khi ra ngoài phố) thì chỉ nhắc
đến mình bằng cách đòi trả số lợi tøc. Do vËy, gièng nh­ vµo thêi
kú l­u vong tåi tệ nhất, tôi đà phải đi vay ở khắp mọi nơi với những
khoản tiền nho nhỏ ở Luân Đôn - và làm việc này chỉ trong một số
người hạn chế, mà bản thân họ cũng chẳng có tiền - để chi tiêu cho
những khoản cần thiết nhất cần có tiền mặt. Mặt khác, những
người cung cấp hàng cho chúng tôi đà có thái độ đe doạ, một số
người trong số họ đà tuyên bố chấm dứt việc cho vay và dọa sẽ kiện
ra toà. Tình cảnh này lại càng trở nên tai hại vì La-phác-gơ (vài
ngày trước đây, trước khi anh ta trở lại Boóc-đô) luôn luôn có mặt ở
trong nhà tôi, và cần phải che giấu hết sức cẩn thận không để anh

ta biết thực trạng tình cảnh. Vì lý do ấy mà chúng tôi chẳng những
rất thường hay ngừng công việc của mình2* mà còn lại bị một cái
nhọt tuyệt vời mọc gần sát penis, vì vào các buổi đêm tôi phải làm
việc
bù
vào
khoảng
thời
gian
ban
ngày
bị mất. Dĩ nhiên, tôi biết rằng anh đà làm tất cả những gì trong
khả năng của anh cho phép, và thậm chí đà làm nhiều hơn thế.
Nhưng cần phải nghĩ ra một cách nào đó. Liệu có thể thu xếp một
khoản vay hoặc một cái gì đó đại loại như thế chăng?
______________________________________________________________
1*
2*

Xem tập này, tr. 211.
- viÕt bé "T­ b¶n".


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

364

Mác gửi Ăng-ghen, 10 tháng Mười một 1866


Chào anh.

Ăng-ghen gửi Mác, 11 tháng Mười một 1866

365

lúc nào đó cũng phải chấm dứt, nhưng điều này sẽ chưa có thể thực
hiện được khi nào tôi trở về lục địa và đích thân có thể tác động.
Vào tuần tới, cuối cùng, thì phần đầu của bản thảo1* sẽ được gửi

C.M. của anh

đến cho Mai-xnơ. Thật ra, sự chậm trễ vào mùa hè này và mùa thu
đà xảy ra không phải vì lý do lý luận, mà do tình hình thể lực và vì
Công bố lần đầu có lược bớt trong cuốn
sách: "Der Briefwechsel zwischen
F. Engels und K. Marx". Bd. III,
Stuttgart, 1913; c«ng bố toàn văn trong
Marx - Engels Gesamtausgabe. Dritte
Abteilung, Bd. 3, 1930 và trong C.Mác
và Ph.Ăng-ghen, Toàn tập, xuất bản
lần thứ nhất, t.XXIII, 1930

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

những công việc thường nhật. ĐÃ vừa tròn ba năm kể từ khi trích
chiếc nhọt đầu tiên. Từ đó cái của mỹ miều ấy thường chấm dứt chỉ
trong những khoảng thời gian ngắn, và như Gum-péc-tơ cũng sẽ
khẳng định với anh, trong tất cả các loại công việc thì những công

việc thuần tuý lý luận là những công việc ít thích hợp nhất, khi ở
trên người ta bị cái bệnh quái quỷ như vậy.
Còn về cái nhọt hiện nay thì nó sẽ được trị khỏi sau khoảng hai
tuần lễ. Giờ đây tôi biết rất rõ cách xử sự với chúng, thế là tôi lại
bắt đầu dùng thạch tín.
Tôi rất vội.
C. M. của anh

134
Mác gửi Ăng-ghen
ở Man-se-xtơ

Công bố lần đầu trong cuèn s¸ch:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

[Luân Đôn], ngày 10 tháng Mười
một 1866

Ăng-ghen thân mến!
Chân thành cảm ¬n anh vỊ sù chi viƯn nhanh chãng cđa anh
cịng như về món rượu vang pooc-tơ-vanh. Tôi hiểu rất rõ tình
cảnh của anh, vì thế tôi thấy đau khổ gấp bội khi phải trút gánh

______________________________________________________________

nặng đè lên anh. Dĩ nhiên, câu chuyện này sau cùng rồi đến một


1*

- tập I bé "T­ b¶n".


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

366

¡ng-ghen gưi M¸c, 11 th¸ng M­êi mét 1866

M¸c gưi ¡ng-ghen, 8 tháng Chạp 1866

367

của anh. ở chừng mực rất lớn cuốn sách này đÃ
là nguyên nhân gây cho anh những tai hoạ; một khi anh trút được
nó ra khỏi mình thì anh lại trở thành một người hoàn toàn khác.
Tôi hy vọng rằng ngay từ hôm qua Buê-sơ đà gửi món rượu

135

vang pooc-tơ-vanh đi rồi, nhưng tôi không hoàn toàn tin chắc việc

Ăng-ghen gửi Mác

đó đà được thực hiện, song dẫu sao thì chắc chắn món rượu ấy cũng


ở Luân Đôn

sẽ đến vào tối thứ hai hoặc sáng thứ ba.
Người Phổ vẫn là người Phổ. Vì hai nhân vật Tve-xten và

[Man-se-xtơ], ngày 11 tháng
Mười một 1866
86, Mornington Street

Mo-rơ thân mến!
Hết sức cảm ơn anh về tờ "Free Press". Liệu anh có thể gửi cho
tôi các số báo ra tháng Tám và tháng Chín được không? Tôi chưa
nhận được những số báo ấy.

Phren-xen đà bỏ phiếu tán thành bồi thường, họ đà bị đưa ra toà vì
những bài diễn văn trong nghị viện270. Không thể hiểu được điều
ngu xuẩn đó, nhưng nó đà biến thành nguyên tắc. Sự giận dữ của
"các phần tử thị dân"1* vẫn còn tiếp tục, giờ đây họ bắt chước người
Ba Lan, họ mặc đồ tang và mang những chiếc ca-ra-vát với những
màu sắc của tỉnh Phran-phuốc255. ở Dắc-xen-hau-den có một viên
trung uý Phổ bước vào quán rượu đà hết chỗ. ở trong một góc có
một người nào đó đứng lên và đi ra; người ngồi bên cạnh anh ta chỉ

Tôi gửi kèm theo đây phần nửa thứ hai của tấm ngân phiếu 30

cho viên trung uý vào chỗ vừa được bỏ trống, nhưng viên trung uý

pao. Lẽ ra tôi sẵn sàng gửi nhiều hơn cho anh, nhưng quả thực tôi
không thể làm được điều đó. Chúng ta hÃy chờ xem sang tháng tới


từ chối không ngồi: ra điều hắn không thích ngồi vào chiếc ghế còn
ấm. Anh chàng kia thốt lên: "ồ, ngài có thể không lo ngại về điều

liệu tôi có thể làm được gì, còn đến ngày 31 tháng Chạp ở chỗ

đó, từ khi quân Phổ có mặt ở đây thì ở phía dưới mông đít của tất

chúng

cả chúng tôi tựa hồ như có các tảng băng trôi nổi".

tôi

sẽ

lại

tổng

kết

bảng

cân

đối;

nếu

có thuận lợi thì dĩ nhiên sẽ có thể làm được thêm một cái gì

đó nữa.
Khi nhận được tin cho biết bản thảo1* đà được gửi đi, tôi cảm
thấy như trút được gánh nặng như tảng đá trên vai. Thế là cuối
cùng đà có được "bước đầu của sự hoàn thành" như câu nói trong
Code pénal269. Nhân sự việc này tôi nâng cốc đặc biệt chúc sức khoẻ

ở đây tôi được nghe những người được chứng kiến kể lại
những câu chuyện hết sức kỳ lạ về cách tiến hành chiến
tranh của đế chế. Chưa bao giờ người ta thấy một điều gì
tương tự. Ví dụ, ở gần Hớc-xtơ các binh lính Na-xau được
lệnh bắc cầu qua sông Mai-nơ. Sau lần đầu, khi họ không thể
làm được việc gì đó do có bÃo gió (bÃo táp trên sông Mai-nơ!), thì

______________________________________________________________

______________________________________________________________

1*

1*

- tập I bộ "Tư bản".

Trong nguyên bản sử dụng thổ ngữ Nam Đức: "Borjer".


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

368


Mác gửi Ăng-ghen, 8 tháng Chạp 1866

Ăng-ghen gửi mác, 14 tháng Chạp 1866

369

trong lần thứ hai tìm cách lặp lại việc đó họ bỗng nhiên phát hiện

Mai-xnơ vẫn chưa bắt tay vào việc in sách1*, bởi vì ông ta muốn

ra rằng họ có quá ít phà nổi và vì vậy họ chỉ có thể bắc cầu đến

trước hết kết thúc các việc khác. Tôi chờ thư của ông ta tới vào thứ

giữa sông Mai-nơ mà thôi. Vì vậy, họ đà viết thư đến Đác-mơ-stát
đề nghị cho họ mượn mấy chiếc phà phao, những chiếc phà phao

hai này. Nói chung, sự chậm trễ tuyệt nhiên không phải là điều

này cuối cùng đà được gửi tới, và thế là cây cầu qua dòng nước

bệnh mụn nhọt đáng kinh tởm, ngoài ra, các ngài chủ nợ còn săn

"khủng khiếp" ấy đà được bắc xong. Lập tức sau đó binh lính Naxau nhận được lệnh rút lui về phía nam. Họ để lại cây cầu này mà

đuổi tôi bằng một cách thực sự răn dạy. Tôi chỉ lấy làm tiếc là các

không bảo vệ gì hết và chỉ giao cho một ông già ngư dân trông coi


gia, về tình trạng vỡ nợ của mình trước hội đồng chủ nợ.

sao cho nó không bị dòng chảy cuốn trôi đi. Sau đó mấy ngày quân
Phổ đến đây, chiếm lấy cây cầu có sẵn, củng cố và dùng nó để vượt
sông!

làm tôi khó chịu, bởi lẽ chỉ vài ngày trước đây tôi mới thoát khỏi

tư nhân không thể công bố một cách đàng hoàng, như các thương
Vừa mới đây trên tờ "Kladderadatsch", dưới hình thức một bài
văn phỉ báng tồi tàn nhằm vào bài "Người đàn bà mặc áo trắng"
của Côn-lin-xơ, đà thấy xuất hiện bài báo in chữ đậm chống lại

Ph.Ă. của anh

"băng đảng lưu hoàng". Tác giả của bài báo ti tiện ấy là anh chàng
Bêt-xi-khơ nhỏ nhen, và tôi sẽ không lấy làm ngạc nhiên nếu thấy

Công bố lần đầu trong cuốn sách:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

rằng bài báo ấy được viết ra theo lệnh của Kin-ken hoặc của Háttxơ-phen. Tôi cũng không hoài nghi rằng mụ súc sinh ấy đà là
nguyên nhân dẫn đến việc bắt giam Líp-nếch271.
Những tên súc sinh Phổ hành xử đúng theo cách mà chúng ta
phải mong muốn. Sự việc thế nào cũng sẽ không tránh khỏi cảnh
đầu rơi.

Chào anh.

136

C.M. của anh

Mác gửi Ăng-ghen
ở Man-se-xtơ

[Luân Đôn], ngày 8 tháng Chạp
1866

Phrết thân mến!

Công bố lần đầu trong cuèn s¸ch:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng §øc

______________________________________________________________
1*

In tËp I cđa bé "T­ b¶n".


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.


370

Ăng-ghen gửi mác, 14 tháng Chạp 1866

Mác gửi Ăng-ghen, 17 tháng Chạp 1866

với

Clinh-xơ

sau

khi

ông

này

trú

ngụ

371

ở

đây1*,

rồi sau đó ông Rô-đê đà đi xa đến mức là đưa những loại người như
vậy đến chỗ tôi, chỉ cho họ thấy tôi như thể là viên thủ quỹ của tất


137

cả những người lưu vong. Nếu anh chàng ấy sẽ còn tự cho phép

Ăng-ghen gửi mác

mình làm một điều gì nữa tương tự, thì anh ta có thể tin chắc rằng

ở Luân Đôn

tôi sẽ cho anh ta nếm mùi. Tại sao ông ta không để tôi yên, tôi
thậm chí không quen biết ông ta kia mà.

Man-se-xtơ, ngày 14 tháng Chạp
1866

Mo-rơ thân mến!
Anh thậm chí sẽ không tin rằng hiện có đủ loại người đang vây
quanh tôi như thế nào. Những người trẻ tuổi do các khách hàng
giới thiệu đến và tìm kiếm chỗ làm việc ở đây, các đại lý hoặc
những người muốn trở thành đại lý, thêm vào đó trong tuần này
lại có thêm đứa cháu trai dễ thương của tôi là Blăng-cơ đà đến

Bọn súc sinh Phổ dĩ nhiên hành động một cách tuyệt hảo. Dù
sao đi nữa tôi cũng không coi chúng là những kẻ ngu si, nhưng quả
thật khó hình dung được rằng bọn chúng tỏ ra ngu xuẩn đến mức
nào. Như vậy càng tốt. Vì tình hình đà chuyển động, như thế càng
sớm nổ ra cách mạng, và lần này thì chắc chắn cách mạng diễn ra
không tránh khỏi cảnh đầu rơi, như anh đà nói.

Văn phòng của hÃng đang đóng cửa, cho nên tôi cũng phải kết
thúc lá thư. Tôi gửi kèm theo đây hai ngân phiếu, mỗi tấm ngân
phiếu ghi 5 pao xtéc-linh:

thường trú ở Luân Đôn, - tất cả những việc ấy diễn ra liên tục, và

I/ S / 38 / 969

anh hiểu cho, trong hoàn cảnh ấy thật khó mà tranh thủ được thời

I/ S / 62 / 239

gian để viết lách. Vào những khoảng thời gian giữa các sự việc ấy
đôi khi còn có một ai đó ghé vào - đại loại như lá thư tác giả gửi
kèm theo đây - và dí dao vào cổ tôi272. Đọc xong lá thư là tôi đoán
ra ngay được rằng ai là người đà khoác lên cổ tôi anh chàng tiểu
thị dân ấy, đó chính là nhân vật đoan chính, bác sĩ Rô-đê, và khi
anh chàng tiểu thị dân ấy đến gặp tôi ở văn phòng thì anh ta đÃ
xác

nhận

điều

đó.

Man-se-xtơ, ngày 26 tháng Giêng 1866

Tôi không dám gửi nhiều hơn, chừng nào tôi chưa biết được tình
hình công việc của tôi ra sao; mà về việc ấy thì tôi không thể tìm hiểu

được, chừng nào còn chưa tổng kết được theo sổ sách.
Xin gửi những lời chúc tốt đẹp nhất đến chị và các cháu gái của
anh.
Ph.Ă. của anh

Ông Rô-đê vô liêm đó đà tự cho phép mình làm những việc kỳ lạ
đối với tôi. Lúc đầu anh ta gây ra cho tôi một cuộc cÃi cọ đáng ghét

______________________________________________________________
1*

Xem tập nµy, tr. 156.


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

Công bố lần đầu trong cuốn sách:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo b¶n viÕt tay
Nguyên văn là tiếng Đức

138
Mác gửi Ăng-ghen
ở Man-se-xtơ

[Luân Đôn], ngày 17 tháng Chạp
1866


Phrết thân mến!
Cảm ơn anh về số tiền 10 pao xtéc-linh.
Về nhân vật Rô-đê thì ở ông ta có ma lực muốn có được những
mối liên hệ chính trị và muốn tỏ ra quan trọng. Vì ma lực ấy gây ra
cho anh sự khó chịu - và điều đó là hoàn toàn đúng - cho nên hễ có
điều kiện anh hÃy viết thư báo cho ông ta biết rằng anh không có
vinh hạnh được làm quen với ông ta và anh không thể cho phép
người ta có những sự suồng sà như vậy đối với mình.
Các tờ "Revue des deux Mondes" và "Revue contemporaine" đÃ
đăng hai bài báo cáo tỉ mỉ nói về Quốc tế, trong đó người ta coi
Quốc tế và đại hội của Quốc tế là mét trong nh÷ng sù kiƯn quan
träng nhÊt cđa thÕ kû này. Hậu quả của sự việc này là bài báo
tương tự đăng trên tờ "Fortnightly Review"273. Song, trên thực tế
chúng

ta

không

thể

hành

động

được

vì


thiếu

tiền và thậm chí thiếu người, vì tất cả người Anh đều bị cuốn hút
hoàn toàn vào phong trào đòi cải cách. Chính phủ Pháp (may thay)
bắt

đầu

tỏ

thái

độ

thù

địch

với

chúng

ta274.

Một


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.


372
374

Mác gửi Ăng-ghen,
Ăng-ghen
gửi Mác, 17
21 tháng Chạp 1866

trong những thành tích đáng hoài nghi của chúng ta là sự gia nhập
(tại Niu-oóc) của Head Centre

275

của Xtê-phen.

1*

Lời kêu gọi của giáo hoàng gửi các sĩ quan Pháp chẳng phải là
điều tuyệt vời đó sao? Chỉ có vị linh mục I-ta-li-a mới có thể dùng
hình thức chúc phúc để đá mấy cú vào Bô-na-pác-tơ ngay trước
mắt toàn thể châu Âu276.
2*

Điều hết sức tiêu biểu đối với status rerum là: cả ở Bô-na-páctơ, cả ở nhân vật Vin-hem - Nhà chinh phục3* đầu óc đều không
hoàn toàn minh mẫn. Vin-hem thì tôi tin vào sứ mạng đặc biệt mà
thượng đế đà trao cho ông ta, còn Bô-na-pác-tơ thì đà bị Mê-hicô186 và Bi-xmác làm cho bối rối, cho nên có những lúc ông ta thật
sự không minh mẫn.
Liệu anh có nghĩ là hòa bình cũng sẽ còn được duy trì thêm, ít
ra là trong một năm nữa (tất nhiên, không kể đến những điều
ngẫu nhiên, chẳng hạn như cái chết của Bô-na-pác-tơ

và v.v.)? Bởi vì tất cả những anh chàng ấy cần có thời gian để tổ
chức lại và sản xuất vũ khí.

Ăng-ghen gửi Mác, 21 tháng Chạp 1866

373
375

còn tôi thì hiện nay không thể chi một phác-tinh nào vào việc mua
sách, cho nên tôi sẽ rất biết ơn nếu anh kiếm được cho tôi càng sớm
càng tốt cuốn sách sau đây: Gi. Ê. T. Rô-giơ-xơ. "Lịch sử nông
nghiệp". Tôi nhất thiết phải đọc qua cuốn sách này, và vì lý do đó
mà tôi phải để dành riêng một chỗ trống trong một chương277. Tuy
cuốn sách này xuất bản khá lâu, nhưng trong thư viện vẫn còn
chưa có nó. ở chỗ Muy-đi cũng không có cuốn sách ấy, như ếch-cari-út đà khẳng định như vậy, "Commonwealth" đà lấy thẻ đọc
thường xuyên ở thư viện cho anh ta.
Chào anh.
C.M. của anh
Công bố lần đầu trong cuèn s¸ch:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

Vẫn chưa có tin tức gì từ chỗ ngài Mai-xnơ. Tôi cho rằng từ giờ
cho đến cuối năm «ng ta rÊt bỊ bén c«ng viƯc. Tuy vËy, b¶n hợp
đồng đảm bảo cho tôi đối phó với những điều bất ngờ có thể xảy ra.
Trong văn bản lần thứ hai, đà được sửa lại và là văn bản cuối cùng
thì bản hợp đồng không chứa đựng những điều kiện nào liên quan
đến thời hạn quy định hạn nộp bản thảo4*. Nhưng nếu đến ngày
mai vẫn chưa nhận được trả lời, thì tôi sẽ lại viết thư lần nữa.


In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

139
Ăng-ghen gửi Mác
ở Luân Đôn

Chắc là anh có quan hệ tín dụng với một nhà buôn sách nào đó,

Man-se-xtơ, ngày 21 tháng Chạp
1866

______________________________________________________________
1*

- Pi IX.
- tình hình hiện nay.
3*
- Vin-hem I (đây là so sánh mỉa mai với quận công xứ Noóc-măng-đi Vinhem người đà xâm lược nước Anh vào năm 1066).
4*
- tập I bộ "Tư bản".
2*

Mo-rơ thân mến!
Tôi cũng cho rằng về phía mình thì các ngài ở Tây Âu sẽ
làm tất cả những gì có thể để duy trì hòa bình trong vòng một năm


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.


tới và cho đến khi ở khắp mọi nơi đều được trang bị bằng loại súng
trường có ổ đạn. Nhưng còn vấn đề khác, là: liệu người Nga trong
khi đó có xem khoảng thời gian ấy là thời gian thích hợp để lợi
dụng Bi-xmác đè bẹp nước áo, thôn tính vùng Ga-li-xi-a và phân
chia Thổ Nhĩ Kỳ thành nhiều quốc gia Xla-vơ nhỏ, hay chăng. Tuy
nhiên, ngay cả ở Pháp cũng có thể thấy rằng cuộc chiến tranh là
cần thiết - tất cả cũng vẫn vì lý do cải tổ lại quân đội Pháp, bởi lẽ
không có chiến tranh thì nhân vật Bu-xtơ-ra-pa46 dũng cảm của
chúng ta sẽ không tiến hành cuộc cải tổ ấy. Do hậu quả cuộc
chiến tranh gần đây 1* tay anh chị ấy đứng trước một sự lựa
chọn đáng buồn cười: hoặc là hắn phải để nguyên mọi cái như
trước, và khi ấy hắn không còn thể tranh giành với Phổ, hoặc
là hắn sẽ tiến hành công việc ấy, và lúc ấy hắn sẽ làm bản
thân mình gẫy cổ, thứ nhất, do hắn là một tên vô danh tiểu
tốt và thứ hai, vì quân đội hoàn toàn bị mất đi tính chất Bôna-pác-tơ. Chỉ cần khi ở Pháp thực hiện chế độ tổng động viên
dưới một hình thức nào đó thì chế độ quân đánh thuê 278 tự nó
sẽ chấm dứt, và 25-30 phần trăm số binh lính phục vụ quá
thời hạn hiện nay trong quân đội Pháp, phần lớn sẽ biến hết.
Nhưng vì vẫn còn duy trì chế độ đi lính thay 279 cho nên ngài
Bô-na-pác-tơ lần này bị rơi vào vị thế khôi hài, khi ông ta
buộc phải dựa vào giai cấp tư sản để chống lại nông dân.
Nhưng tiến trình các sự kiện lịch sử quả thật tỏ ra tàn nhẫn
một cách trơ trẽn đối với chàng hiệp sĩ cao thượng ấy, cho nên
phải tha thứ cho ông ta nếu như ông ta mất hết niềm tin vào
thượng
đế
và
vào
con

người.
Tôi hy vọng rằng, cũng như tôi, ông ta đọc tác phẩm của
Hô-ra-xi-út của mình để giải trí justum ac tenacem propositi

virum1* v.v.. Có vài chỗ ông già Hô-ra-xi-út gợi cho tôi thấy ông ấy
giống Hai-nơ, là người đà học hỏi được rất nhiều điều ở ông ta,
nhưng về phương diện chính trị thì về thực chất ông ta cũng tỏ ra
là một kẻ xỏ lá. Xin các vị hÃy hình dung con người trung thực ấy
dám thách thức vultus instantis tyranni2* và bò rạp trước mặt Ôguy-xtơ. Về tất cả mọi phương diện khác thì lÃo già thô bỉ ấy dù
sao cũng tỏ ra rất dễ thương.
Tôi sẽ cố hết khả năng trong tuần tới tìm kiếm cho anh cuốn
sách3*. Tôi vẫn chưa thể đọc các bài đăng trên các tờ "Revue des
deus Mondes" và "Fortnightly Review", nhưng sự xuất hiện các bài
ấy là điều rất thú. Tờ "Revue contemporaine" không thấy có ở đây273.
Ve-ne-rơ cách đây không lâu đà ở Đức - kể lại câu chuyện giai
thoại sau đây, do chính mồm Ben-nich-xen đà kể ra (là thành viên
Liên minh dân tộc150). Khi Ben-nich-xen có cuộc gặp gỡ với Bixmác trước lúc nổ ra chiến tranh, thì Bi-xmác đà trình bày với ông
ta về toàn bộ chính sách nước Đức của mình, một chính sách hoàn
toàn phù hợp với tinh thần của Liên minh dân tộc: đáp lại, Bennich-xen có hỏi rằng tại làm sao mà Bi-xmác lại lựa chọn con
đường chiến tranh phức tạp để thực hiện kế hoạch đó mà lẽ ra như
lý
thuyết
của
chủ
nghĩa
tự
do
tuyên
bố - chỉ cần "dựa vào nhân dân"? Bi-xmác tỏ ra ngạc nhiên nhìn
Ben-nich-xen trong mấy giây, cuối cùng đà nãi nh­ sau: "VËy liƯu

ngµi cã thĨ c­ìi con ngùa gầy mệt lử để nhảy qua chiến hào được
không?". Ông ta còn cho biết rằng hoàng tử kế vị4* bất hạnh - một
kẻ trước đây tỏ ra là người tự do chủ nghĩa như vậy, thế mà từ khi
nổ
ra
cuộc
chiến
tranh
lại
trở
nên
điên
rồ
______________________________________________________________
1*

- hÃy dũng cảm bảo vệ sự nghiệp chính nghĩa (Hô-ra-xi-út. Đoản thi 3).
- đối mặt tên bạo chúa tàn ác (Hô-ra-xi-út. Đoản thi 3).
3*
- Gi. Ê. T. Rô-giơ-xơ. "Lịch sử nông nghiệp và giá cả ở Anh".
4*
- Phri-đrích - Vin-hem.
2*

______________________________________________________________
1*

- áo - Phæ.



Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

376

Mác gửi Ăng-ghen, 31 tháng Chạp 1866

Mác gửi Ăng-ghen, 31 tháng Chạp 1866

hơn nữa, hơn cả ông già1*, điều đó dù sao cũng hết sức đáng mừng.

Phrết thân mến!
Xin chúc mừng Năm Mới! Ditto1* chị Li-di nữa!

Để anh không thiếu tiền trong các ngày lễ, tôi gửi cho anh thêm
hai tấm ngân phiếu, mỗi tấm ghi 5 pao:
M/W 34/768, Luân Đôn, ngày 12 tháng Mười 1866,
I/S 49/080, Man-se-xtơ, ngày 26 tháng Giêng 1866,
tôi hy vọng - không phải là vô căn cứ - rằng bản cân đối thu chi
hàng năm sẽ không vì thế mà bị ảnh hưởng xấu.
Xin gửi những lời chúc tốt đẹp nhất đến phái nữ.
Ph. Ă. của anh
Công bố lần đầu có lược bớt trong cuốn
sách: "Der Briefwechsel zwischen
F. Engels und K. Marx". Bd. III,
Stuttgart, 1913; công bố toàn văn trong
Marx - Engels Gesamtausgabe. Dritte
Abteilung, Bd. 3, 1930 và trong C.Mác
và Ph.Ăng-ghen, Toàn tập, xuất bản
lần thứ nhất, t.XXIII, 1930


In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

377

Mong rằng Năm Mới sẽ tống cổ cho quỷ bắt đi bọn Nga, bọn
Phổ, tên Bô-na-pác-tơ và những viên bồi thẩm Anh!
Tiện thể nói thêm. Chính phủ Pháp đà tịch thu và chuyển vào
kho lưu trữ của cảnh sát các tài liệu và bản thảo gửi cho chúng ta,
mà các thành viên Pháp đà chuyển qua biên giới sau Đại hội Giơne-vơ. Thông qua huân tước Xten-li, bộ trưởng ngoại giao, chúng
tôi đà tuyên bố quyền sở hữu những vật đó, coi đó là "tài sản của
nước Anh". Và quả thật, Bô-na-pác-tơ tội nghiệp đà phải hoàn trả
cho chúng tôi tất cả via2* bộ ngoại giao280. Không đến nỗi tồi chứ?
Hắn đà hành động sơ xuất và thậm chí chính bản thân hắn cũng
không biết rằng cách nào mà hắn hành động sơ xuất.
Hôm nay tôi nhận được một tin rất buồn về việc chú tôi đÃ
mất3*, ông là một người tuyệt vời. Ông đà qua đời một cách xứng
đáng, nhanh chóng, giữa tất cả các con của mình, trí tuệ hoàn toàn
minh mẫn, trút lên đầu vị cha cè tÊt c¶ sù mØa mai tinh tÕ cđa mét
ng­êi theo tư tưởng Vôn-te.
Toàn thể gia đình tôi gửi tới anh lời chúc mừng Năm Mới!
Chào anh!

140
C.M. của anh

Mác gửi Ăng-ghen
ở Man-se-xtơ


Công bố lần đầu trong cuốn sách:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo b¶n viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

[Luân Đôn], ngày 31 tháng Chạp
1866

______________________________________________________________
1*

______________________________________________________________

2*

1*

3*

- Vin-hem I.

- cũng chúc cả.
- thông qua.
- Li-ôn Phi-líp-xơ.


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.


Mác gửi Ăng-ghen, 19 tháng Giêng 1867

379

khoản thứ hai, bởi vì ông ta có thể, sau một thời gian ngắn, nhận
được toàn bộ bản thảo của tập một. Nếu ông ta bắt đầu in muộn
hơn, nhưng in với tốc độ nhanh hơn, thì điều đó sẽ không làm thay
đổi vấn đề. Song, ông ta phải suy nghĩ xem liệu trong một cuốn
sách số lượng rất lớn như thế gồm những chú thích bằng các thứ
tiếng khác nhau, với phương pháp sửa bản in thử mà ông ta muốn

Năm 1867

áp dụng, - thì liệu có thể tránh được những sự xuyên tạc nghiêm
trọng do những lỗi in sai hay không. Về điều khoản một thì không
thể thực hiện được điều khoản này mà lại không có sự trì hoÃn kéo
dài toàn bộ công việc; ngoài ra, điều khoản ấy tuyệt nhiên không
kèm theo các điều kiện thi hành trong bản hợp đồng của chúng tôi.
Tôi đà dẫn ra một loạt luận cứ, nhưng chưa nhận được thư trả lời

141
Mác gửi Ăng-ghen

của ông ta.
Chưa cần nói đến việc trì hoÃn tôi không thể bắt tay lập tức viết

ở Man-se-xtơ

tập II ngay được ít ra cũng là vì sau khi xuất bản tập I tôi còn phải

nghỉ ngơi để phục hồi sức khoẻ và tôi sẽ trở về lục địa để thử bằng
[Luân Đôn], ngày 19 tháng Giêng
1867

cách nào đó chấn chỉnh các công việc của mình. Mỗi ngày tình hình
ấy càng xấu đi và tôi có nguy cơ lâm vào một cuộc phá sản thật sự.

Ăng-ghen thân mến!
Sau thời gian dài im lặng của Mai-xnơ - mà ông ta giải thích
rằng do quá bận rộn vì công việc - thì ông ta đà viết thư báo cho tôi
biết rằng ông ta "không bằng lòng" với kế hoạch của tôi.
1) ông ta muốn có ngay trong tay mình cả hai tập dưới dạng
hoàn chØnh161.
2) «ng ta kh«ng mn in theo kiĨu tõng tÝ một, vì ông ta có ý

Chỉ riêng người chủ hiệu bánh mỳ, tôi đà nợ ông ta 20 p.xt., rồi ở
đây còn tất cả những con quỷ khác nữa: chủ hiệu thịt, chủ hiệu
thực

phẩm

khô,

thuế

má

và v.v.. Ngoài tất cả những điều ấy ra, ít hôm trước đây tôi đÃ
nhận được lá thư của một ông tên là Bớt-tơn, người thành
phố Toóc-ki, ông ta thông báo với tôi rằng ông ta đà mua lại ngôi

nhà của Xôi-ơ và 1) yêu cầu tôi trả tiền thuê nhà quý tư của năm
và

2)

vì

đến

tháng

Ba

sẽ

hết

hạn

bản

hợp

đồng

định in mỗi ngày được 1 tờ in và chỉ cho tôi xem bản sửa chữa lỗi in

thuê nhà của tôi, nên yêu cầu tôi thông báo xem liệu tôi có ý định

lần cuối.


thuê tiếp ngôi nhà hoặc trong một thời gian dài, hoặc

Tôi trả lời cho ông ta rằng tôi không quan tâm đến điều

thuê trong một năm. Lúc đầu tôi đơn giản không trả lời.


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

380

Mác gửi Ăng-ghen, 19 tháng Giêng 1867

Ăng-ghen gửi Mác, 29 tháng Giêng 1867

381

Nhưng hôm qua tôi lại nhận được lá thư thứ hai yêu cầu thông báo
cho ông ta biết ý định của tôi, vì nếu không thì "người đại diện" của
ông ta sẽ phải áp dụng các biện pháp để trao ngôi nhà đó cho

142

những người khác thuê. Thật là một tình hình gay go.

Ăng-ghen gửi Mác

Về tình hình sức khoẻ thì trong mấy tuần lễ gần đây sức khoẻ


ở Luân Đôn

của tôi có tốt hơn, ở phía đùi bên trái có vài mụn nhỏ, nhưng không
đáng kể. Chỉ có bệnh mất ngủ hoàn toàn không để cho tôi yên,
nhưng bệnh mất ngủ ấy, nói đúng ra, là do những nguyên nhân về

Man-se-xtơ, ngày 29 tháng Giêng
1867

tâm lý.
Cám ơn anh đà gửi cho cuốn sách của Rô-giơ-xơ1*. Trong cuốn
sách ấy có nhiều tư liệu. Về vấn đề bÃi công hay ít ra về cuộc xung
đột với thợ dệt ở Man-se-xtơ thì có lẽ xin anh hÃy thông báo chính
xác tình hình, bởi vì tôi vẫn có thể đưa phần đó vào cuốn sách của
mình2*.

Mo-rơ thân mến!
Sáng hôm nay tôi tiếp quá nhiều người đến thăm là các phần tử
phi-li-xtanh, cho nên tôi đà không kịp gửi ngay trong chuyến xe
thư đầu tiên phần nửa thứ hai của tấm ngân phiếu, bây giờ thì nó
được gửi kèm theo trong thư này.

Chính trị đà nguội lạnh và tỏ ra quá lạnh ngay cả đối với con

Chắc Mai-xnơ sẽ đồng ý với ý kiÕn cđa anh. Dï sao cịng thÊy râ

gÊu Nga. Người Phổ thật giỏi với lá cờ có các mầu đen - trắng - đỏ

là: sau khi hoàn thành tập I anh phải nghỉ ngơi khoảng 6 tuần lễ


của mình281.

và cố gắng làm một điều gì đó ở lục địa có liên quan đến vấn đề

Xin gửi những lời cầu chúc tốt đẹp nhất đến chị Li-di.
3*

tiền bạc. Tôi cho rằng nếu anh đem đến cho ông ta phần cuối cùng
của bản thảo1* thì vấn đề nhất định sẽ được thu xếp ổn thoả.

Gum-péc-tơ nói gì về Mu-a-len .

Tình hình của công nhân và chủ xưởng như sau: ấn Độ và

C.M. của anh

Trung Quốc, Lơ-văng2* v.v. đều tràn ngập hàng hóa; đà nửa năm
Công bố lần đầu trong cuốn sách: "Der
Briefwechsel zwischen F. Engels und
K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

nay người ta hầu như không mua loại vải sợi thô để tiêu thụ trên
các thị trường này nữa. Tiếp đó là những toan tính yếu kém của
các

chủ


xưởng

ở

một

số

quận

áp

dụng

tuần

lễ

______________________________________________________________
1*

2*
3*

Gi. Ê. T. Rô-giơ-xơ. "Lịch sử nông nghiệp và giá cả ở Anh" (xem tập này,
tr. 371-373).
- tập I bộ "Tư bản".
- T. Mu-a-len. "Bài giảng vỊ y häc sinh lý".


______________________________________________________________
1*
2*

- tËp I bé "T­ b¶n" (xem tập này, tr. 365).
tên gọi mà các nước châu Âu trước kia dùng để chỉ vùng Đông Địa Trung
Hải, đại để tương ứng với vùng cận Đông ngày nay.


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

382

Ăng-ghen gửi Mác, 29 tháng Giêng 1867

Ăng-ghen gửi Mác, 29 tháng Giêng 1867

383

làm việc không đầy đủ. Nhưng những mưu toan ấy chỉ là những

đoàn thể ở các trường đại học Đức và trong các cuộc nhậu nhẹt

hiện tượng lẻ tẻ và thường bị phá sản. Trong khi đó các chủ xưởng

truyền thống ông ta chưa trải qua nghệ thuật diễn giải, cho nên về
phương diện này ông ta thua xa nhân vật Bi-xmác oai dũng. ở

gửi những thứ hàng hóa mà ở đây không ai muốn mua của họ

sang ấn Độ, Trung Quốc v.v. theo phương thức ký gửi và do

Han-nô-vơ đang hừng hực sự thù ghét khủng khiếp đối với quân

đó làm ứ đọng thêm thị trường. Về sau thì cả sách này cũng

Phổ248, và không chỉ trong thành phố, mà ở nông dân thì còn mạnh

trở thành bất khả thi đối với họ, và sau cùng thì họ đề nghị

hơn, đông đảo nông dân đà đến gặp vị nữ vương1* và trao nộp toàn

với công nhân của mình chấp nhận việc hạ tiền công xuống

bộ tài sản của mình cho nữ vương chi phối.

năm phần trăm. Đáp lại, công nhân đưa ra một phản đề

Hành động này mang nhiều tính chất đa cảm khôi hài,

nghị: chỉ làm việc bốn ngày trong một tuần lễ. Các chủ

pha lẫn lòng thù ghét đối với các viên trung uý và bän sen

x­ëng tõ chèi. Cã sù bÊt b×nh. Sau cïng, trong hai tuần lễ

đầm; chẳng hạn, cũng chính những người đó nói rằng sự cai

gần đây người ta dần dần - còn bây giờ vào những ngày gần


quản đà được cải thiện nhiều v.v., nhưng quân Phổ cả ở đây

đây thì rộng khắp - áp dụng tuần lễ làm việc không đầy đủ -

nữa cũng đà lại chứng minh tài nghệ của mình trong việc

bốn ngày làm việc trong một tuần - tại các xưởng dệt cũng

gây lòng thù ghét đối với bản thân mình. Điều này tôi được

như tại các xưởng kéo sợi cung cấp sợi cho các xưởng dệt, hơn

biết qua hai nhân vật cách đây không lâu đà có mặt ở đó và

nữa một phần thì có kèm theo việc giảm tiền công xuống năm

bản thân họ là những người thực hiện sự thôn tính và là cư

phần trăm, một phần thì không kèm theo việc giảm tiền

dân của Han-nô-vơ.

công. Như vậy, công nhân đà tỏ ra đúng về phương diện lý

Nếu có điều kiện thì vào cuối tuần này hoặc tuần sau tôi sẽ đến
chỗ anh và ở vài ngày, nghĩa là từ thứ sáu đến chủ nhật, vào buổi
tối. Nhưng miễn là trời sẽ không lại trở lạnh.

thuyết, còn trên thực tế thì họ cũng giành được thế thắng 282 .
Tên đại bịp Bi-xmác đà khéo léo lừa bịp được tên đại bịp Bô-napác-tơ trong việc ký hòa ước Pra-ha, cũng hoàn toàn giống như Bôna-pác-tơ đà lừa bịp được người áo ở Vi-la-phran-ca với lời tuyên


Xin gửi những lời chúc tốt đẹp nhất đến phái nữ.
Ph. Ă. của anh

bố về vấn đề các vị vua chúa I-ta-li-a bị đánh đuổi, rằng họ sẽ trở
về với những lÃnh địa của mình nhưng không kèm theo quân đội
ngoài258.

nước

Giống

như

vậy,

Bi-xmác nói: các quốc gia Nam Đức sẽ tồn tại độc lập đối với quốc

Công bố lần đầu trong cuèn s¸ch: "Der
Briefwechsel zwischen F. Engels und
K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

tế, nhưng chỉ khi nào bản thân họ mong muốn điều đó; một khi họ
muốn sáp nhập với chúng tôi thì cần dành cho họ sự tự do hành
động,
lập


bởi

283

vì

nếu

không

họ

sẽ

chẳng

còn

được

độc

. Nhân vật Bô-na-pác-tơ tội nghiệp chưa từng là sinh viên

______________________________________________________________
1*

- Ma-ri-a.



Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

384

M¸c gưi ¡ng-ghen, 21 th¸ng Hai 1867

M¸c gưi ¡ng-ghen, 25 tháng Hai 1867

385

tôi dự định), thấy rõ có bàn tay của Sti-bơ284.
C.M. của anh

143
Mác gửi Ăng-ghen
ở Man-se-xtơ

[Luân Đôn], ngày 21 tháng Hai
1867

Công bố lần đầu có lược bớt trong cuốn
sách:
"Der
Briefwechsel
zwischen
F. Engels und K. Marx". Bd. III, Stuttgart,
1913; công bố toàn văn trong Marx Engels Gesamtausgabe. Dritte Abteilung,
Bd. 3, 1930 và trong C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, xuất bản lần thứ nhất,
t.XXIII, 1930


In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

Ăng-ghen thân mến!
Tôi cứ khất lần việc viết thư ngày này qua ngày khác, nhưng

144

bây giờ thì tôi không thể chậm chễ một phút nào nữa. Đến thứ bẩy

Mác gửi Ăng-ghen

(ngày kia) tài sản của tôi sẽ bị kê biên theo đòi hỏi của người chủ

ở Man-se-xtơ

cửa hàng thực phẩm khô nếu như tôi không trả nợ cho anh ta, ít ra
là 5 pao xtéc-linh.
[Luân Đôn], ngày 25 tháng Hai
1867

Tôi đà có hai khoản chi tiêu đột xuất: thứ nhất, 2 p.xt. để mua
rượu sâm banh (một chai nhỏ) - đó là cách chữa bệnh được chỉ định
cho cháu Lau-ra - và 2 p.xt., trả tiền trước cho trường trung học,

Phrết thân mến!

nơi mà tôi lại phải gửi cháu đến theo lời khuyên của bác sĩ.


Rất cám ơn anh về số tiền 20 pao xtec-linh.

1*

Công việc

sẽ sớm kết thúc và ngày hôm nay lẽ ra có thể đÃ

Tôi gửi kèm theo đây lá thư của bác sĩ Cu-ghen-man.

hoàn tất, nếu như thời gian qua tôi không bị người ta hành hạ
khủng khiếp đến như vậy từ mọi phía.
Trong bài báo nhỏ gửi kèm theo đây do tiến sĩ Cu-ghen-man gửi
đến cho tôi (bài này gây khó chịu cho chuyến đi mà

Vào thời điểm này tôi chỉ có thể viết cho anh vài dòng này thôi,
vì hiện trong nhà tôi đang có mặt viên đại diện của chủ nhà, và tôi
phải

đóng

vai

nhân

vật

Méc-ca-đơ

trong


vở

hài

kịch của Ban-dắc1* đối với anh ta. Luôn thể xin nói về

______________________________________________________________

______________________________________________________________

1*

1*

- tập I bộ "Tư bản".

Nhân vật chủ chốt trong vở hài kịch của Ban-dắc "Kẻ mưu lợi".


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

386

¡ng-ghen gưi M¸c, 13 th¸ng Ba 1867

¡ng-ghen gưi M¸c, 13 tháng Ba 1867

Ban-dắc: tôi khuyên anh hÃy đọc các tác phẩm của ông:

"Tuyệt tác chưa được biết đến" và "Men-mốt được tha thứ". Đây là
hai tuyệt tác nhỏ tràn đầy tính chất mỉa mai tinh tế.
Chào anh.
C.M. của anh
Công bố lần đầu trong cuốn sách:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

145
Ăng-ghen gửi Mác
ở Luân Đôn

Man-se-xtơ, ngày 13 tháng Ba
1867

387

Tiện thể xin nói về tập sách này. Giờ đây các ngài thuộc phái
Lát-xan đà có thể hiện nhận thức được tính chất hữu lý
của những lời tôi phát biểu về ảnh hưởng của quyền đầu phiếu phổ
thông, và về quyền lực mà quyền đầu phiếu phổ thông ấy đem lại
cho giai cấp quý tộc ở thôn quê285. Các ngài thuộc phái Lát-xan đÃ
không thể đưa được dù chỉ hai đại biểu vào nghị viện: cả hai ứng cử
viên công nhân là người Dắc-den trúng cử đều là những nhân vật
rất khả nghi và nói đúng ra cũng thuộc lại như Vút-cơ. Nhưng,
nhìn chung cuộc bầu cử đà cho thấy ở Đức hoàn toàn không thể đối
xử với bầu cử như người ta đà làm đối với bầu cử ở Pháp, và điều

đó cũng đà tốt rồi. Tôi tin chắc rằng ở Đức mỗi cuộc bầu cử mới sẽ
càng đem lại những kết quả có tính chất thù địch nhiều hơn với
chính phủ, chừng nào giới quan liêu cùng can thiệp vào nhiều,
rằng ở nước ta, không giống như ở Pháp, không thể có những cuộc
bầu cử những nhân vật ủng hộ chính phủ liên tục trong 15 năm
liền.
Tất nhiên, nghị viện cao đẹp, là một thứ rất tồi tệ286. Không hề
có một lời hé răng đặc biệt nào, với một vẻ mặt hơi chanh chua họ
sẽ bán đứt một số bảo đảm thảm hại còn có được trong hiến pháp

Mo-rơ thân mến!

Phổ, để đổi lấy việc thôn tính một cách gián tiếp sáu triệu công
nhân của các quốc gia nhỏ, mà số công nhân ấy de facto1* đà bị

Tôi đà không viết thư cho anh, một phần do có những trở ngại

thôn tính rồi và đồng hóa rồi mà không cần có bản hiến pháp

khác nhau, một phần do có chủ ý, vì muốn chờ đến thời hạn kết
thúc xong "cuốn sách" , và giờ đây tôi hy vọng rằng nó đà được

nào287. Thật ra hoàn toàn chẳng cần biết các ngài ấy sẽ soạn thảo
ra cái gì; giờ đây khi các phần tử phi-li-xtanh thần phục Bi-xmác

hoàn thành. Vậy khi nào thì anh đến gặp ngài Mai-xnơ? Lúc đó tôi

thì họ thể hiện dư luận xà hội tư sản và chỉ thực hiện ý chí của nó

sẽ trao cho anh giÊy ủ qun nhËn kho¶n nhn bót cđa tập sách


mà thôi. Rõ ràng là các nhà tư sản trung thực đà quyết định không
có "những xung đột" nào thêm nữa. Phong trào - ở trong nước, nó

1*

2*

mỏng gần đây của tôi .
______________________________________________________________
1*
2*

- tập I bộ "Tư bản".
Ph.Ăng-ghen. "Vấn đề quân sự ở Phổ và Đảng công nhân ở Đức".

sẽ sớm hồi phục, cũng như phong trào châu Âu - sÏ rÊt nhanh
______________________________________________________________
1*

- trªn thùc tÕ.


Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
For evaluation only.

388

Ăng-ghen gửi Mác, 13 tháng Ba 1867


chóng vượt qua tất cả thứ rác rưởi ấy và sẽ chuyển sang những
nhiệm vụ trước mắt của mình.
Trong cuộc bầu cử tên đại bịp Svai-xơ đà ra ứng cử ở một số địa
phương, nhưng ở đâu hắn cũng bị thất bại. Từ Brê-men người ta
gửi cho tôi hai tập sách mỏng nói về hắn, tôi gửi một tập sách nhỏ
đó kèm theo đây, còn tập sách nhỏ kia - nhỏ hơn - thì tôi sẽ gửi đến
sau: hiện tôi chưa có nó trong tay. Tài liệu gửi kèm ở đây rõ ràng là
xuất phát từ phe nhóm Hát-txơ-phen.
Sti-bơ lại hung hăng trên tờ "Volks-Zeitung" về vấn đề những
bài viết của Ai-sơ-hốp đăng trên tờ "Hermann". Cô-lơ cũng hiện
diện ở đó. Anh đọc tờ "Hermann"288 đi nhé.
Kết quả ôn hòa của quyền đầu phiếu phổ thông ở Đức dù sao
cũng đà góp phần khiến cho ở nước này, trong các giới chính thức
người ta bỗng dưng ngày càng biết đến nhiều hơn quyền đầu phiếu
dành cho những người đi thuê nhà. Sẽ rất tốt nếu nhờ đó mà người
ta chấp nhận quyền đầu phiếu của những người đi thuê nhà, đến
khi ấy ở đây nhiều cái sẽ thay đổi nhanh chóng, và khi ấy phong
trào sẽ được vực dậy.

Mác gửi Ăng-ghen, 2 tháng Tư 1867

của Boi-xtơ từ lâu làm cho bản thân tôi phải cảnh giác. Mặc
dù người Dắc-den (vide 1* vai trò của ngài Phôn Dê-bắc trong
cuộc Chiến tranh Crưm 289) luôn luôn chơi trò chơi thiếu trung
thực với người Nga và Boi-xtơ trong thời gian diễn ra cuộc chiến
tranh Đan Mạch290 đà gửi cho người Nga công văn khẩn nổi tiếng
mang tính khiêu khích - trắng trợn, song tôi vẫn thấy khó kết
luận được liệu có phải thật sự nhân vật này đà bị người Nga mua
chuộc hay là ông ta đà chạy sang phía họ mà không nhận được
khoản đền bù nào và do vô ý thức. Tôi thiết nghĩ, chỉ riêng đầu óc

hiếu danh vô độ của anh chàng người Dắc-den nhỏ bé và hèn hạ
này cũng đủ giải thích tất cả câu chuyện đó - đương nhiên, người
Nga biết cách lợi dụng trường hợp thuận lợi này như thế nào.
Để có thể tìm hiểu được tốt hơn về phái dân chủ tầm thường, tôi
trong những ngày này...1*
Công bố lần đầu trong cuốn sách:
"Der Briefwechsel zwischen F. Engels
und K. Marx". Bd. III, Stuttgart, 1913

ở đây lĩnh vực thương mại vẫn ở trong tình trạng hết sức trì
trệ. ấn Độ và Trung Quốc đà đầy ắp hàng hóa do những vụ ký gửi
mà các chủ xưởng đà thực hiện, ở Xtốc-poóc-tơ nổ ra cuộc bÃi công
của 20000 người. Người ta ngày càng áp dụng tuần làm việc rút
ngắn, và nếu tình trạng này không sớm thay đổi thì đến tháng
Năm ở chỗ chúng tôi sẽ xảy ra một cuộc khủng hoảng sản xuất
thừa thực sự. Tình hình đó chỉ có thể giúp cho phong trào cấp tiến
đòi cải cách bầu cử.
Lần này tờ "Diplomatic Review" tỏ ra tuyệt hảo. Chỉ cần
ông già Đ. Uốc-các-tơ lại nắm được trong tay các sự thật là
ông ta lại trở nên không tồi; nhưng những động thái kỳ lạ

389

In theo bản viết tay
Nguyên văn là tiếng Đức

146
Mác gửi Ăng-ghen
ở Man-se-xtơ


[Luân Đôn], ngày 2 tháng Tư2*

______________________________________________________________
1*
1*
2*

- hÃy xem.
Phần cuối bức thư đà bị rơi mất.
Trong nguyên bản viết nhầm là: "ngày 27 tháng Ba".