<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

T i ể u t h u y ế t “ T ố t â m ” c ủ a H o à n g N g ọ c

P h á c h t r o n g b u ổ i đ ầ u h i ệ n đ ạ i h ó a v ă n

h ọ c V i ệ t N a m

Võ Phúc Châu

<b>1. Ti</b>ể<b>u thuy</b>ế<b>t “T</b>ố<b> Tâm” trong b</b>ố<b>i c</b>ả<b>nh v</b>ă<b>n h</b>ọ<b>c Vi</b>ệ<b>t Nam </b>đầ<b>u th</b>ế<b> k</b>ỷ<b> XX </b>

Suốt cả nghìn năm, văn học Việt Nam được bao bọc trong cái tổ cũ xưa, đan dệt bởi hằng hà
điển tích, điển cố: nền văn hóa Trung Hoa cổ. Đến đầu thế kỷ XX, văn học trung đại đến hồi xác
xơ, già cỗi. Thế nhưng, nhờ gặp được biến thiên lớn trong lịch sử, với nội lực tiềm tàng, nó lập
tức nảy sinh nguồn sống mới và tự cải lão hoàn đồng.

Văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX bất ngờ có một cuộc chuyển mình, hồi sinh như thế! Nó lại cịn
tỏ ra cường tráng, có sức bay, dáng bay khoẻđẹp, đuổi theo kịp, hòa nhập được, với các nền
văn chương trên thế giới. Có thể nói, lúc này, biến thiên lớn nhất trong lịch sử Việt Nam chính là
sự gặp gỡ với phương Tây. Nội lực tiềm tàng của nó là truyền thống văn học dân tộc. Nguồn
sinh lực mới của nó là đội ngũ thanh niên trí thức Tây học, những tác giả và độc giả, tập trung ở
các đơ thị mới và lớn, từ Bắc chí Nam. Khơng gian hơ hấp mới của nó là nền văn hóa phương
Tây, đậm đà chất nhân văn.

Quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam đã làm cuộc cách tân về nội dung lẫn hình thức nghệ
thuật. Riêng thể loại tiểu thuyết, từ chỗảnh hưởng tiểu thuyết chương hồi Trung Quốc, nó
chuyển sang tiếp nhận tiểu thuyết phương Tây. Về sản lượng, nó tự quảng bá, qua hàng loạt tiểu
thuyết của Hồ Biểu Chánh ở Nam bộ. Riêng về chất lượng, nó tự ngời sáng, qua tiểu thuyết đầu
tay và duy nhất của Hoàng Ngọc Phách: Tố Tâm.

Ngay lúc chào đời, Tố Tâm đã gây nên hiệu ứng xã hội không ngờ, làm lung lay cả luân lý phong
kiến ngàn năm. Người trực tiếp khai sinh, tạo khí cốt và sức sống cho tác phẩm chính là tác giả -
nhà văn Hồng Ngọc Phách. Ơng đã hấp thu sâu sắc, có phê phán nền văn hóa truyền thống
phương Đông, đồng thời ông cũng tiếp nhận nhiệt tình, có hệ thống, nền văn hóa phương Tây.

Ông là nhà văn đầu tiên ở Việt Nam dám mạnh dạn dùng kiến thức tâm lý học mà khai thác
chiều sâu tế vi, phức tạp của tâm hồn con người. Từ lăng kính tâm lý đó, ơng đặt ra những vấn
đề xã hội.

2. Tiểu thuyết “Tố Tâm” – dấu son đầu tiên của quá trình hiện đại hóa thể loại
2.1. Tóm tắt tiểu thuyết

Tác phẩm kể về câu chuyện tình thơ mộng nhưng bi thương của đôi trai tài, gái sắc: Đạm Thủy –
Tố Tâm, qua lời dẫn truyện của nhân vật ký giả.

Nghỉ hè, tại trường Đại học, nhân vật ký giả sang phòng bạn thân là chàng tân khoa Lê Thanh
Vân, giỏi văn chương, biệt hiệu là Đạm Thủy. Chàng có chiếc hộp kỉ vật đề dịng chữ “Mấy mảnh
di tình”. Biết bạn có ẩn tình riêng, ký giả hỏi về chiếc hộp. Được khơi đúng tâm trạng, Đạm Thủy
kể lại chuyện tình đau buồn của mình…

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

sáng, cao thượng, không hề pha sắc dục. Lúc này, mẹ Tố Tâm ốm nặng, gia đình buộc nàng lấy
chồng. Nàng nhất quyết khước từ. Đạm Thủy, vì q u, nên có ý tưởng cùng nàng trốn đi, xây
hạnh phúc. Nhưng nghĩ tình gia đình, chàng bỏ ý định. Tố Tâm cũng can ngăn chàng. Tố Tâm
tiếp tục bị thúc ép. Phần vì quá thương mẹ, lại thêm Đạm Thủy viết thư khuyên nhủ, nàng đành
chịu lấy chồng. Trước ngày cưới, nàng hẹn gặp Đạm Thủy, trao chàng kỷ vật và khóc từ biệt.
Nhận lá thư vĩnh biệt củaTố Tâm, Đạm Thủy đáp từ, tặng nàng mấy cành hoa lan mừng ngày
cưới. Sau lễ cưới, nhân hội chùa Đồng Quang, hai người thoáng thấy nhau, nhưng nàng quay
mặt đi. Lúc này, nàng đã ốm nặng. Về, biết mình khơng khỏi bệnh, nàng tiếp tục viết nhật ký cho
Đạm Thủy. Nàng cũng kể sự thật với chồng. Rồi nàng qua đời, chỉ sau ba mươi sáu ngày lên xe
hoa.

Ngày đưa tang nàng, Đạm Thủy đau xót đến viếng, nhưng không dám xuất hiện. Hôm sau,
chàng ra thăm mộ nàng, lấy áo mình đắp lên mộ. Trở lại thăm nhà bà Án, chàng được trao hộp
kỷ vật, trong đó có quyển nhật ký của Tố Tâm. Đọc nhật ký, Đạm Thủy thương tiếc nàng, hối hận
mà thành bệnh. Anh trai Đạm Thủy biết em suy sụp vì tình yêu nên kịp thời động viên, an ủi. Từ

đó, Đạm Thủy quyết tâm học hành, lịng giữ hai điều thiêng liêng: công danh sự nghiệp và mối
tình nồng nàn, cao thượng với Tố Tâm.

2.2. Thành tựu tác phẩm

Hiểu theo nhận định của nhà phê bình Thiếu Sơn, ấn tượng đầu tiên, sau cùng, lớn nhất và bao
quát nhất của Tố Tâm, đối với người đọc, vẫn chính là cái mới của nó. Nói đến cái mới trong văn
học cũng chính là đề cập đến tính tiên phong, đột phá của nhà văn, về tư tưởng và quan điểm
nghệ thuật. Nó được cụ thể hóa bằng tác phẩm nghệ thuật. Nó xuyên thấm vào từng tế bào nội
dung và nghệ thuật của tác phẩm như đề tài, cốt truyện, chủ đề, nhân vật, kết cấu, nghệ thuật
miêu tả, ngôn ngữ, nghệ thuật kể chuyện.

2.2.1. Tố Tâm thể hiện tính chất hiện đại trong việc lựa chọn đề tài. Là một thể loại văn học gần
gũi nhất với cuộc sống, tiểu thuyết lấy đề tài từ hiện thực. Do dung lượng lớn, nó có thể khai thác
mọi chiều kích, khía cạnh của hiện thực. Bởi vậy, hiện thực trong tiểu thuyết bao giờ cũng là một
cuộc sống toàn diện, phong phú và nhiều mặt. Đặc biệt, tiểu thuyết hiện đại quan tâm đến số
phận con người cá nhân, với tính cách đa dạng và thế giới nội tâm cực kỳ phức tạp.

Đề tài của Tố Tâm đã hướng theo yêu cầu này: khai thác bối cảnh xã hội Việt Nam đầu thế kỷ.
Tuy nhiên, Tố Tâm chỉ chọn một phạm vi nhỏ: chuyện tình yêu trai gái. Tuy là vấn đề mn thuở
nhưng tình u trong Tố Tâm thuần túy là chuyện yêu đương, không pha tạp, không lồng vào bất
cứ mâu thuẫn giai cấp, vấn đề xã hội nào. Nó lại mang một phẩm chất mới: không hề nhuốm
màu sắc dục. Có thể xem nó là một bản tình ca ngồi lễ giáo, thật mới mẻ, hiện đại của một lớp
thanh niên trí thức rất trẻ, vào những thập niên đầu thế kỷ. Lớp thanh niên ấy được “thả lỏng”
trong bầu khơng khí tự do u đương, tuy còn bị giam cầm trong lề luật của ý thức hệ phong kiến
và chếđộđại gia đình.

2.2.2. Tố Tâm xây dựng được cốt truyện khá mới mẻ, hiện đại. Trong tiểu thuyết hiện đại, cốt
truyện là phương tiện để bộc lộ tính cách của nhân vật. Tính cách ấy càng nổi bật qua những
biến cố chủ yếu trong cốt truyện. Ở Tố Tâm, các biến cố trong truyện đều nhằm khắc họa tính

cách hai kiểu nhân vật: một thanh niên trí thức Tây học và một thiếu nữ, con nhà gia giáo, sống
theo lối mới. Cốt truyện hấp dẫn không nhờ tình tiết ly kỳ mà vì tâm lý nhân vật được khai thác
đến tận cùng những ngóc ngách sâu kín của nó. Nó khơng theo trình tự truyền thống: gặp gỡ –
lưu lạc – đoàn viên. Theo kiểu hiện đại, nó kết thúc bằng bi kịch - bi kịch nhưng không đọng lại
dư vị bi quan cho người đọc. Trái lại, bi kịch ấy đã làm rung chuyển nếp cảm, nếp nghĩ mòn xưa
của người đọc thời bấy giờ. Sức mạnh ấy, các tiểu thuyết trước và cùng thời với Tố Tâm chưa
hề có được.

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

hiệu đã đến thời đại mà con người được quyền sống, được quyền chọn hạnh phúc, với tư cách
con người cá nhân của mình.

2.2.4. Tiểu thuyết Tố Tâm xây dựng được những hình tượng nhân vật mới mẻ, khá thuyết phục.
Trong tác phẩm, các tính cách nhân vật có sự phát triển “tự thân”, như là trong cuộc đời thật.
Đạm Thủy là hình ảnh một thanh niên trí thức Tây học cịn Tố Tâm là cô gái mới, học chữ Tây,
mê sưu tầm văn chương, biết làm thơ. Thân thếấy khiến họđến với nhau hết sức tự nhiên. Họ
lấy thơ văn, một thú vui tao nhã, làm nhịp cầu giao cảm. Tình yêu của họ, vì thế, cũng trong
sáng, thanh cao như thơ văn của họ. Nó nảy nở tự nhiên và khá tân thời. Tố Tâm dám chủđộng
viết thư cho người yêu, làm thơ tặng Đạm Thủy. Hai người tâm tình với nhau trong phịng riêng;
lại cịn giấu mẹ, hẹn nhau về ngắm cảnh nông thôn, ra chơi biển… Xây dựng hình tượng Tố Tâm
và Đạm Thủy, tác giảđã hướng vào một lớp trí thức, đang chiếm tỉ lệ rất nhỏ trong xã hội. Tuy
nhiên, họ sẽ là lực lượng chủ yếu của xã hội thành thị Việt Nam trong thập niên sau đó. Theo
hướng này, Tố Tâm đã mang chức năng dự báo..

2.2.5. Tiểu thuyết Tố Tâm mang một kết cấu đặc sắc, so với các tiểu thuyết cùng thời. Ởđây,
khái niệm “kết cấu” được hiểu là sự sắp xếp, tổ chức, xâu chuỗi tất cả bộ phận khác nhau trong
tác phẩm theo một hệ thống, một trật tự nhất định. Nó tổ chức mối liên hệ giữa các yếu tố thuộc
nội dung tác phẩm (tính cách và hồn cảnh, hành động và biến cố,...) và các yếu tố khác thuộc
hình thức (bố cục, hệ thống ngơn ngữ, nhịp điệu,...). Ngồi cốt truyện, kết cấu cịn bao gồm phần
bình luận trữ tình phụđề của tác giả, bố cục tác phẩm,... Kết cấu của Tố Tâm hình thành từ việc
đan cài hai mảng hiện tại và quá khứ. Nó phá vỡ tính đơn tuyến quen thuộc. Chuyện chủ yếu

thông qua không gian hồi tưởng và thời gian tâm lý. Những khi đôi bạn Đạm Thủy – Tố Tâm gặp
nỗi buồn, hay có được niềm hạnh phúc ngây ngất, thời gian vật lý khơng cịn, nhường chỗ cho
thời gian tâm lý...

Cũng về kết cấu, đó còn là sự sắp xếp, tổ chức mối liên hệ giữa tính cách nhân vật và hồn cảnh
sống. Nhân vật Tố Tâm sống theo lối mới, vì cơ được học chữ Tây, được tự do tiếp xúc với báo
chí, được giao tiếp với bạn bè khác giới. Nhưng Tố Tâm đau khổ tinh thần đến ốm chết, vì cơ
vẫn phải sống trong một đại gia đình cịn giữ nền nếp gia phong,... Hay, hành động của Đạm
Thủy, khi chinh phục Tố Tâm, rất hợp suy nghĩ, tâm lý một anh con trai trí thức Tây học: ln
muốn khẳng định mình với người khác phái, hả hê khi chiếm lĩnh được lịng người đẹp,... Ngơn
ngữ các nhân vật cũng hợp với tính cách vừa cũ vừa mới của họ. Trình tự tác phẩm được dắt
dẫn tự nhiên theo mạch hồi tưởng, cảm xúc và diễn biến tâm lý của nhân vật Đạm Thủy. Nhà
văn cũng mạnh dạn đem sự hồi tưởng của Đạm Thủy, những bức thư của Tố Tâm đan xen với
câu chuyện hiện tại. Nó tạo nên ấn tượng mới lạ, sức cuốn hút đầy mê hoặc cho độc giả bấy giờ.
Vì những lẽđó, tác phẩm được xem là quyển “tiểu thuyết tâm lý” đầu tiên của Việt Nam.

2.2.6. Tiểu thuyết Tố Tâm thành công ở nghệ thuật miêu tả. Đó là nghệ thuật khắc họa tâm lý
nhân vật. Mọi trạng thái tâm lý đều có cơ sở, có quá trình hình thành hợp lý. Để gặp và yêu ngay
Tố Tâm, tiềm thức của Đạm Thủy đã lưu giữ gương mặt ấy ngay từ nhà quan huyện. Còn Tố
Tâm đáp lại ngay chân tình của Đạm Thủy, bởi nàng, vì yêu thơ, mà đã từng yêu người trong
mộng,... Đó cịn là nghệ thuật miêu tả thiên nhiên. Cảnh thiên nhiên trong Tố Tâm lần lượt hiện
lên vô cùng sống động và rực rỡ. Thiên nhiên trong tác phẩm được khắc họa bằng ngịi bút tả
chân tài hoa. Nó thốt khỏi mớ cơng thức tả cảnh ước lệ, đăng đối như ở một số truyện ngắn
thời này. Cảnh thiên nhiên ít nhiều đã được cá thể hóa. Nhà văn tả thiên nhiên khơng phải chỉđể
tả tình. Thiên nhiên xuất hiện như một lối thoát cho những tâm hồn lãng mạn. Các nhân vật tìm
đến thiên nhiên nhưđể nối kết lại trường giao cảm giữa những tâm hồn lãng mạn đang quá cô
đơn, đang bị ý thức hệ phong kiến cầm tù. Tố Tâm thực sự khai phá một khơng gian mới,
khống đạt, mở hướng cho các tác phẩm sau này xây dựng nên những hình tượng thiên nhiên
đầy quyến rũ.

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

thuyết cịn thấp kém, có được một trình độ diễn đạt như thế, Tố Tâm đáng được ghi nhận công
lao làm giàu chữ quốc ngữ.

Phần nghệ thuật kể chuyện trong Tố Tâm cũng đáng được đề cao. Dù hầu hết được kết nối qua
những đoạn văn, lá thư... nhưng tác phẩm vẫn thừa sức lôi cuốn, làm say mê người đọc từđầu
đến cuối truyện.

<b>2.3. H</b>ạ<b>n ch</b>ế<b>: </b>

Tất nhiên, vì cịn q mới, so với hồn cảnh xã hội và đời sống văn học, tác phẩm khó thoát khỏi
những hạn chế, trong việc đặt và giải quyết vấn đề. Bản thân tác giả, người có gốc Nho học,
cũng khó bềđoạn tuyệt với nếp tư duy, thói quen diễn đạt của lối văn chương truyền thống.
Về nội dung, tác phẩm chưa xây dựng được điển hình cho một tầng lớp, một giai cấp. Bản thân
Đạm Thủy chỉ là một cá nhân cô đơn. Bi kịch của Đạm Thủy thật cá biệt, so với nhân vật ký giả
và bạn bè cùng hoàn cảnh xuất thân như anh. Ngoài tình u, Đạm Thủy hồn tồn xa lạ với đời
sống chính trị - xã hội, nghĩa là xa lạ với cái bối cảnh trực tiếp gây nên bi kịch cho tình yêu, hạnh
phúc của mình. Bởi vậy, nếu người đọc mong muốn tiểu thuyết phải là bức tranh khái quát hiện
thực, Tố Tâm lập tức bị cho là thiếu sức mạnh điển hình hóa. Bởi vậy, nếu ai đó địi hỏi tác phẩm
văn học phải đứng ở vũ đài đấu tranh giai cấp, Tố Tâm lập tức bị quy là một kiểu thoát ly hiện
thực. Tất nhiên, chúng ta khơng thểđịi hỏi một tiểu thuyết lãng mạn phải chứa đựng nhiều chức
năng xã hội. Nhưng giá như, ngoài cơ sở tâm lý, nhà văn còn dùng cơ sở xã hội để lý giải sự
biến động trong đời sống tinh thần nhân vật thì ý nghĩa xã hội của tác phẩm còn lớn hơn nhiều.
Thời bấy giờ, cơng chúng chưa mạnh dạn kết thành làn sóng ủng hộ tác phẩm, phải chăng, một
phần cũng bởi điều này.

Về nghệ thuật, một số sự kiện trong truyện còn dài dòng, dàn trải, nhất là các đoạn đối thoại,
những phần trích dẫn thư từ, hay những câu thơ xướng họa,... Điều này làm giảm đi độ căng của
truyện, ít nhiều gây cảm giác nhàm chán cho người đọc. Giá như, tác phẩm được gọt bớt một số
trang, dòng thừa thãi. Ví dụ, những đoạn đối thoại giữa Đạm Thủy với thằng bé người ở, hay
những chỗ trích thư từ, nhật ký của Tố Tâm.

Phần lời văn, bởi tập trung miêu tả tầng lớp thượng lưu, lại được tác giả gọt giũa quá bóng bẩy
nên khó hấp thu được lời ăn tiếng nói sống động của quần chúng nhân dân. Nó thiếu vắng vốn
ngơn ngữ giàu hình ảnh, cảm xúc, như người đọc đã từng gặp trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh.
Nhiều đoạn văn lại theo vết mòn xưa, dùng câu văn biền ngẫu, quá đăng đối, quá ràng buộc,
khiến mạch văn thiếu phần co giãn, linh hoạt, thậm chí lê thê, nặng nề.

Mặt khác, tác phẩm kể chuyện tình yêu thời hiện đại, nhưng nhà văn lại đểđôi trai gái tân thời
gởi cho nhau những câu đối, dòng thơ luật Đường khn sáo, hình ảnh cũ mịn: “liễu ủ hoa sầu,
năm canh giọt lệ, sương sa gió thổi, tuyết phủ mây mờ,...”. Điều đó khiến người đọc khơng khỏi
liên tưởng về cuộc tình của những văn nhân tài tử thời phong kiến ngày xưa. Những nhà nho thủ
cựu thấy nhân vật xa lạ với mình. Nhưng thanh niên trí thức Tây học lại thấy nhân vật dường
như chưa hẳn là mình.

Đơi chỗ, nhà văn, vì q nơn nóng muốn dùng văn chương “gây nên một nền luân lý”, do đó, đã
biến nhân vật Tố Tâm thành cái loa phát ngôn, thuyết lý cho đạo đức. Đây là một trong nhiều dẫn
chứng: “Em là phận gái, cái chức phẩm với đời, có cũng hay mà khơng cũng được, chả ai nghị
luận gì, ai trách chi nữ nhi nan hóa, nhưng anh là bậc nam nhi hai vai nghĩa vụ, anh đừng làm
như em mà giữ lấy một mối tình vơ hy vọng. Anh là người có văn chương, có tư tưởng, anh nên
nhớ rằng cái thân anh khơng phải của một mình anh, phải làm việc cho nhà, cho nước, cho xã
hội...”. Người đọc thật khó bị thuyết phục bởi một cơ gái đang đau khổ sụt sùi vì tình, lại bất ngờ
tỉnh táo, nói những lời mang màu sắc giáo huấn trang nghiêm như thế!

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

<b>3. Nh</b>ậ<b>n xét chung: </b>

Số phận tiểu thuyết Tố Tâm thật khá đặc biệt, từ lúc ra đời đến nay. Suốt mười năm đầu rong
ruổi trong đời sống văn học, Tố Tâm luôn là một hiện tượng đáng luận bàn: lắm kẻ khen, nhiều
người chê, bao người kinh ngạc... Về sau này, mỗi khi nhắc đến tiểu thuyết Việt Nam hiện đại,
bao giờ Tố Tâm cũng là hiện tượng được ưu tiên quan tâm, khảo sát, đánh giá.

Có thể thấy, tính chất tiên phong, hiện đại của tác phẩm, trong lĩnh vực tiểu thuyết đầu thế kỷ XX,
thực sự là điều không thể phủ nhận. Thành cơng của nó gắn liền với q trình hiện đại hóa văn
học. Nói cách khác, nếu khơng có q trình hiện đại hóa văn học, chắc chắn khơng có Tố Tâm.
Ngược lại, thành tựu tiểu thuyết sẽ cịn khiếm khuyết, nếu q trình hiện đại hóa văn học đầu thế
kỷ XX khơng có Tố Tâm.

Tố Tâm thật sự là một tác phẩm “có cứng mới đứng đầu gió”. Mặc cho thái độ tiếp nhận khác
nhau, mặc cho bao nhiêu tiểu thuyết khác lần lượt chào đời trước công chúng, tác phẩm vẫn giữ
địa vị tiên phong, xứng đáng mởđầu cho nền tiểu thuyết mới đầu thế kỷ XX, đồng thời mở màn
cho trào lưu văn học lãng mạn của văn học Việt Nam hiện đại. Và hẳn nhiên, điều đó cũng gắn
liền với tên tuổi Hoàng Ngọc Phách.

Mỹ Tho - 2003

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH

1/ Nguyễn Đình Chú (đồng chủ biên) (2000), Văn học 11, NXB Giáo Dục.
2/ Trần Thanh Đạm (1992), Làm văn 12, NXB Giáo Dục.

3/ Phan CựĐệ ( 2000), Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, NXB Giáo Dục.

4/ Phong Lê, (2001) Văn học Việt Nam hiện đại, NXB Đại học quốc gia Hà Nội.
5/ Hoàng Ngọc Phách (1988), Tố Tâm, NXB Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp.
6/ Trần Hữu Tá (chủ biên) (1998), Văn học 11, NXB Giáo Dục.

</div>

<!--links-->