Lich su khan hoang Mien Nam

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.93 MB, 121 trang )

<b>LŸch S¯ Kh∏n Hoang </b>

<b>MiÀn Nam </b>

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

á„ng b±ng s·ng C¯u Long, Mổnam v Irraouaddi l ba trung tàm sđn xut lĨa g≠o, c‹
dı ΩÃ xu∂t c®ng, quan tr‡ng nhˆt tr≈n th∆ giËi. ViŒt Nam, Xi≈m, Mi∆n áiŒn g„m Ωa s‚ dµn
s‚ng b±ng nghÀ n·ng. Ba qu‚c gia n°y li≈n ranh, n±m trong khu v˙c gi‹ mÔa vËi nh˘ng nổt
lận ging nhau :

Lănh th phỹt trin l∑n h„i t˜ B∞c xu‚ng Nam.

— Bi∆t l°m ruÊng cy ng sàu, nhẩ m sđn lẽng t mˆc cao so vËi ruÊng t◊a Í

Ω∂t kh·.

— Mc sng thp kổm.

Nam tin khÃng phđi l mănh l˙c huyÀn bœ cða ri≈ng dµn tÊc ViŒt Nam. Nh˘ng dàn
tấc chu đnh hng n ấ vn t ẽc k˛ thu∫t c°y sµu cu‚c bπm kh·ng kỉm nıËc ta. ViŒc
t·n thÈ r∞n th∑n v° r„ng ΩÃ c∑u mıa, v°i m·n gi®i trœ nhı th® diÀu, trai güi Ω‚i Ωüp nhau
n°o ph®i ch◊ x®y ra Í ViŒt Nam.

Dàn Vit gƠp dàn Min vn c nn vỉn ha c‰ kœnh khü cao. V°o th∆ k˝ 13, ngıÈi Mi≈n

ă tữm ra ging lểa v dn thy nhp in thch ng giểp h thàu hoch 3 hoƠc 4 v trong
mÊt nØm. CuÊc Nam ti∆n cða ngıÈi Xi≈m, ngıÈi Min ỏin gƠp hon cđnh khỹ tt v a l,
hai con s·ng Mænam v° Irraouaddi thu∫n lÏi cho viŒc th·ng thıÁng, trong khi H„ng H° v°
s·ng C¯u Long c‹ nhiÀu thüc Ωü. T˜ h≠ lıu s·ng H„ng, dµn ViŒt len lfii theo m∂y cünh Ω„ng
nhfi bæ d‡c theo bÈ biÃn á·ng nhiÀu gi·ng t‚ ΩÃ l∑n h„i Ω∆n h≠ lıu s·ng á„ng Nai, s·ng C¯u
Long.

Tuy l Ơt chàn trn t Cao Min nhng i th Ωüng nÃ cða ngıÈi ViŒt Ωi kh∏n
hoang l≠i l° ngıÈi Xi≈m Ωang nu·i tham v‡ng Ω· hÊ vÔng V≠n Tẽng, Cao Min v Mă Lai.
Xim quc lểc by giÈ Ωang thÈi hıng thŸnh, vËi tıËng gifii, quµn sÿ c‹ kinh nghiŒm vÀ chi∆n

Ω∂u ΩıÈng bÊ v° ΩıÈng thy.

Ngẩi Vit ă gi ẽc th ch ấng trong hon cđnh gay go.

Khi Ơt chàn ng bng s·ng C¯u Long, nıËc ViŒt bŸ chia c∞t t˜ s·ng Gianh, c·ng
tr÷nh kh∏n Ω∂t v° gi˘ Ω∂t lĨc Ω∑u ch do mất s dàn t Quđng Bữnh tr vo günh vüc. B∂y
giÈ, ıu th∆ cða ngıÈi ViŒt khong l° k˛ thu∫t canh tüc cao, nhıng l° ıu th∆ vÀ t‰ chˆc chœnh
trŸ v° quµn s˙. BÊ m∂y hnh chnh khỹ hon hđo ă giểp chểa Nguyến theo dfli ΩıÏc t÷nh
h÷nh Í nh˘ng ΩŸa phıÁng xa x·i, quµn ΩÊi c‹ thÃ t∫p trung khü nhanh khi c∑n thit. ỏn v
xă hấi nhfi nht l thÃn p Ωð kh® nØng t˙ trŸ, cüc t‰ chˆc Ω„n ΩiÀn c‹ thÃ t˙ qu®n trŸ vÀ
kinh t∆ v° an ninh.

Quàn ấi Xim hễng mnh, nhng i xa thữ m∂t hiŒu nØng. NıËc Cao Mi≈n b∂y giÈ
quü suy nhıÏc, vua chĨa kỉm nØng l˙c ch◊ bi∆t c∑u viŒn vậi ngoi bang, dàn chểng thữ ly
tỹn : ngẩi Xi≈m thıÈng lƠa b∞t t˜ng lo≠t dµn Cao Mi≈n Ωem vÀ xˆ h‡ ΩÃ l°m n·ng n· phÚc
dŸch.

Vua chĨa ViŒt Nam thĨc Ω∏y viŒc kh∏n hoang v÷ nh˘ng l˚ do sau Ωµy :

— MÍ rÊng ΩŸa b°n thng tr, t rấng, dàn giu thữ kinh Ã ẽc b®o vŒ chu Ωüo hÁn.
— Thu∆ΩiÀn v° thu∆Ωinh gia tØng nhanh ch‹ng.

— N≠n Ω‹i kỉm ΩıÏc gi®m thiÃu, nÁi n°y th∂t mÔa, nÁi kia bÔ l≠i, œt c‹ nguy cÁ nÊi lo≠n.
— Dµn s‚ gia tØng, th≈m lœnh trüng, th≈m dµn xµu.

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

VÀ phœa dµn chĨng, kh∏n hoang l° viŒc tœch c˙c, kh·ng ph®i l° hıÍng thÚ, thÚ ΩÊng,
chÈ thÈi v∫n.

* Ph®i c‹ y∆u t‚ thi≈n nhi≈n tıÁng Ω‚i thu∫n lÏi, Ω∂t q th∂p th÷ lĨa dÕ bŸ ngp, quỹ
cao thữ gƠp nn thiu nậc. T ni cı trĨ Ω∆n th¯a rng, ΩıÈng Ωi ph®i g∑n ΩÃ khfii phœ th÷
giÈ lui tËi, lĨa Ωem vÀ nh° kh·ng m∂t nhiÀu c·ng lao v° phœ t‰n chuy≈n chÍ.

* áð nıËc ng‡t ΩÃ u‚ng, n∂u cÁm v° cho tràu b ung.

* Gia ữnh vn ling, lÓa g≠o Øn trong khi chÈ lÓa chœn. L≠i c›n qu∑n üo, tu b‰
nh° c¯a, thu‚c u‚ng, tr∑u cau, lÓa g≠o ΩÃ nu·i heo g°, ghe xu„ng, n·ng cÚ. Thm vo ,
cn yu t xă hấi vữ lm ruÊng Ω›i hfii s˙ hÏp qu∑n c∑n thi∆t :

— Sˆc mÊt ngıÈi, mÊt gia Ω÷nh ch◊ c‹ giËi h≠n. MÊt kho®nh rng Í gi˘a tı bÀ Ω∂t
hoang th÷ hoa m∑u s¡ bŸ chim chuÊt t˜ cüc vƠng lµn c∫n t∫p trung l≠i phü nüt. NØm bđy gia

ữnh gp sc canh tỹc lin ranh nhau thữ s tn tht vữ chim chuất ẽc giđm thiu.

Mễa cy tuy l co giăn, x xch mi ng°y nhıng n±m trong thÈi gian quy ΩŸnh. C∂y
quü sËm, thi∆u nıËc, c∂y q trÕ, cµy lĨa m‡c kh·ng kŸp nıËc mıa. MÂi ngıÈi ch◊ c‹ thÃ c∂y
ch˜ng 4 mπu tµy trong mÊt mƠa m° th·i, Ω°n b° lo c∂y Í nÁi n°y th÷ Ω°n ·ng lo d‡n Ω∂t Í
nÁi kia. D‡n Ω∂t c∂y quü sËm, cfi mc tr li, trữ hoăn thữ nậc trong ruấng ln cao, kh·ng

d‡n Ω∂t ΩıÏc. LĨa chœn m° g¥t trÕ ch˜ng nØm b®y ng°y l° hı hao.

Phüt cfi, c∂y lểa, gƠt lểa i hfii s tp trung nhàn cÃng, mận hoƠc i cÃng, theo lch
trữnh khÃng ẽc b trế. Phđi nhẩ ngẩi làn cn hoƠc a phng khỹc n. Ngay trong
mất khođnh t nhfi, mƠt t chıa b±ng ph≤ng, nÁi cao nÁi th∂p, viŒc Ω∞p bÈ, tüt nıËc vπn
l° c·ng tr÷nh cða nhiÀu ngıÈi.

VƠng ΩŸnh cı ΩÃ kh∏n hoang c∑n li≈n l≠c vËi vÔng ph cn dế dng giđi quyt vn

nhàn c·ng. Trong mÊt ∂p, nh° n°y kh·ng ΩıÏc Í quü xa nh° kia. G∑n th·n ∂p, ph®i c‹
nÁi bün t≠p h‹a, c‹ ngıÈi cho vay, ngıÈi ti≈u thÚ lÓa. ViŒc sanh Ω¿, cıËi hfii, may chay Ω›i
hfii cüc phıÁng tiŒn t‚i thiÃu. Nh° c¯a, tœnh m≠ng ngıÈi dµn ph®i ΩıÏc b®o vŒ, ch‚ng trÊm
cıËp, lo≠n l≠c. L≠i c›n nhu c∑u h‡c v∂n, nhu c∑u vÀ tµm linh vËi Ω÷nh, chƠa, miÕu, hüt
xıËng.

áÁn vŸ t‚i thiÃu v xă hấi vn l mất lng.

Khn hoang i hfii nhiÀu y∆u t‚ cØn b®n. Kh∏n hoang Í Ω„ng b±ng s·ng C¯u Long l°
cuÊc v∫n ΩÊng lËn, to°n diŒn vÀ chœnh trŸ, quµn s˙, kinh t∆, vØn h‹a.

Vua chÓa quy ΩŸnh chœnh süch ΩiÀn ΩŸa, thu∆ kh‹a, quµn dŸch v° thıÍng ph≠t. TƠy nhu
c∑u m° c‹ khi quàn s, lu dàn v tễ nhàn phđi ng Ω„n, l∫p ∂p, c°y c∂y Í nÁi m∂t an ninh.
á∂t kỉm m∑u mỴ, kh‹ canh tüc nhıng chœnh qun l≠i cıỴng büch Ω∆n ΩŸnh cı. C‹ nh˘ng
giai Ωo≠n, nh˘ng khu v˙c m° chœnh phð kiÃm soüt ch¥t ch¡ viŒc kh∏n hoang, nhıng cỊng c‹
lĨc ngıÈi dµn ΩıÏc dế dăi. Nhiu vễng t tuy ngẩi Cao Min cha chỹnh thc nhẽng cho
ta nhng dàn ta ă n khn hoang, hoƠc ngẽc li, ă nhẽng t làu nhng vπn c›n hoang
ph∆.

CuÊc v∫n ΩÊng ph‚i hÏp quµn s˙, chœnh trŸ v° k˛ thu∫t n°y c‹ thÃ chia ra t˜ng thÈi k¸ :
1) T˜ cüc chĨa Ngun Ω∆n nh˘ng nØm cu‚i ΩÈi Gia Long : Khai kh∏n vÔng Ω∂t phÔ sa
t‚t, Ω∂t gi„ng ven s·ng, Ω∂t cÔ lao theo nhu c∑u phüt triÃn xˆ á°ng Trong, phÚc qu‚c v°
cðng c‚ qu‚c gia.

C›n l≠i cüc vƠng nıËc ng∫p sµu v°o mƠa mıa, Ω∂t q phøn, r˜ng Süc. VÔng ngıÈi
Mi≈n t∫p trung, tr≈n nguy≈n t∞c thữ nguyn vơn (Rch Giỹ, Sc Trỉng, Tr Vinh, Chµu
á‚c).

Th°nh l∫p cüc tr∂n Bi≈n H›a, Gia áŸnh, áŸnh TıÈng v° Vÿnh Thanh.

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

Khai kh∏n vƠng Ω„i nĨi, vƠng Ω∂t th∂p, canh tüc nh˘ng lflm Ω∂t nhfi m° cao rüo, gi˘a
vÔng nıËc ng∫p lÚt.

Th°nh l∫p t◊nh An Giang, tüch ra t˜ tr∂n Vÿnh Thanh.

3) T˜ ΩÈi ThiŒu TrŸ tËi ΩÈi T˙ áˆc : Khai kh∏n nh˘ng ΩiÃm chi∆n lıÏc, nh±m ΩÀ ph›ng
nÊi lo≠n Í phœa H∫u Giang, chünh süch Ω„n ΩiÀn ΩıÏc thĨc Ω∏y m≠nh.

Th˙c dµn Phüp Ω∆n, nh±m mÚc ch bc lất nhàn cÃng r tin, v xut cđng ti
nguyn, ă thc hin ẽc vi vic ỹng k :

1) Cho Ω°o kinh ΩÃ chuy≈n chÍ lĨa g≠o, giĨp giao th·ng v∫n t®i ΩıÏc dÕ d°ng, Ω„ng thÈi
rĨt bËt nıËc v°o mƠa lÚt t˜ H∫u Giang ra VŸnh Xi≈m La. VÔng Ω∂t phøn, t≠m g‡i l° phÔ sa
mËi, kh·ng c›n bŸ nıËc ng∫p quü cao. ViŒc chuy≈n chÍ s®n ph®m vÀ S°i G›n œt t‚n kỉm hÁn
trıËc.

Th°nh l∫p cüc t◊nh mËi : R≠ch Giü, C∑n ThÁ, S‹c TrØng, B≠c Li≈u, vƠng n°y trÍ th°nh
ni d lểa go, nhẩ dàn t m mc sđn xu∂t cao. Khai kh∏n r˜ng tr°m v° Ω„ng cfi.

2) ThÓc Ω∏y viŒc l°m ruÊng s≠, nhÈ ch‡n cüc gi‚ng lĨa thœch hÏp hÁn, giĨp vƠng Ω∂t
th∂p Í Long Xuy≈n, Chµu á‚c v° á„ng Thüp MıÈi canh tüc ΩıÏc. C›n l≠i l° vÔng r˜ng Süc
C∑n GiÈ, r˜ng áıËc C° Mau, vÔng than bÔn U Minh, vÔng Ω∂t quü nhiÀu phøn chung
quanh H° Ti≈n v° á„ng Thüp MıÈi.

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

<b>1.1) Nhu c∑u phüt triÃn xˆ Ω°ng trong, phÚc qu‚c v° cðng c‚ qu‚c gia </b>

T làu, cỹc chểa Nguyến ă bit vÀ vƠng Ω∂t Í á„ng Nai v° C¯u Long, nhıng cÁ hÊi
chıa thu∫n lÏi ΩÃ Ω∏y m≠nh cuÊc phüt triÃn vÀ phœa Nam. NØm 1623, mÊt phüi bÊ cða chĨa
Ngun Ω∆n Oudong y≈u c∑u ΩıÏc l∫p cÁ sÍ Í Prei Nokor (vÔng S°i G›n) ΩÃ thu thu∆ h°ng
h‹a.

NØm 1658, khi c›n b∫n rÊn giao tranh vËi chĨa TrŸnh Í phıÁng B∞c, chĨa HiÀn cho
quan Khµm m≠ng Ω∆n Tr∂n Bi≈n dinh (PhĨ Y≈n) Ωem 2000 quµn Ω∆n MÂi Xui (M· Xo°i) ΩÃ

Ωünh phü, b∞t vua NƠc ỗng Chàn giđi v Quđng Bữnh. Khi y MÂi Xui (vƠng B° RŸa ng°y
nay) v° Í á„ng Nai, ă c lu dàn ca nậc ta n sng chung lÊn vËi ngıÈi Cao Mi≈n khai
kh∏n ruÊng Ω∂t. Ngẩi Cao Min khàm phc oai c ca triu ữnh Ωem nhıÏng h∆t c® Ω∂t

∂y r„i Ωi lünh chÂ khüc, kh·ng düm tranh trÍ chuyŒn g÷”.

NØm 1672, t÷nh hữnh vÃ cễng thun lẽi cho Hin Vng, ngi ă th∞ng chÓa TrŸnh, l∂y
s·ng Gianh l°m ranh giËi. NØm 1764, Cao Mi≈n c‹ lo≠n, th≈m l˚ do ΩÃ quµn chÓa NguyÕn
can thiŒp, l∑n n°y phü lu·n ΩıÏc cüc Ω„n binh Cao Mi≈n Í S°i G›n, G› Bœch v° Nam Vang
sau khi th∞ng Í M· Xo°i.

B®y nØm sau, 1679, Tr∑n Th∞ng T°i v° DıÁng Ng≠n áŸch Ωem binh biÀn v° gia quyæn
hÁn 3000 ngıÈi v° chi∆n thuÀn hÁn nØm chÚc chi∆c Ω∆n g∑n kinh Ω·.

HiÀn VıÁng cho phæp b‡n di th∑n nh° Minh v°o Nam. Chi ti∆t Ωüng chÓ ˚ l° Ωo°n
chi∆n thuyÀn n°y ΩıÏc Ωıa v°o Nam c‹ ngıÈi hıËng dπn. áµy l° cc hıËng dπn th∑n t÷nh,
chˆng tfi thÈi chĨa Ngun b®n Ω„ v° khung c®nh Í Ω„ng b±ng s·ng á„ng Nai v° C¯u Long

ΩıÏc nghi≈n cˆu khü tıÈng t∫n. Chểa Nguyến v ngẩi hậng dn ă ỹnh giỹ ểng mˆc

giü trŸ chi∆n lıÏc cða vÔng M˛ Tho v° vÔng Bi≈n H›a — nÁi b‡n di th∑n nh° Minh ΩıÏc phæp

Ω∆n ΩŸnh cı — s˙ Ωünh giü ∂y măi n sau ny vn cn l ểng.

Min Nam vπn c›n hai nÁi quan tr‡ng khüc Í phœa Tày v Tày Nam. Nỉm 1699,
Nguyến Hu Cđnh em binh l≈n t∫n Nam Vang ΩÃ can thiŒp vÀ quµn s. Chuyn v vo
khođng thỹng t nỉm canh thữn (1700), ·ng cho quµn sÿ theo d›ng TiÀn Giang, trĨ Ω‹ng t≠i
Cüi Sao (vÔng chÏ Thð cða Long Xuy≈n) “Ba quµn bŸ phüt bŸnh dŸch v° ·ng cỊng bŸ nhiÕm
bŸnh”. ThÈi gian trĨ quµn Í Ωµy l° hÁn n¯a thüng, binh kæo Ωi hai ng°y sau l° ·ng mt.
ỗng c cÃng dơp yn Cao Min ri khai thüc Ω∂t n°y”. Ai tr˙c ti∆p khai thüc ? Ch∞c ch∞n l°
s‚ binh sÿ bŸ bŸnh, ho¥c mÊt s‚ t÷nh nguyŒn Í l≠i vƠng Cüi Sao m° khai thüc trıËc khi Ω∂t

Ωai n°y ΩıÏc vua Cao Mi≈n nhıÏng cho. B∂y giÈ nh‹m n°y s‚ng cheo leo b≈n kia s·ng TiÀn.

h‡ ΩıÏc g‡i l° dµn Hai HuyŒn, tr˙c thuÊc phð Gia áŸnh t˜ xıa.

NØm 1705, NguyÕn C¯u Vµn th˜a lŸnh h°nh quµn l≈n Cao Mi≈n ΩÃ Ωünh quµn Xi≈m,
khi trÍ vÀ l≠i cho trĨ quµn Í VỊng GƠ (nay l° Tµn An) l∫p Ω„n ΩiÀn, “l°m thð xıËng cho
quµn dµn”, Ω∞p Ω„n v° Ω°o kinh cho r≠ch VỊng GƠ v° r≠ch M˛ Tho Øn th·ng vËi nhau, n‚i
liÀn s·ng V°m Cfi Tµy qua TiÀn Giang.

VÀ phœa VŸnh Xi≈m La, kho®ng nØm 1680, M≠c Cu ă lp p rđi rỹc t Vềng Thm,
Trng Kø, C∑n V‡t, R≠ch Giü, C° Mau. H° Ti≈n trÍ th°nh thıÁng c®ng quan tr‡ng, th·n ∂p

ΩŸnh cı n±m süt mæ biÃn, thu∫n tiŒn cho ghe thuyÀn tËi lui, ho¥c Í Ω∂t cao theo Giang
th°nh, s·ng Cüi LËn, sÃng Gnh Ho, ỗng ỏc canh tỹc.

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

khai sỹng cn gƠp chinh chin vậi quàn Xim, m¥c d∑u cuÊc Nam ti∆n ho°n t∂t v°o nØm
1759. L≠i c›n viŒc tranh ch∂p d±ng dai vËi anh em Tày Sn, khin vic khn hoang b ữnh
tr hoƠc hı h≠i.

ChĨa Ngun n∞m nguy≈n t∞c cØn b®n l° phüt triÃn cüc ΩÁn vŸ h°nh chœnh liÀn ranh

nhau. Tho≠t ti≈n dinh Tr∂n Bi≈n Ω‹ng Í vƠng PhĨ Y≈n. Nỉm 1698, chng c Nguyến Hu
Cđnh Ơt ra Gia áŸnh phð g„m c‹ :

— Xˆ á„ng Nai l°m huyŒn PhıËc Long, d˙ng dinh Tr∂n Bi≈n.
— Xˆ S°i Gn lm huyn Tàn Bữnh, dng dinh Phin Trn;

Ri l∑n h„i, vÔng Long H„ n‚i v°o Ω∂t Gia áŸnh, vÔng M˛ Tho n‚i v°o Gia áŸnh, vÔng
An Giang n‚i v°o Long H„ (Vÿnh Long). LÓc H° Ti≈n quü suy sÚp, nØm 1805 (ΩÈi Gia Long)
dinh Vÿnh Tr∂n (Vÿnh Long) cai qu®n t˜ h˘u ng≠n TiÀn Giang Ω∆n R≠ch Giü, C° Mau, tˆc
VŸnh Xi≈m la ΩÃ r„i nØm 1810 tr® l≠i cho tr∂n H° Ti≈n nhı cỊ.

T˜ ng°n xıa, dµn ViŒt h‡c ΩıÏc kinh nghiŒm vÀ ΩŸnh cı : miÀn r˜ng nĨi bao giÈ cỊng
b∂t lÏi, œt Ω∂t thŸt, nhiÀu sfii Ωü, nhˆt l° bŸnh ræt r˜ng (sÁn lam chıËng khœ) nguy h≠i c‹ thÃ
gµy n≠n diŒt chðng. Nh° c¯a n≈n c∂t nÁi Ω„ng b±ng, nhıng Ω∂t ph®i cao rüo, g∑n s·ng r≠ch
c°ng t‚t, trünh nÁi nıËc Ω‡ng ao tƠ. “S·ng sµu nıËc ch®y” l° cc Ω∂t l˚ tıÍng vÀ phong
thðy (t°i lÏi d„i d°o) nhıng trong th˙c t∆ l° ng˜a ΩıÏc bŸnh ræt, giao th·ng thu∫n lÏi, c‹
nıËc ΩÃ l°m ruÊng, c‹ nıËc ΩÃ u‚ng, n∆u l° nÁi nıËc mƠn gn bin thữ trn ging cao vn

o ging ẽc.

Nỉm 1698, khi Nguyến Hu Cđnh Ơt hai huyn u tin, tữnh hữnh khn hoang ẽc
mÃ tđ nh sau :

ỏt ai m rấng 1000 dƠm, dàn s‚ ΩıÏc hÁn 40000 hÊ, chi≈u mÊ lıu dµn t˜ B‚
Chünh chµu trÍ vÀ Nam Ω∆n Í kh∞p nÁi, m‡i ngıÈi phµn chi∆m ruÊng Ω∂t, chu∏n ΩŸnh thu∆
Ωinh ΩiÀn v° l∫p hÊ tŸch Ωinh ΩiÀn. T˜ Ω‹ con chüu ngẩi Tu ni Trn Bin thữ lp thnh
xă Thanh H, ni Phin Trn thữ lp thnh xă Minh HıÁng, r„i ghæp v°o s‰ hÊ tŸch.

Nh‹m di th∑n nh° Minh Ω∆n Í cƠ lao Ph‚ v° vƠng M˛ Tho g„m 3000 ngıÈi khi ti≈n
khÍi. Hai mıÁi nØm sau, con cüi cða h‡ lËn l∑n. MÊt s‚ ngıÈi Trung Hoa khüc l∑n h„i Ω∆n

l°m Øn bu·n bün, r„i ΩŸnh cı lu·n. Ta th∂y c›n l≠i tr≈n ba chÚc ng°n gia Ω÷nh ViŒt Nam
g„m c‹ :

— Nh˘ng ngıÈi l∫p nghiŒp t˜ trıËc Í M· Xo°i (B Ra).

Nhng ngẩi t B Chỹnh (Quđng Bữnh) trÍ v°o Ω∆n l∫p nghiŒp. S‚ ngıÈi n°y s‚ng
r®i rüc t˜ B° RŸa Ω∆n cÔ lao Ph‚ (Bi≈n H›a), vÔng S°i G›n, M˛ Tho. áŸa danh Tr∂n Bi≈n
bao gm mất vễng rấng răi t ranh Bữnh Thun n tn Nh Bứ. Phin Trn bao gm Tàn
Bữnh n phœa C∑n GiuÊc, C∑n áıËc, Tµn An. Phð Gia áŸnh th ∂y Øn Ω∆n t∫n vƠng Cüi
Bø (t® ng≠n TiÀn Giang) sau n°y l° chµu áŸnh ViÕn. áµy l° nh˘ng lıu dµn. Nhıng n≈n chĨ

˚ s‚ ngıÈi “c‹ v∫t l˙c” t˜ miÀn Trung Ω∆n. Kh·ng v‚n li∆ng th÷ kh·ng l°m ruÊng ΩıÏc, ngıÈi

c‹ chÓt œt v‚n n∆u chŸu mang v°o “Ω∂t mËi” s¡ dÕ trÍ th°nh ΩiÀn chð, phĨ h°o.

Lˇ sÍ thıÈng Ω¥t Í nh˘ng nÁi quan tr‡ng, dµn Ω·ng, kinh t∆ d„i d°o, thu∫n lÏi cho vic
thng măi v l v tr c giỹ trŸ chi∆n lıÏc quµn s˙. Í lıu v˙c s·ng á„ng Nai v° C¯u Long,
dµn ta thi∆t l∫p ΩıÏc :

ỏày l v tr xng danh đi a u (Trn Bi≈n) vËi ΩıÈng bÊ ΩıÈng thðy n‚i liÀn vÀ
miÀn Trung, ΩıÈng bÊ l≈n Cao Mi≈n v° ΩıÈng thðy Øn xu‚ng S°i G›n. Nh‹m dµn Trung
Hoa theo chµn Tr∑n Th∞ng T°i gµy cÁ sÍ lËn Í cƠ lao Ph‚, ch‡n vŸ trœ thu∫n lÏi, süt mæ s·ng.
NØm nØm sau khi ΩŸnh cı, chÔa Quan á∆ d˙ng l≈n.

</div>
<span class='text_page_counter'>(7)</span><div class='page_container' data-page=7>

lüt Ωü tr∞ng, nhai ngang lüt Ωü ong, nhai nhfi lüt Ωü xanh, ΩıÈng rÊng, b±ng ph≤ng, ngıÈi
bu·n tÚ t∫p Ω·ng ΩÓc, t°u biÃn, ghe s·ng Ω∆n Ω∫u chen l∂n nhau, c›n nh˘ng nh° bu·n to Í

ày thữ nhiu hn ht, lp thnh mất i Ã hÊi.

“á≠i Ph‚” b∂y giÈ l° ΩŒ nhˆt thıÁng c®ng Í miÀn Nam, ph„n thŸnh nhÈ l˚ do sau Ωµy :
Vic thng măi t chc khổo lổo, Trn ThıÏng Xuy≈n chi≈u t∫p ngıÈi bu·n nıËc
T°u Ω∆n ki∆n thi∆t, Ωµy l° b‡n thıÁng bu·n chuy≈n nghiŒp, c‹ v‚n to v° gi°u kinh nghiŒm,

Ω∆n sau chË kh·ng ph®i l° ngıÈi Ωi theo Tr∑n ThıÏng Xuy≈n trong ΩÏt ti≈n phong (s‚ ngıÈi

Ωi Ω∑u g„m Ωa s‚ l° quµn sÿ, tˆc l° n·ng dµn nghøo, kh·ng v‚n).

— S·ng sµu c‹ chÂ thu∫n lÏi cho t°u biÃn Ω∫u (Ωµy l vc sàu gn n thẩ Ãng Nguyến
Hu Cđnh).

— ViŒc t„n tr˘ v° phµn ph‚i h°ng h‹a ΩıÏc ΩiÀu h°nh hÏp l˚. Nh° l∑u, ph‚ xü b≈n cüc
nhai lÊ lüt Ωü l° kho h°ng v° cÒng l° nÁi ngh◊ gi®i trœ cða chð t°u v° thðy thð. Tu chy
bum gƠp gi thun thữ mậi n hoƠc Ωi ΩıÏc. “Xıa nay thuyÀn bu·n Ω∆n h≠ neo xong l° l≈n
bÈ thu≈ ph‚ Í, r„i Ω∆n nh° chð mua h°ng, l≠i Ω∂y k≈ khai nh˘ng h°ng h‹a trong thuyn v
khuàn ct ln, thng lẽng giỹ cđ, ch mua h°ng ΩŸnh giü mua bao t∂t c® h°ng h‹a t‚t x∂u
kh·ng bfi s‹t l≠i thˆ g÷. á∆n ng°y trıÁng bu„m trÍ vÀ g‡i l° “h„i ΩıÈng”, chð thuyÀn c‹ y≈u
c∑u mua giĨp v∫t g÷ th÷ ngıÈi chð bu·n ∂y cỊng chi∆u y ıËc ΩÁn mua dƠm chÍ n trậc ká
giao hơn, hai bn ch khỹch chiu tœnh h‹a ΩÁn thanh toün r„i cÔng nhau ΩÈn ca vui chi,

ă ẽc nậc ngt tm ra sch sĂ l≠i kh·ng lo s˙ trÔng h° Øn lðng vün thuyÀn, khi vÀ l≠i
chÍ Ω∑y thˆ h°ng khüc r∂t l° thu∫n lÏi”.

Chıa th∂y t°i liŒu cÚ thÃ vÀ cüc s®n ph∏m mua bün lĨc ∂y, nhıng ta Ωn l° thıÁng
gia Hu≈ kiøu n∞m ΩÊc quyÀn vÀ xu∂t nh∫p c®ng t˜ khi b∞t Ω∑u kh∏n hoang, ngo°i nh˘ng
s®n ph∏m Ω∂t á„ng Nai nhı g≠o, cü kh·, c›n mÊt s‚ s®n ph∏m t˜ Cao Mi≈n Ωem xu‚ng : cüc
lo≠i th®o dıÏc, ng° voi. S®n ph∏m nh∫p c®ng g„m tÁ lÚa, v®i b·, dıÏc ph∏m cho Ω∆n nh˘ng
xa xœ ph∏m. NgıÈi T°u thœch dÔng Ω„ b≈n T°u : g≠ch ng‹i, Ωü xµy cÊt chƠa, nhang Ωøn, gi∂y
tiÀn v°ng b≠c. H‡ cıËi vÏ ViŒt Nam, b°y ra nh˘ng th‹i Øn x°i, phung phœ v°o dŸp T∆t.

Nh˘ng ΩŸa ΩiÃm ΩŸnh cı lĨc ban Ω∑u l° vƠng B° RŸa, á„ng M·n, Long Khünh, Tµn
Uy≈n, nh˘ng cünh Ω„ng Í hai b≈n bÈ s·ng á„ng Nai g∑n cÔ lao Ph‚. á∂t Tr∂n Bi≈n lÓc b∂y
giÈ Øn Ω∆n Thð áˆc, Ging ỗng T, vễng Th Thim, Nh Bứ; pha Tày th÷ Øn qua vƠng
Thð D∑u MÊt, Lüi Thi≈u.

áµy l° vƠng Ω∂t gi„ng Í s·ng S°i G›n, r≠ch ThŸ Nghø l≈n H‚c M·n, G› V∂p; vÔng ChÏ
LËn ng°y nay Øn xu‚ng B÷nh áiÀn, B÷nh Chünh; G› áen, n‚i liÀn Ω∆n C∑n áıËc, C∑n GiuÊc,
nh˘ng gi„ng thu∫n lÏi ΩÃ l°m ruÊng v° l°m r∏y. N∆u vÔng cÔ lao Ph‚ ΩıÏc ıu th∆ l° c‹ nıËc
ng‡t quanh nỉm, thữ vễng Si Gn li b đnh hng nậc m¥n t˜ biÃn tr°n v°o, gi„ng cao
rüo, Ω°o gi∆ng c‹ thÃ g¥p m≠ch nıËc ng‡t, ph∑n c›n l≠i l° Ω∂t quü th∂p.

</div>
<span class='text_page_counter'>(8)</span><div class='page_container' data-page=8>

C∑n áıËc. “G≠o C∑n áıËc nıËc á„ng Nai” n‰i danh l° ngon v° trong müt. VƠng ven biÃn
Nam k¸ (tr˜ ra r˜ng Süc — C∑n GiÈ v° r˜ng áıËc mÒi C° Mau) c›n nhiÀu Ω∂t r∂t t‚t. B≈n
kia C∑n áıËc l° G› C·ng vËi nhiÀu gi„ng v° Ω∂t phƠ sa Í bÈ C¯a á≠i, Ba Lai (trÍ th°nh v˙a
lĨa quan tr‡ng ẩi Gia Long).

ỏt ă tt li ven bin, lıu dµn c‹ thÃ Ωi ghe b∑u t˜ miÀn Trung v°o v°m m° l∫p
nghiŒp, ngo°i hu≈ lÏi ruÊng nıÁng c›n hu≈ lÏi cü t·m. áünh lıËi ngo°i biÃn v‚n l° sÍ trıÈng
cða dµn ViŒt. L°m rng Í nh˘ng nÁi xa lˇ sÍ th÷ dÕ tr‚n thu∆, tha h„ ch‡n l˙a Ω∂t t‚t. NhÈ

ΩıÈng biÃn, viŒc li≈n l≠c vÀ qu≈ xˆ miÀn Trung ΩıÏc thu∫n lÏi.

Tr∂n Bi≈n v° Phi≈n Tr∂n khi mËi kh∏n hoang tuy Ω∂t kh·ng t‚t b±ng phœa C¯u Long
nhıng vπn l° ph÷ nhi≈u so vËi vƠng B÷nh Thu∫n. V÷ Í g∑n lˇ sÍ, g∑n thıÁng c®ng n≈n lĨa
g≠o bün c‹ giü. VÀ mƠt an ninh vữ xa sÃng Tin sÃng Hu nn khfii sÏ n≠n chinh chi∆n khi
chÓa NguyÕn v° Xi≈m La gµy h∂n.

<b>VƠng Ba Gi„ng : n›ng c‚t cða áŸnh TıÈng </b>

S·ng C¯u Long khüc hÁn s·ng á„ng Nai v° s·ng V°m Cfi. H±ng nØm, C¯u Long c‹ nÁi
nıËc lÚt tr°n bÈ. á∂t gi„ng ven bÈ s·ng, Ω∂t cƠ lao Í C¯u Long khüc hÁn m∂y g› Í g∑n á„ng
Nai. VÔng C¯u Long Ω∂t th∂p, Ω°o xu‚ng vi lập xung l gƠp nậc, vic trng cày ỉn trüi
l≠i dÕ d°ng, khfii tıËi. MÓc nıËc gi∆ng, hay günh nıËc t˜ mæ r≠ch l≈n nh°, l≈n rπy l≠i t tn
cÃng. Bẩ Cu Long thẩng c băi bễn, b„i Ω∞p nhanh ch‹ng, Ω∂t cÔ lao lan ra trong vi nỉm
l thy cuấc bin dàu. Vic vn tđi, giao th·ng dƠng ghe xu„ng thay v÷ dƠng xe b› ho¥c Ωi
bÊ, khi≈ng günh. K˛ thu∫t c°y b˜a cƠng l° ng°y thüng c∂y hüi ph®i thay Ω‰i cho thœch ˆng
vËi ho°n c®nh mËi.

DıÁng Ng≠n áŸch “Ωem binh lœnh ghe thuyÀn ch≠y v°o c¯a Soi R≠p v° á≠i TiÃu h®i
kh∏u r„i l≈n Ω„n trĨ Í xˆ M˛ Tho. ỏày l cuấc nh c c sp Ơt, xỹ sai VØn Trinh v°
tıËng th∑n l≠i VØn Chi≈u Ωıa dÚ vØn sang Cao Mi≈n b®o Thu VıÁng chia Ω∂t ΩÃ cho b‡n
DıÁng Ng≠n áŸch Í. Thüng 5, VØn Trinh dπn c® binh biÀn Long M·n v° Ωıa ghe thuyÀn Ω∆n

Ω‹ng dinh tr≠i Í ΩŸa phıÁng M˛ Tho r„i d˙ng nh° c¯a, tÚ t∫p ngıÈi Kinh, ngıÈi ThıÏng
(ngıÈi Mi≈n) k∆t th°nh ch›m x‹m”, “sau n°y mËi l∫p dinh tr∂n, ΩÀu l° tƠy thÈi dÈi Ω‰i, ho¥c
hıËng Nam, ho¥c hıËng B∞c, ho¥c Ωem tËi, ho¥c rĨt lui cÒng ch≤ng ngo°i ΩŸa cuÊc ∂y”.

Tr≈n 1000 binh sÿ cða DıÁng Ng≠n áŸch l°m Øn t≠i Ωµu ?

H‡ kh·ng rÈi khfii “ΩŸa cuÊc” t‚t ch‡n l˙a lÓc ban Ω∑u nhı t°i liŒu tr≈n cho bi∆t. ChÓng
ta c‹ thÃ xüc nh∫n l° gi„ng Cai Y∆n Øn Ω∆n vÔng Ba Gi„ng, khÍi Ω∑u l° Tµn HiŒp (nay c›n
g‡i l° gi„ng Tr∂n áŸnh) Ω∆n ThuÊc Nhi≈u, Cai L∫y, gi˘a TiÀn giang v° á„ng Thüp MıÈi.

LÓc mËi kh∏n hoang, hai lˇ sÍ chœnh l° Bi≈n H›a v° Phi≈n An Í g∑n nhau phœa á„ng
Nai. Cüc quan th÷ mu‚n cho dµn chĨng phµn tün ra chi∆m cˆ Ω∂t phœa Tày Nam nn Ơt
quy ch rấng răi, khÃng càu thĨc. VÀ nguy≈n t∞c, ngıÈi kh∏n hoang Í VỊng GƠ (Tàn An,
sÃng Vm Cfi) hoƠc M Tho, u l dàn ca hai huyn Phậc Long v Tàn Bữnh. ỏ khfii

chuy≈n chÍ ΩıÈng xa khi Ω‹ng thu∆ b±ng lĨa v° b±ng tiÀn m¥t, h‡ c‹ thÃ n≠p t≠i cüc kho
thu∆ Í ΩŸa phıÁng, v˜a thu∫n lÏi cho dµn, cho cüc quan cỊng khfii lo sÏ n≠n th∂t thµu. MÊt
s‚ ngıÈi l°m nghÀ r˜ng, nghÀ biÃn hıÍng quy ch∆ ri≈ng khfii l∫p th·n ∂p, ch◊ c∑n Ω·i ngıÈi
thay m¥t Ωˆng ra chŸu trüch nhiŒm ΩÃ k∆t h‡p th°nh trang tr≠i, man, thuÊc, n∫u. H‡ s‚ng

ΩŸnh cı ho¥c lıu ΩÊng, vËi ngıÈi cai tr≠i ho¥c ngıÈi bÊ trıÍng, ngıÈi Ω∑u n∫u c∑m Ω∑u.
Chœn kho thµu thu∆ (c¯u kh‚ trıÈng) d°nh cho cüc tr≠i, cüc n∫u, mang tn sau ày
(Ơt ra t nỉm 1741) :

</div>
<span class='text_page_counter'>(9)</span><div class='page_container' data-page=9>

— Gian Th®o
— Ho°ng L≠p
— Tam Lch
Bđ Canh
Tàn Thnh

Ba kho Tàn Th≠nh, C®nh DıÁng, Thi≈n MÚ, l°m chÂ cho dinh Tr∂n Bin trng thàu tÃ
thu np tđi v Kinh, u Í phœa b∞c H∫u giang tˆc l° s·ng Cüt, phœa Ω·ng cƠ lao Ph‚.

Kho Tam L≠ch (Tam LŸch) Í vƠng M˛ Tho (theo cha Jean de Jỉsus th÷ Tam L≠ch l° nÁi
m° quµn á·ng SÁn khÍi s˙ xıng danh tünh), ta hiÃu l° vƠng Ba Gi„ng.

Kho B® Canh vễng Cao Lănh ngy nay.

Kho Gian Thđo cỹch pha nam thnh Gia ỏnh 4 dƠm rẻi, sau s¯a l≠i g‡i l° kho B‚n
Tr∂n.

Kho Ho°ng L≠p Í huyŒn PhıËc Long (Bi≈n H›a). Ph®i chØng kho ny dễng thàu
sỹp ong v làm sđn do thÏ r˜ng phœa bi≈n giËi ViŒt Mi≈n Ω‹ng g‹p ?

Kho Quy An v° Quy H‹a Í Ωµu ? C‹ n≈n suy lu∫n l° vƠng An H‹a Í c¯a á≠i ng°y nay,

l∂y hai ti∆ng sau ch‹t nh∫p l≠i ? NguyÕn Khoa Thuy≈n ghi r±ng Í Quy An c‹ hÁn 100 th·n,
t≈n Quy An ΩıÏc nh∞c tËi theo thˆ t sau Tam Lch v Tàn Bữnh. Bđ Canh ẽc NguyÕn
Khoa Thuy≈n ghi l≠i nhı l° mÊt tr≠i, cÔng vËi hai tr≠i khüc l° Ba Lai v° R≠ch Ki∆n.

Tr≈n b®n Ω„, ta th∂y c‹ Ω∆n 4 kho t∫p trung Í cƠ lao Ph‚ v° B∆n Nghỉ ΩÃ thu∫n ΩıÈng
chÍ chuy≈n vÀ kinh Ω· Hu∆ v° cüc t◊nh miÀn Trung khi chÓa NguyÕn c›n n∞m chð quyÀn.
M∂y kho kia Ba Ging (Tam Lch), Cao Lănh (Bđ Canh), Qui An c‹ l¡ g∑n mÊt v°m s·ng
nhünh cða C¯u Long, ho¥c Ba Lai, ho¥c c¯a á≠i.

áÈi vua HiÃn T·n (1691—1725), l∫p phð trŸ Í phœa b∞c chÏ. NØm 1772 l∫p TrıÈng á„n

Ω≠o, nØm 1779, l∂y ph∑n Ω∂t n±m gi˘a tr∂n Bi≈n, Phi≈n tr∂n v° Long H„ Ω¥t l°m TrıÈng
á„n dinh c‹ Lıu thð, K˚ lÚc v° Cai bÊ coi viŒc quµn s˙, h°nh chünh, thu v v băi bfi cỹc
kho trn. Trẩng ỏn dinh Ω‹ng Í gi„ng Cai Y∆n (gi„ng n°y b∞t Ω∑u t˜ vƠng Khünh H∫u
thc Tµn An ng°y nay), r„i l≠i Ω‰i t≈n l° Tr∂n áŸnh, Ω‹ng Í Tµn HiŒp. Hai ti∆ng áŸnh
TıÈng ch◊ xu∂t hiŒn t˜ nØm Gia Long thˆ 7 (1808).

<b>VÔng Long H„ : n›ng c‚t cða Vÿnh Long, An Giang </b>

KiÃm soüt s·ng TiÀn, s·ng H∫u l° v∂n ΩÀ m° cüc chĨa Ngun quan tµm nht, v mƠt
quàn s v v canh tỹc. Mun dƠng binh l≈n Cao mi≈n, ph®i cho chi∆n thun Ωi ngıÏc d›ng
TiÀn giang ΩÃ Ω∆n Ba Nam r„i Nam Vang. TiÀn giang l° s·ng nhiÀu nhünh, g∑n v°m biÃn
mÂi nhünh khü rÊng vËi bÈ Ω∂t phÔ sa cao rüo, thu∫n lÏi ΩÃ tr„ng Ω∫u, tr„ng khoai, Ω¥c biŒt
l° tr„ng dµu nu·i t±m, tr„ng cau, tr„ng tr∑u, tr„ng d˜a, cüc lo≠i cµy Øn trüi. á∂t c›n l≠i l°
rng t‚t. áµy l° cc Ω∂t l˚ tıÍng “s·ng sàu nậc chđy. Thot tin, hai ting Long H
phỹt xu∂t t˜ t® ng≠n TiÀn giang. NØm 1732 chĨa Ngun sai quan kh‰n sÓy Gia áŸnh chia
ph∑n Ω∂t cða Gia áŸnh (sau n°y l° cða áŸnh TıÈng) l∫p chµu áŸnh ViÕn, d˙ng dinh Long
H„ t≠i Cüi Bø, g‡i l° Cüi Bø dinh.

</div>
<span class='text_page_counter'>(10)</span><div class='page_container' data-page=10>

Phœa cÔ lao B®o c‹ tüm gi„ng, phœa cƠ lao Minh c‹ 11 ging. ỏƠc im ca nhng ging

ny l chu đnh hıÍng nıËc lËn nıËc r›ng do thðy triÀu, nhıng kh·ng bao giÈ bŸ ng∫p v°o
mÔa lÚt cða s·ng C¯u Long.

NguyÕn Cı Trinh v° TrıÁng PhÓc Du xin dÈi dinh Long H„ t˜ Cüi Bø qua Ω∂t T∑m
B°o, tˆc l° vÔng chÏ Vÿnh Long ng°y nay, Ω„ng thÈi Ơt nhng n Tày Ninh, Hng Ng,
cễ lao Gi≈ng, Sa áỉc, Chµu á‚c.

Dinh Long H„ kiÃm st TiÀn giang v° hai b≈n bÈ H∫u giang. á„ng thÈi dinh n°y cỊng
bao trƠm lu·n vƠng bi≈n VŸnh Xi≈m La vËi Long Xuy≈n Ω≠o (C° Mau), Ki≈n Giang Ω≠o
(R≠ch Giü). Ri≈ng vÀ vÔng Ba Th∞c (S‹c TrØng) nÁi ngıÈi Mi≈n s‚ng quü t∫p trung th÷ viŒc
cai trŸ vπn thuÊc vÀ h‡.

DÚng ˚ cða chÓa NguyÕn l° dÔng nÁi n°y ΩÃ kh‚ng ch∆ Cao Mi≈n. S·ng C¯u Long l°
bi≈n giËi ViŒt Nam Í miÀn ba bi≈n giậi.

Nỉm 1779, chểa Nguyến duyt xem bđn , nàng vÔng M˛ Tho l°m dinh (TıÈng á„n
dinh) Ω„ng thÈi cÒng th¯ b°y mÊt chuy∆n phi≈u lıu : dÈi dinh Long H„ Ω∆n cƠ lao Ho±ng
Tr∂n, Í gi˘a H∫u giang. “áıÁng thÈi c‹ ngıÈi b°n r±ng ΩŸa th∆ H∫u giang rÊng lËn, r˜ng
nĨi mƠ mŸt, vƠng Ba Th∞c, C∑n ThÁ, Tr° Vinh c‹ nhiÀu s‚c cða Cao Mi≈n m° cüch xa dinh
Long H„, n≈n Ω¥t mÊt Ωai tr∂n ΩÃ kh‚ng ch∆, mÊ dµn Ω∆n khai kh∏n ruÊng Ω∂t”. Dinh Long
H„ dÈi Ω∆n Ho±ng Tr∂n nØm trıËc l° nØm sau (1780) l≠i lui vÀ chÂ cÒ (tˆc l° vÔng chÏ Vÿnh
Long), Ω‰i t≈n l° Vÿnh Tr∂n dinh.

Kinh nghiŒm cho th∂y r±ng con ΩıÈng t˜ H∫u giang l≈n Cao Mi≈n quü xa, kh·ng
thu∫n b±ng ΩıÈng TiÀn giang, phœa Vÿnh Long. CÔ lao Ho±ng Tr∂n Í H∫u giang ΩıÏc khai
thüc sËm, c›n mang t≈n l cễ lao Tàn Dinh, gẽi li hữnh đnh ca dinh Long H„ ng°y trıËc.
Gi˘a TiÀn giang v° H∫u giang, c‹ s≥n nhiÀu s·ng r≠ch lËn nhfi liÀn l≠c nhau l≠i c›n nhiÀu
gi„ng Ω∂t t‚t, quanh nØm nıËc ng‡t, mƠa nıËc lÚt kh·ng ng∫p (vƠng Sa áỉc). Nh˘ng cÔ lao
tr≈n s·ng TiÀn, s·ng H∫u ΩÀu Ωüng giü, nhiÀu cÔ lao v˜a rÊng v˜a d°i, Ω∂t biÀn chung
quanh cƠ lao r∂t m°u mỴ, nØng xu∂t cao : cƠ lao Dung, cƠ lao Trµu, cƠ lao D°i, cƠ lao

Ging, cễ lao Mày, cn Bữnh Thy, cễ lao NØng GƠ. So vËi s·ng VỊng GƠ (V°m Cfi Tµy) luÃn
cđ sÃng ỏng Nai thữ Tin giang v Hu giang Ω∂t t‚t hÁn, khœ h∫u khü l°nh. Dµn cı c›n
thıa thËt, Ω›i hfii nhiÀu ΩÏt lıu dµn Ω∆n khai thüc. Duy c‹ ΩiÀu b∂t lÏi l° xa Gia áŸnh, ngıÈi
Mi≈n s‚ng t∫p trung t≠i nhiÀu vÔng lËn rÊng c‹ thÃ khu∂y r‚i an ninh ; vÔng Th∂t SÁn chıa
thüm hiÃm ΩıÏc, l≠i c›n cünh Ω„ng büt ngüt (R≠ch Giü, C∑n ThÁ) n±m gi˘a h˘u ng≠n H∫u
giang v° vŸnh Xi≈m la. NıËc Xi≈m Ωang h„i hØng sˆc, c‹ thÃ ΩÊt nh∫p miÀn bi≈n giËi — mÊt
bi≈n giËi chıa rfl rŒt, kh‹ ΩŸnh cı v÷ nıËc ng∫p quü sµu, kh·ng thœch hÏp vËi l‚i c°y c∂y

ΩıÁng thÈi (Ω„ng Chµu á‚c, Lüng Linh, Thüp MıÈi).

Nh˘ng chuy∆n Ωi vÀ “t∏u qu‚c v° phÚc qu‚c” cða vua Gia Long ΩıÏc th˙c hiŒn dÕ d°ng
l° nhÈ ng°i am hiÃu ΩŸa th∆ cða vÔng Ω∂t rÊng ∂y hÁn quµn Tµy SÁn. N°o l° s·ng Mµn Thœt
n‚i ngang Ba Kứ tậi vễng Tr ỗn, ni nhiu ngẩi Min s‚ng t∫p trung. N°o vÔng NıËc
Xoüy t∂n th‚i dÕ d°ng, l≠i c›n vÔng C∑n ThÁ vËi r≠ch C∑n ThÁ Øn th·ng qua s·ng Cüi Bø r„i
s·ng Cüi LËn vậi vễng U Minh. SÃng Gnh Ho, sÃng ỗng ỏc Í t∫n mÒi C° Mau. ThÈi
th≠nh trŸ cða h‡ Mc quỹ phễ du vữ khÃng dàn v khÃng Ωð quµn ΩÃ kiÃm st mÊt vƠng
H∫u giang q rÊng m° tr≈n danh nghÿa th÷ h‡ M≠c ΩıÏc chĨa NguyÕn giao cho cai qu®n.

</div>
<span class='text_page_counter'>(11)</span><div class='page_container' data-page=11>

ViŒt Nam, qu≈ Í á„ng M·n, thuÊc Bi≈n H›a), vÀ sau Tr∑n á≠i áŸnh v÷ bŸ hiÃu l∑m n≈n bu„n
tði, ch∆t trong ngÚc. DıÁng Ng≠n áŸch ch∆t vữ ph tậng l Hong Tn lm phđn, Hong
Tn l≠i bŸ quµn sÿ ViŒt Nam tr˜ng trŸ. H‡ M≠c Í H° Ti≈n ΩıÏc chÓa NguyÕn cho hıÍng quy
ch∆ t˙ trŸ. D›ng h‡ n°y trung th°nh vËi chÓa NguyÕn nhng li b Xim Vng l Phi Nhă
Tàn quy r‚i (·ng vua Xi≈m n°y g‚c ngıÈi TriÀu Chµu). MÊt vin tậng Triu Chàu tn l
Trn Lin ă em binh qua Ω‚t phü H° Ti≈n, quy∆t sanh t¯ vËi M≠c Thi≈n T¯. Hai t≈n cıËp
TriÀu Chµu khüc l° Ho∞c Nhi≈n v° Tr∑n Thüi cỊng gµy khü nhiÀu r∞c r‚i cho h‡ M≠c Í H°
Ti≈n.

C‹ ngıÈi cho r±ng ngıÈi Trung Hoa h®i ngo°i thıÈng t˙ t·n, ·m ∂p gi∂c mÁ l°m bü
chð mÊt cfli. N∆u c‹ th∫t v∫y, th÷ nh˘ng gi∂c mÁ ∂y kh·ng bao giÈ th˙c hiŒn ΩıÏc Í Ω∂t á„ng
Nai, œt ra l° v mƠt chỹnh tr v quàn s. Ch mất ln h„i nØm 1747 khi c‹ thıÁng gia ngıÈi
PhıËc Ki∆n l° L˚ VØn Quang Ω∆n cı ngÚ t≠i cÔ lao Ph‚, nhµn th∂y viŒc ph›ng bŸ lÁ l° n≈n
c∂u k∆t vËi hÁn 300 bø Ω®ng, xıng l° Ω≠i vıÁng. CuÊc khÍi lo≠n bŸ d∫p t∞t, L˚ VØn Quang v°

Ω„ng b‡n bŸ üp gi®i vÀ PhıËc Ki∆n (b∂y giÈ, ta ng≠i r∞c r‚i vÀ ngo≠i giao vËi nh° Thanh).
NØm 1772, chÓa NguyÕn suy y∆u, TrıÁng PhÓc Loan lÊng quyÀn nhıng quµn sÿ á°ng
Trong vπn c›n m≠nh, 10000 quàn dinh Bữnh Khng, Bữnh Thun cễng 300 chin thun
hÏp vËi quµn Í dinh Long H„ kỉo l≈n Cao Min ỹnh thng mất trn lận cu văn t÷nh th∆

nguy ng∫p Í H° Ti≈n, cˆu M≠c Thi≈n Tˆ khi quàn Xim chim c thnh ny ;

Tữnh th Í á°ng Trong trÍ n≈n bi Ωüt khi anh em Tµy SÁn khÍi nghÿa. Thüng hai nØm
1776, Ngun L˘ læo v°o Ω∂t Gia áŸnh. Thüng nØm nØm ∂y, NguyÕn L˘ rĨt lui sau khi cıËp
l∂y lĨa kho, chÍ hÁn 200 thuyÀn ch≠y vÀ Quy NhÁn. Con s‚ n°y giĨp chĨng ta th∂y ph∑n
n°o th°nh qu® cða viŒc kh∏n hoang Í á„ng Nai v° C¯u Long.

MÊt vi≈n cai bÊ Í phð Gia áŸnh l° Hi∆n Ωˆc h∑u NguyÕn Khoa Thuy≈n büo cüo l≠i
nh˘ng con s‚ cÚ th v lc lẽng quàn s v tữnh hữnh chỹnh trŸ, kinh t∆. Sau Ωµy l° v°i chi
ti∆t vÀ xˆ á„ng Nai :

— HuyŒn PhıËc Long (vÔng Tr∂n Bi≈n) c‹ hÁn 200 th·n, dµn s‚ 8000 ngıÈi, lŒ thu∆

ruÊng hÁn 2000 hÊc.

Cüc thuÊc C®nh DıÁng, Thi≈n MÚ, Ho°ng L≠p c‹ phfing 40 th·n n∫u, dµn s‚ 1000
ngẩi phđi np thu.

Thuấc ỗ Tt gm phfing 30 nu, dàn s ậc 500.

Huyn Tàn Bữnh c hÁn 350 th·n, s‚ dµn hÁn 15000 dinh, thu∆ ruÊng hÁn 3000 hÊc.
Quy An c‹ hÁn 100 th·n, s‚ dµn 3000 Ωinh, ruÊng hÁn 5000 th¯a.

Tam L≠ch c‹ hÁn 100 th·n, s‚ dµn 4000 Ωinh, ruÊng hÁn 5000 th¯a.

Cüc tr≠i B® Canh, Ba Lai, R≠ch Ki∆n, c‹ 100 th·n, dµn 4000 Ωinh, ruÊng hÁn 4000
th¯a.

— Chµu áŸnh ViÕn c‹ l‚i 350 th·n, dµn 7000 Ωinh, ruÊng 7000 th¯a.

Nh÷n con s‚ tr≈n, ta th∂y C¯u Kh‚ (c›n g‡i 9 trıÈng biŒt n≠p), d°nh cho vÔng Ω∂t Í xa
Tr∂n Bi≈n v° Phi≈n Tr∂n (sau n°y l° Tr∂n áŸnh, trÍ th°nh M˛ Tho), g„m cüc thuÊc :

Cđnh Dng, Thin M, Hong Lp, ỗ Tt (ng thu∆ vÀ PhıËc Long).

Tam L≠ch, Quy An, B® Canh, Ba Lai, Rch Kin (ng thu v huyn Tàn Bữnh, vÔng
S°i G›n).

</div>
<span class='text_page_counter'>(12)</span><div class='page_container' data-page=12>

Th°nh tœch n°y khü lËn lao : nh˘ng vÔng Ω∂t phÔ sa ven s·ng r≠ch, nh˘ng cÔ lao
thu∫n lÏi cho viŒc canh tüc c‰ trun (rng c°y, mÂi nØm mÊt mƠa g¥t) ΩÀu c‹ ngıÈi chÓ ˚

Ω∆n, kh·ng bfi s‹t. á„ng b±ng C¯u Long hÁn Ω„ng b±ng á„ng Nai rfl rŒt vÀ mƠt canh tỹc,
sđn xut lểa go, vậi nhiu trin v‡ng tıÁi süng hÁn.

TrıËc 1776, thıÁng c®ng lËn nh∂t cða miÀn Nam l° cÔ lao Ph‚.

NØm 1776 v° 1777 quµn Tµy SÁn tr°n v°o Gia áŸnh, Ωünh cƠ lao Ph‚ “chi∆m dỴ l∂y
ph›ng ‚c, g≠ch Ωü, t°i v∫t chÍ vÀ Quy NhÁn”.

N·ng N≠i á≠i Ph‚ tˆc l° thıÁng c®ng cƠ lao Ph‚ suy sÚp lu·n, thıÁng gia Hoa kiÀu
bøn kỉo nhau xu‚ng vƠng ChÏ LËn ng°y nay ΩÃ l∫p chÏ S°i G›n, süt vËi chÏ Tàn King
thnh hữnh t trậc 1770.

Thng cđng Si G›n (n≈n hiÃu l° ChÏ LËn ng°y nay) th°nh h÷nh v° phüt triÃn nhanh
t˜ nØm 1778. “T˜ khi Tµy Sn ni ln, quan quàn hấi cđ trn Phin An, thuyn buÃn cềng
dẩi u sÃng Tàn Bữnh (s·ng S°i G›n)”. Nhıng 4 nØm sau, nØm 1782, NguyÕn Nh≠c tËi 18
th·n VıÈn Tr∑u, bŸ phÚc kœch thua thđm bi, hấ giỹ Ngn ca Tày Sn t trn. Nh≠c nh∫n
ra b‡n phÚc kœch l° Ω≠o binh H›a Nghÿa g„m nhiÀu ngıÈi T°u theo giÓp NguyÕn ünh. “Nh≠c
bøn gi∫n lµy, ph°m ngıÈi T°u kh·ng kÃ mËi cỊ ΩÀu gi∆t c® hÁn 10000 ngıÈi. T˜ B∆n Nghỉ

Ω∆n s·ng S°i G›n, t¯ thi quØng bfi xu‚ng s·ng l°m nıËc kh·ng ch®y ΩıÏc n˘a. Cüch 2, 3
thüng ngıÈi ta kh·ng düm Øn cü t·m dıËi s·ng. C›n nhı s·, lÚa, chø, thu‚c, hıÁng, gi∂y,
nh∂t thi∆t cüc Ω„ Tu m nh ai ă dễng cềng u em quỉng xu‚ng s·ng, ch≤ng ai düm
l∂y. Qua nØm sau, thˆ tr° x∂u mÊt cµn giü bün l≈n Ω∆n 8 quan, 1 cµy kim bün 1 quan tiÀn,
c›n cüc lo≠i vt khỹc cềng u cao giỹ, nhàn dàn cc ká kh‰ sÍ”.

Ngo°i viŒc tr® thƠ ri≈ng ngıÈi T°u, Ngun Nhc cn c dng tàm tiu dit u năo
kinh t∆ cða miÀn Nam, nÁi chĨa Ngun n∞m ΩıÏc nhµn tµm t˜ lµu.

Su‚t thÈi gian t∏u qu‚c v° phÚc qu‚c, S°i G›n ΩıÏc xem l° kinh Ω· cða NguyÕn ünh
(1779—1801).

S°i G›n ΩıÏc ıu th∆ l° g∑n vÔng M˛ Tho v° Long H„. ViŒc chuy≈n chÍ lĨa g≠o v° s®n
ph∏m t˜ TiÀn giang tuy kh‹ khØn nhıng lÓc b∂y giÈ kinh r≠ch vπn tıÁng Ω‚i thu∫n lÏi cho
loi ghe c sc trng tđi nhơ. Nhữn trn b®n Ω„, ta th∂y s·ng r≠ch ch±ng chŸt ; v°o mƠa mıa
nıËc s·ng tr°n Ω∑y, nhıng mƠa n∞ng th÷ nhiÀu khĨc kh·ng lıu th·ng ΩıÏc, ho¥c lıu th·ng
kh‹ khØn ph®i sang qua ghe nhfi, kỉo b±ng sˆc ngıÈi hoƠc sc tràu, sÃng rch li quanh co,
khÃng nhàn cÃng vổt. CÃng trữnh o kinh khi u vËi süng ki∆n cða NguyÕn C¯u

Vµn ΩÃ c‚ g∞ng n‚i liÀn s·ng VỊ GƠ (V°m Cfi Tµy) qua s·ng M˛ Tho tˆc l° V°m Cfi Tµy qua
TiÀn giang, sau li o sàu thm. Tuy nhin, vữ c giỹp nıËc khi∆n phÔ sa hai Ω∑u d„n v°o
n≈n bŸ c≠n, thuyÀn to ph®i chÈ khi nıËc lËn mËi qua li ẽc. ỏă c tm ẩng thÃng thng
t M Tho qua VỊng GƠ. VỊng GƠ th·ng qua V°m Cfi á·ng Ω∆n B∆n Lˆc, theo ΩıÈng nıËc

Ω∆n Ba CÚm r„i theo s·ng B÷nh áiÀn Ω∆n ChÏ LËn. NØm 1772, NguyÕn C¯u á°m (con cða
NguyÕn C¯u Vµn) Ω°o kinh RuÊt Ng˙a, n‚i liÀn R≠ch Cüt Ω∆n kinh L› G‚m m° trıËc kia
ghe thuyÀn kh·ng qua l≠i ΩıÏc, ch◊ c‹ “mÊt ΩıÈng nıËc Ω‡ng m‹ng trµu”. Phœa G› C·ng,
C∑n GiuÊc cÒng c‹ ΩıÈng thðy l≈n R≠ch Cüt. Phœa H∫u giang, khi tranh ch∂p b±ng quµn s˙
vËi Tµy SÁn, NguyÕn ünh vπn t∂n th‚i theo ΩıÈng s·ng t˜ S°i G›n Gia áŸnh Ω∆n t∫n Sa
áæc, C∑n ThÁ, C° Mau, R≠ch Giü.

</div>
<span class='text_page_counter'>(13)</span><div class='page_container' data-page=13>

TŒ Ωoan x®y ra v÷ ΩŸa b°n ho≠t ΩÊng cða S°i G›n rÊng hÁn cƠ lao Ph‚, nhıng ch◊ l° lĨc
giao thÈi. VÀ sau, cÒng chœnh thıÁng gia Hu≈ kiÀu Ωˆng ra t‰ chˆc hŒ th‚ng mua bün ho°n
h®o hÁn.

Í v°m H∫u giang, t˜ lµu ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung t≠i vÔng Ba Th∞c (S‹c TrØng) tr≈n

Ω∂t gi„ng cao rüo, l°m ruÊng khæo læo, g≠o n‰i ti∆ng l° ngon. Thay v÷ chÍ l≈n S°i G›n,
thıÁng gia ΩŸa phıÁng Ωˆng ra chŸu m‚i vËi cüc ghe bu·n t˜ nıËc ngoi n. Mất thng
cđng thnh hữnh t xa, phfing oỹn l vễng Băi Xu (M Xuyn ngy nay) nÁi s·ng Ba
Xuy≈n Øn th·ng ra H∫u giang. Theo nh˙t k˚ cða c‚ Ω≠o Levavasseur v°o nØm 1768, th÷
thıÁng c®ng n°y mang t≈n l° Bassac th°nh l∫p Í mỉ s·ng, nÁi Ω∂t th∂p vËi nh° lÏp lü. Í Ωµy
dƠng tiÀn quan (quan 600 Ω„ng cða ViŒt Nam) ; mÊt Ω„ng b≠c Con ‹ trŸ giü 5 quan tˆc l°
3000 Ω„ng. ChÏ bün g≠o, nhiÀu lo≠i trüi cày, rau, g vt, heo. Phđi chẩ nậc lận ghe thuyÀn
mËi v°o ΩıÏc. ThuyÀn chð to°n l° Trung Hoa, dµn Í chÏ Ωa s‚ l° ngıÈi Trung Hoa, quan cai
trŸ l° ngıÈi Cao Mi≈n. ThuyÀn bu·n ΩÀu cða ngıÈi Trung Hoa, Ω∫u san süt t˜ 100 Ω∆n 150
chi∆c ΩÃ mua g≠o v° mua ΩıÈng. Kh·ng hiÃu h‡ em tậi ày bỹn nhng mn gữ.

Nn nhc n thıÁng c®ng H° Ti≈n m° cüc thıÁng gia ngo≠i qu‚c thıÈng ΩÀ c∫p tËi,

ΩıÏc ph„n thŸnh mÊt thÈi nhÈ xu∂t c®ng s®n ph∏m cða Cao Mi≈n ph∑n lËn, khi M≠c C¯u v°

M≠c Thi≈n T¯ c›n hıng thÈi.

CuÊc tranh ch∂p b±ng vfl l˙c gi˘a Tµy SÁn v° NguyÕn ünh l°m nguy hi cho nÃng
nghip. Ni chung thữ quàn Tày Sn kh·ng thµu phÚc ΩıÏc nhµn tµm, tr˜ mÊt trıÈng hÏp l°
cc chi∆n th∞ng quµn Xi≈m Í r≠ch G∑m, Xo°i HÊt v°o nØm 1874. Quµn Xi≈m do hai tıËng
Chi≈u TØng v° Chi≈u SıÁng vËi l˙c lıÏng hƠng h∫u kỉo Ω∆n nhıng TrŸnh Ho°i áˆc, ngıÈi
vi∆t s¯ thi≈n vŸ rfl rt v phe Nguyến ỹnh cềng ă thể nhn : “Binh Ti≈m Ω∆n Ωµu ΩÀu cıËp
b‹c kh‹ bÀ hn ch nn vua (Nguyến ỹnh) ly lm lo. ỏă vy m binh Tim li kiu hănh,
lng dàn bt phÚc”. Í tr∂n Vÿnh Thanh, trong lĨc Tµy SÁn v°o chim c thữ dàn chểng u
chÃn ct ca cđi kh·ng düm phÁi b°y ra, cho n≈n b‡n cıÈng Ω≠o kh·ng cıËp l∂y ΩıÏc v∫t g÷”.
“ChÏ ph‚ lËn M˛ Tho, nh° ng‹i cÊt ch°m, Ω÷nh cao chƠa rÊng, ghe thun Í cüc ng® s·ng
biÃn Ω∆n Ω∫u Ω·ng ΩĨc l°m mÊt Ω≠i Ω· hÊi r∂t ph„n hoa huy≈n nüo. T˜ khi Tµy SÁn chi∆m
cˆ, Ω‰i l°m chi∆n trıÈng, Ω‚t phü g∑n h∆t, t˜ nØm 1788 trÍ l≠i Ωµy, ngıÈi ta l∑n trÍ vÀ, tuy
n‹i trƠ m∫t nhıng Ω‚i vËi lĨc xıa chıa ΩıÏc phµn n¯a”.

Chünh süch cða Tµy SÁn Í miÀn Nam l° phü cØn cˆ ΩŸa, ch∫n cüc ΩıÈng thðy t˜ S°i
G›n, C∑n GiÈ Ω∆n vÔng v°m s·ng C¯u Long, ch∫n cüc vŸ trœ chi∆n lıÏc n‚i TiÀn giang qua
H∫u giang, H∫u giang Ω∆n vŸnh Xi≈m La, t˜ vÔng Long Xuy≈n (C° Mau) ra PhĨ Qu‚c, qua
Xi≈m. Thðy quµn cða Tµy SÁn Ω„n trĨ ho¥c tu∑n tiÃu tËi lui vƠng BØng Cung, Ba Thc, Phể
Quc, vm sÃng Màn Tht, Tr ỗn, Sa áæc, s·ng Ba Lai. Khi chi∆m Ω‹ng, chœnh süch kinh t∆

v° viŒc t‰ chˆc h°nh chœnh thay Ω‰i nhı th∆ n°o ? NguyÕn HuŒ chŸu trüch nhiŒm t˜ Hu∆ ra
Bc phn. Nguyến L, ph mă Trng Vỉn ỏa, lıu thð H‹a Í Ω∂t Gia áŸnh khong biÃu
dıÁng ẽc ti nỉng gữ l ngoi nhng hng ấng quàn s˙.

Quµn Tµy SÁn bŸ c· l∫p Í Ω∂t Gia ỏnh vữ nhng l do sau ày :

Dàn kh∏n hoang mang Án cüc chÓa NguyÕn, h‡ ΩıÏc khü gi® hÁn lĨc Í miÀn Trung,

Ω∂t t‚t c›n nhiÀu, chıa c∑n mÊt chünh süch ΩiÀn ΩŸa mËi, ho¥c mÊt s˙ thay tr°o Ω‰i chĨa.
— Quµn Tµy SÁn kh·ng thµu phÚc ΩıÏc ngıÈi Hu≈ kiÀu (Ω‚t chÏ cƠ lao Ph‚, Ω‚t chÏ S°i
G›n, ChÏ LËn, phü chÏ M˛ Tho), l° h∫u thuπn kinh t∆ cho NguyÕn ünh.

</div>
<span class='text_page_counter'>(14)</span><div class='page_container' data-page=14>

viŒn vËi nıËc Phüp. Phüp qu‚c lÓc b∂y giÈ Ωang nu·i nhiÀu tham v‡ng, viŒc t‰ chˆc quµn ấi
ca Phỹp t k thut cao, vậi hđi quàn m≠nh v° vfl khœ t‚t. H°nh ΩÊng cða Bü áa Lấc tuy
phiu lu nhng gày nhiu hu quđ trm tr‡ng. Thüng 9 nØm 1788, chi∆n thuyÀn v° sÿ
quan Phüp Ω∆n trong khi NguyÕn HuŒ lo ˆng ph‹ vËi T·n Sÿ NghŸ Í ThØng Long.

Thüng 8 nØm 1788, NguyÕn ünh thµu phÚc th°nh Gia áŸnh. T≠i Gia áŸnh nØm ∂y l∫p
ra kho B‚n Tr∂n l°m kho chung cho c® b‚n tr∂n Phi≈n An, Bi≈n H›a, Vÿnh Thanh v° áŸnh
TıÈng ΩÃ thµu tr˘ thu∆ kh‹a, chi c∂p b‰ng hıËng. Thüng süu nØm 1789, NguyÕn ünh Ωıa
ra chünh süch rfl rŒt, l∂y viŒc tØng gia s®n xu∂t l°m tr‡ng, Ω¥t ra cüc ΩiÀn toün g„m 12
ngıÈi (trong Ω‹ c‹ TrŸnh Ho°i áˆc, L≈ Quang áŸnh, Ng· TƠng Chµu, Ho°ng Minh Khünh)

Ωi kh∞p b‚n dinh Phi≈n Tr∂n, Tr∂n Bi≈n, Tr∂n Vÿnh, Tr∂n áŸnh ΩÃ Ω‚c xu∂t dàn chỉm lm
vic ruấng. Ai khÃng lm ruấng phđi Ωi lœnh. Ai l°m ruÊng Ω∂t t‚t ΩıÏc 100 thÓng lĨa, ho¥c
l°m rng Ω∂t x∂u ΩıÏc 70 thĨng lĨa trÍ l≈n th÷ ΩıÏc tıÍng thıÍng, n∆u l° phð binh (binh
lœnh phÚc vÚ t≠i cüc c·ng sÍ) ΩıÏc miÕn mÊt nØm khfii l°m viŒc quan (l°m xµu). Nh˘ng
ngıÈi dµn l∫u (kh·ng v· s‰ bÊ) c‹ thÃ l°m ruÊng dıËi quyÀn chØm s‹c cða cüc quan ΩiÀn
toün, xem nhı l° lœnh, n∆u thi∆u v‚n th÷ ΩıÏc vay trıËc, sau sĂ trđ.

Vo thỹng 10 nỉm 1890, ngi Ơt th≈m sÍ á„n áiÀn nh±m khuy∆n khœch quµn sÿ t≠i
ngề tch cc cy cy, by làu vữ chin tranh nhiÀu vƠng Ω∂t ph®i bfi hoang. Binh sÿ thc
dinh Trung quµn v° quµn cüc vŒ thuyÀn Ω∆n kh∏n ruÊng t≠i Thüo MÊc Cµu (s·ng V°m Cfi)
g‡i l° tr≠i á„n áiÀn, nh° nıËc c∂p ngıu canh ΩiÀn khœ v° lÓa gi‚ng, Ω∫u, b∞p gi‚ng, hÕ c∞t

hüi xong r„i Ωem n≠p v°o kho, chünh cÁ NguyÕn B÷nh coi viŒc ∂y.

Cüc quan ΩŸa phıÁng ph®i l∫p ΩÊi Ω„n ΩiÀn, mÂi nØm mÊt ngıÈi trong Ω„n ΩiÀn n≠p 6
hÊc lĨa, ai mÊ ΩıÏc 10 ngıÈi trÍ l≈n cho l°m qu®n tr≠i, tr˜ t≈n trong s‰ l°ng (khfii Ωi lœnh).

V mƠt quàn s, ngi sai la quàn chin tàm, tc l quàn tinh nhu, ht lng ỹnh
giƠc, tp luyŒn k˛ c°ng ΩıÏc c∂p lıÁng v° tiÀn r∂t h∫u.

áÃ tœch tr˘ th≈m lĨa g≠o ph›ng khi h°nh quµn tüi chi∆m cüc th°nh Í miÀn Trung, ng°i

Ω¥t ra lÓa thŸ tÓc, thŸ n≠p, tˆc l° thˆ thu∆ phÚ thu (ngo°i thu∆ΩiÀn).
— NØm 1792, mÂi ngıÈi nÊp thu∆ thŸ tÓc t˜ 1 Ω∆n 5 phıÁng.

— NØm 1799, vƠng B÷nh áŸnh, PhĨ Y≈n mÂi mπu rng nÊp 17 thØng g≠o.

— NØm 1800 Í Gia áŸnh, mÂi ngıÈi n≠p 2 phıÁng, ngıÈi gi° t°n t∫t nÊp phµn n¯a.
RuÊng mÊt mπu nÊp mÊt phıÁng g≠o; mÊt phıÁng g≠o b∂y giÈ trŸ giü 7 tiÀn 30 Ω„ng. Nh˘ng
nØm dƠng binh, s‚ thu∆ v° s‚ thŸ tĨc phÚ thu vπn kh·ng Ωð ΩÃ chi ti≈u, nh° nıËc thu trıËc
thu∆ nØm tËi. VÀ thu∆ ruÊng, mÂi nØm nh° vua thàu hai ká.

Nh nậc gi ấc quyn mua nhng h‹a h≠ng li≈n hŒ tËi nhu c∑u quµn s˙ nhı k¡m,
s∞t, Ω„ Ω„ng, di≈m, lıu ho°ng. NØm 1791, Ω¥t th≈m lŒ vÀ viŒc kh∏n hoang : sau khi kh∏n, 3
nỉm mậi thàu thu, ai mun khn thữ nấp ΩÁn trong thÈi h≠n ng∞n l° 20 ng°y, quü thÈi
gian ∂y, Ω∂t hoang s¡ giao cho quµn sÿ c°y c∂y, dµn kh·ng ΩıÏc gi°nh n˘a.

LĨa g≠o Ω∂t Gia áŸnh tœch c˙c g‹p ph∑n v°o viŒc ph®n c·ng cða NguyÕn ünh. nØm
1795 v° 1796, chÍ tiÀn g≠o Í Gia áŸnh ra tr˘ t≠i th°nh Di≈n Khünh. NØm 1799 lĨc ng°i ra
Quy NhÁn, quµn lœnh l≠i chÍ th≈m quµn lıÁng, “ch≤ng hÀ thi∆u th‚n”. NØm 1802, s¯ chỉp l°
Gia áŸnh Ω‹i l∞m, ng°i sai quan tr∂n phüt go kho cho dàn mẽn, cễng ra lnh giđm thu

ruấng cho tnh Gia ỏnh. Phđi chỉng vữ lểa go dễng v°o viŒc quµn quü nhiÀu ?

Thüng 2/1790, NguyÕn ünh cho xày thnh Si Gn, theo hữnh bỹt quỹi (cn c‹ t≈n l°
Quy Th°nh) kiÃu th°nh Vauban cða Phüp (do Olivier de Puymanel v¡ kiÃu v° coi xµy c∂t).
áµy l° Gia áŸnh kinh, NguyÕn ünh xem nhı kinh Ω· cða m÷nh, vËi thüi ΩÊ t˙ tin. T˜ th°nh
n°y c‹ Ω∞p quan lÊ l≈n Bi≈n H›a, v° quan lÊ xu‚ng Tr∂n áŸnh (M˛ Tho) Ω∆n Cai L∫y, ΩıÈng
rÊng 6 t∑m, hai b≈n ΩıÈng c‹ tr„ng cµy mƠ u v° cµy mœt l° thˆ cµy th‰ nghi.

</div>
<span class='text_page_counter'>(15)</span><div class='page_container' data-page=15>

nh∂t (1790). NguyÕn HuŒ bØng h°, l≠i c‹ cuÊc t∂n c·ng l∑n thˆ hai, l∑n thˆ ba ΩÃ r„i nØm
1801, Ω∆n Hu∆.

VÀ sau, nØm 1814, vua Gia Long c›n nh∞c nhÍ : “Gia áŸnh l° nÁi trung hıng, ng°y xıa
ch◊ c‹ mÊt Ωüm Ω∂t v° mÊt tn quµn m° kh·i phÚc Ω∂t cỊ”. N≈n n‹i th≈m r±ng Ω‹ l° “Ωüm

Ω∂t” tuy diŒn tœch nhfi h¬p nhıng t‚t, g„m Ω∂t gi„ng v° Ω∂t cƠ lao cða á„ng Nai v° C¯u
Long, v° toün quµn kh·ng quỹ Ãng đo nhng gm ton nhng nÃng phu ă chŸu c˙c kh∏n
hoang, Ω∆n khi Ωi lœnh c∑m gıÁm r„i m° c›n ph®i c°y c∂y, ph®i Ω‹ng thu∆. á‹ l hữnh đnh
ca Vfl Tỹnh vậi 10000 quàn v˙a lĨa G› C·ng xin theo chµn ng°i.

Ngun ünh vÿnh viÕn rÈi Ω∂t á„ng Nai ΩÃ vÀ Hu∆ Ω·, nhıng Ω∂t á„ng Nai, Gia áŸnh
vπn c›n gi˘ vai tr› cỊ : vai tr› v˙a lĨa, vai tr› tiÀn Ω„n cða nıËc ViŒt. Vua Cao Mi≈n v° vua
Xi≈m c°ng thøm thu„ng vƠng Ω∂t ph÷ nhi≈u n°y.

Gia Long xıng Ho°ng Ω∆ Í Hu∆, vÔng Gia áŸnh dˆt n≠n binh Ωao trong kho®ng thÈi
gian ng∞n, nhıng l° khü d°i so vËi thÈi chÓa NguyÕn v° cüc tr°o vua k∆ ti∆p. T˜ Bữnh
Thun tr vo, v mƠt hnh chỹnh Ơt ra Gia áŸnh th°nh vËi quan T‰ng tr∂n c∑m Ω∑u,
n∞m khỹ nhiu quyn hn, lănh coi cỹc vic binh dàn, xàu thu v hữnh pht ca nỉm trn :
Phin An, Bi≈n H›a, áŸnh TıÈng, Vÿnh Thanh v° H° Ti≈n. Li coi luÃn trn Bữnh Thun v

mƠt quàn s. Dµn s‚ l∑n h„i Ω·ng ΩĨc, cüc t‰ng trıËc kia Ωa s‚ ΩÀu thØng l°m huyŒn, huyŒn
thØng l°m phð.

ViŒc ph„n thŸnh cða thıÁng c®ng S°i G›n v° lˇ sÍ cða cüc tr∂n ΩıÏc ghi khü Ω∑y Ωð
qua Gia áŸnh th°nh Th·ng chœ do TrŸnh Ho°i áˆc, ngıÈi ΩıÁng thÈi bi≈n so≠n. áıÈng giao
th·ng v∫n t®i n∞m ıu th∆ vπn l° ΩıÈng thðy. Du khüch Hoa K¸ l° John White nØm 1819 c‹

Ω∆n S°i G›n, ghi l≠i trong quyÃn s‰ tay nhı sau :

— Th°nh lỊy S°i G›n xµy b±ng Ωü ong, k∆ b≈n mÊt cÁ thðy tr≠i, g∑n Ω‹ l° x‹m nh° cða
dµn cı g„m nh˘ng lÀu lÚp xÚp, th∂p h¬p. X‹m bu·n bün Í vÀ hıËng á·ng. Khi Ωˆc Gia Long
d¬p yn giƠc Tày Sn thữ dàn chểng t v thnh r∂t Ω·ng. H‡ s¯a sang nh° c¯a l≠i mËi, mÊt
phn lận cỹc gia ữnh ny dn v hậng Tày cða th°nh lÒy nh° vua”. ... “ThÈi bu‰i ∂y, d‡c
theo hai b≈n bÈ s·ng v° bÈ kinh r≠ch c‹ vi ch ă ẽc cn ỹ hay xày gch k c°ng, ch≠y
n‚i d°i non ng°n thıËc tµy. VÀ c·ng lấ, c ẩng ă lt ỹ nguyn ming lận dế coi, nhıng
ph∑n nhiÀu vπn quanh co u‚n khÓc v° kh·ng ΩıÏc sØn s‹c tu b‰ n≈n kh·ng ΩıÏc s≠ch”.

V nhàn s thữ thnh Si Gn phfing ấ li :
— 180 000 dµn b‰n th‰

— 10 000 ngıÈi Trung qu‚c.

NØm 1822 “l≠i c‹ mÊt thÓ y sÿ qu˚ danh l° ·ng Finlayson thüp tÔng phüi Ωo°n
Crawfurd cÒng c‹ Ω∆n vi∆ng S°i G›n. Finlayson vi∆t : S°i G›n g„m hai th°nh ph‚, mÂi cüi

ΩÀu rÊng lËn b±ng kinh Ω· nıËc Xi≈m La, ∂y l° :
— S°i G›n.

— Pingeh.

N≈n hiÃu Pingeh l° B∆n Nghæ (S°i G›n ng°y nay), c›n S°i G›n l° ChÏ LËn ng°y nay.
Mˆc s®n xu∂t lĨa g≠o lĨc b∂y giÈ gia tØng nhı th∆ n°o ?

ChÓng ta kh·ng c‹ con s‚ cÚ thÃ. Ch◊ bi∆t l° nØm 1804, vua Gia Long sai cüc quan ΩŸa
phıÁng tr˘ lÓa thu∆ v°o kho cho nhiÀu. Kho á„n áiÀn cða Gia ỏnh thnh dng nỉm 1805
gm hai dăy kho ngi, mi dăy gm sỹu gian, tr s lểa n ΩiÀn ΩÃ l°m s‚ lıu tr˘, c›n dı
th÷ tr˘ theo kho Í cüc tr∂n.

NØm 1804, nıËc L˘ T‚ng (Phi Lu∫t Tµn) Ω‹i, xin Ωong g≠o Gia áŸnh, vua cho Ωong
500000 cµn g≠o, nØm 1817 vƠng Long H„, Sa áỉc Ωð sˆc bün cho Cao Mi≈n, nhµn n≠n Ω‹i

</div>
<span class='text_page_counter'>(16)</span><div class='page_container' data-page=16>

ngo°i. áıÈng thðy cÒng ΩıÏc tu ch◊nh l≠i, nh±m chuy≈n chÍ lĨa g≠o t˜ s·ng C¯u Long l≈n
S°i G›n : nØm 1819, s¯a l≠i cho rÊng v° cho sµu con kinh n‚i liÀn t˜ VỊng GƠ (Tµn An) Ω∆n
r≠ch M˛ Tho m° Ngun C¯u Vàn ă cho o t nỉm 1705, dễng non 10000 dàn phu trong
trn ỏnh Tẩng. ỏo xong, vua Ơt tn l Bđo ỏnh H.

Cềng nỉm 1819, sai Huánh C·ng L˚ Ω‚c xu∂t dµn phu Ω°o con kinh n‚i liÀn t˜ c∑u B°
Thu·ng (ThŸ Th·ng) Ω∆n kinh RuÊt Ng˙a (kinh RuÊt Ng˙a Ω°o t˜ nØm 1772), vua Ω¥t t≈n l°
An Th·ng H° v˜a rÊng, v˜a sµu, hai b≈n bÈ ΩÃ Ω∂t tr‚ng, Ωıa s®n ph∏m t˜ TiÀn giang l≈n
S°i G›n “d›ng s·ng sµu rÊng, ghe thuyÀn Ω∫u d°i 10 d¥m, theo hai con nıËc l≈n, nıËc r›ng,
thuyÀn bø qua l≠i chøo ch‚ng ca hüt, ng°y Ω≈m t∂p n∫p, l°m chÂ Ω· hÊi lıu th·ng kh∞p ngđ,
tht l tin lẽi.

Hng binh ẽc băi cho vÀ c°y ruÊng (1810). LÓc chi∆n tranh, nhiÀu cıÈng h°o lÏi
dÚng thÈi cÁ, chi∆m Ω∂t cða dµn n≈n vua ΩŸnh lŒ quµn c∂p c·ng ΩiÀn c·ng th‰ (1804), v°
c·ng ΩiÀn c·ng th‰ kh·ng ΩıÏc bün v÷ b∂t cˆ l˚ do g÷. Ai l°m ruÊng ∏n l∫u, kh·ng khai büo

ΩÃ Ω‹ng thu∆ th÷ c‹ thÃ m∂t Ω∂t, Ω∂t giao cho ngıÈi t‚ giüc.

V∂n ΩÀ cho vay ΩıÏc Ω¥t ra, tr≈n nguy≈n t∞c mÊt v‚n mÊt lÈi (tˆc b∂t quü b‰n), ngıÈi

cho vay trüi phæp v° con nÏ lıÈng g≠t ΩÀu c‹ tÊi. T˜ nØm 1806, khi m∂t mƠa v÷ thi≈n tai,
h≠n hün, lÚt lÊi th÷ c‹ lŒ l° chð ruÊng ph®i khai büo trıËc khi g¥t ΩÃ ΩıÏc miÕn thu∆. Khai
büo gian ho¥c quan l≠i m° gi∂u kh·ng chŸu khai büo th÷ tÊi Ω„ng nhau. Khi thµu thu∆ c‹
ngıÈi Ωüng tin c∫y ng„i coi, ΩÀ ph›ng n≠n ngıÈi coi kho l°m kh‹ dµn, ch≈ lÓa x∂u t‚t, Ωong
œt Ωong nhiÀu ΩÃ Øn h‚i lÊ.

TrŸnh Ho°i áˆc ghi chæp r±ng ngıÈi ΩŸa phıÁng œt dÔng nh˘ng ΩŸa danh vÀ h°nh
chünh. H‡ dƠng t≈n cða “nh˘ng lˇ sÍ ho¥c chÂ nh‹m h‡p Ω·ng lËn, ho¥c chÂ ΩŸa Ω∑u” m° g‡i

Ω≠i khüi, t‰ng quüt.

Trong dµn gian g‡i tr∂n Bi≈n H›a l° á„ng Nai B° RŸa, tr∂n Phi≈n An l° B∆n Nghæ S°i
G›n, tr∂n áŸnh TıÈng l° Vÿnh GÔ M˛ Tho, tr∂n Vÿnh Thanh l° Long H„ Sa áæc, tr∂n H°
Ti≈n l° C° Mau R≠ch Giü.

Trong mÊt tr∂n t≠i sao ch◊ ch‡n l˙a hai vŸ trœ, v° t≠i sao l˙a vŸ trœ n°y m° kh·ng l˙a vŸ
trœ khüc ? Dµn gian n‹i th°nh th‹i quen ∞t c‹ l˚ do ri≈ng. Theo chÓng t·i nghÿ Ω‹ l° h‡ mu‚n
xüc nh∫n nÁi l°m Øn sung tÓc, “l°m Øn“ c‹ nghÿa l° mua bün, c°y c∂y.

S°i G›n l° th°nh ph‚ cða ngıÈi Trung Hoa d˙ng l≈n lÓc ban Ω∑u, n¥ng vÀ bün s◊,
trong khi th°nh ph‚ B∆n Nghỉ do ngẩi Vit xày dng v sau, nƠng v bỹn l¿ v° l° khu
h°nh chœnh. VỊng GƠ tˆc l° chÏ Tµn An ng°y nay, tuy kh·ng c‹ chÏ lËn nhıng Ωüng chĨ ˚
nhÈ kh∏n hoang lµu ΩÈi, Ω∂t khü t‚t. Sa áæc n±m trong tr∂n Vÿnh Thanh, l° nÁi sung tĨc
dµn cı trƠ m∫t, s‚ng nhÈ hu≈ lÏi ruÊng t‚t v° vıÈn cµy Øn trüi. Tr∂n H° Ti≈n, vËi lˇ sÍ n‰i
danh l° Ω¬p nhıng nghøo, kh·ng thÃ s®n xu∂t Ωð lĨa g≠o, cü m∞m, ch◊ c‹ vÔng chung quanh
chÏ C° Mau v° chÏ R≠ch Giü l° dÕ Ωünh lıËi v° l°m ruÊng dÕ trÓng mƠa, t°u bu„m H®i
Nam ra v°o chÍ cü kh·, g≠o.

Gia áŸnh th°nh Th·ng chœ (trong mÚc CıÁng V˙c Ch) ă nu rfl danh sỹch cỹc huyn,
tng, thÃn Í to°n cfli Gia áŸnh th°nh h„i ΩÈi Gia Long. Vễng no tp trung nhiu lng xă

trn din tch nhfi th÷ nhˆt ΩŸnh l° Ω∂t t‚t, kh∏n hoang c‹ kt quđ. Vễng no c quỹ t lng
xă trn diŒn tœch quü rÊng th÷ Ω∂t x∂u. Nguy≈n t∞c l∫p lng xă l c ngẩi, tc l dàn bấ.
Dàn bÊ ph®i nhiÀu Ω∆n mˆc n°o Ω‹ (thıÈng l° 10 ngıÈi) mËi l∫p ΩıÏc mÊt l°ng.

</div>
<span class='text_page_counter'>(17)</span><div class='page_container' data-page=17>

Trong khi ∂y, mÊt huyŒn Í vƠng kh‹ kh∏n hoang vËi diŒn tœch to rÊng ch◊ c‹ 37 th·n :
huyŒn Vÿnh áŸnh, bao g„m phœa h˘u ng≠n H∫u giang, t˜ bi≈n giËi Chµu á‚c Ω∆n v°m Ba
Th∞c Í biÃn Nam Hđi v cha phàn ra thnh tng nh miŒt tr≈n;

MÊt nÁi khüc, Ω∂t phøn v° nıËc m¥n l° mÒi C° Mau (nay l° An Xuy≈n v° mÊt phn
ca Bc Liu) ch c 40 xă thÃn. Vễng R≠ch Giü (Ki≈n Giang ng°y nay, tr˜ H° Ti≈n) g„m
mÊt huyŒn vËi 2 t‰ng, t‰ng thˆ nhˆt l° Ki≈n áŸnh c‹ 7 th·n, t‰ng thˆ nh÷ l° Thanh Giang c‹
4 th·n. Trong s‚ n°y l≠i c‹ nh˘ng n∫u, nhng thuấc, tc l xă thÃn cha thnh hữnh y Ωð.
á„ng rng Í S°i G›n g„m dµn s‚ Ω·ng ΩÓc, lÓa bün cao giü, hoa m°u phÚ dÕ khai
thüc: H‹c M·n, B° áiÃm, G› V∂p, ho¥c phœa PhĨ Làm, Bữnh Tin, Bữnh Tày, Bữnh ỏÃng.

Nhng con s trn ch ghi nhng thÃn xă do ngıÈi ViŒt Nam th°nh l∫p. Phœa H∫u
giang, ruÊng nıÁng chıa Ω∆n Ω‰i œt oi, dµn s‚ kh·ng quü thıa thËt, ch◊ v÷ ph∑n CıÁng V˙c
Chœ kh·ng ghi l≠i nhµn s‚, diŒn tœch cüc s‚c Cao Mi≈n, t∫p trung Í vƠng Tr° Vinh, R≠ch Giü,
B≠c Li≈u, C∑n ThÁ, S‹c TrØng.

Ri≈ng vÀ vÔng g∑n chÏ H° Ti≈n ghi 6 ph‚, sÍ cða ngıÈi T°u, 26 s‚c Cao Min v 19 xă
thÃn Vit Nam (trong s ny c‹ 12 th·n Í Ω®o PhĨ Qu‚c).

“HuyŒn Ki∆n H›a Ω∂t ruÊng ph÷ nhi≈u, m≈nh m·ng büt ngüt. NhiÀu ngıÈi lo viŒc canh
n·ng l°m g‚c, trong nh° c‹ chˆa v˙a lÓa g≠o Ω∑y d∏y”. MÚc Phong TÚc Chœ cða TrŸnh Ho°i
áˆc ca ngÏi trıÈng hÏp huyŒn Ki∆n H›a (tr∂n áŸnh TıÈng). áŸnh TıÈng lÓc b∂y giÈ khü
rÊng răi, huyn Kin Ha ni trn bao gm trn vễng G› C·ng, vƠng ChÏ G≠o, lu·n c® vƠng

Ω∂t gi˘a s·ng Ba Lai v° C¯a á≠i (tˆc l° An H‹a ng°y nay). VÔng G› C·ng n‰i danh Ω∂t t‚t,
g≠o ngon. á∂t Í bÈ C¯a TiÃu v° C¯a á≠i l° phÔ sa cao rüo. N‹i ri≈ng vÀ t˜ng tr∂n, áŸnh

TıÈng (vËi G› C·ng l°m n›ng c‚t) l° v˙a lÓa quan tr‡ng nh∂t cða xˆ Gia áŸnh.

VÀ Ω∂t ruÊng, Í nÁi c‹ nÓi Ω„i v° c‹ Ω„ng b±ng nhı miÀn Trung, theo lŒ t˜ lµu, cˆ phµn
chia ra sÁn ΩiÀn v° th®o ΩiÀn. SÁn ΩiÀn c‹ nØng xu∂t kổm, thđo in nỉng xut cao, vữ vy
m trong viŒc quy ΩŸnh thu∆ΩiÀn, lu·n lu·n th®o ΩiÀn chŸu thu∆ cao hÁn.

Í vƠng Ω„ng b±ng C¯u Long, ΩÃ tiŒn viŒc thu∆ kh‹a, nÁi n°o Ω∂t mËi trıng kh∏n th÷
khai l° sÁn ΩiÀn (m¥c d∑u kh·ng c‹ nĨi) ΩÃ chu thu nhơ, vi nỉm sau khi t ă thnh
thc (tr thnh t thuấc) thữ nàng ln lm thđo ΩiÀn.

RuÊng Í Ω„ng b±ng á„ng Nai v° C¯u Long chia ra hai lo≠i, Ωˆng vÀ m¥t k˛ thu∫t c°y
b˜a m° xỉt (s˙ phµn biŒt n°y qua thÈi Phüp thuÊc vπn c›n) :

— á∂t c°y
— á∂t phüt

RuÊng Ω∂t c°y thıÈng l° tıÁng Ω‚i cao, chÈ mıa mËi c°y, thıÈng l° khai thüc lµu nØm,
n∆u kh·ng cy thữ mƠt t quỹ cn ci thiu cht mu mỴ, c°y ΩÃ trÊn Ω∂t l≈n.

VƠng Phi≈n An, Bi≈n H›a g„m lo≠i ruÊng c°y.

RuÊng Ω∂t phüt l° Ω∂t th∂p, c›n mËi, œt khai thüc, m¥t Ω∂t c›n nhiÀu cfi v phàn, nu
cy thữ t phứn pha dậi l≠i tr„i l≈n l°m hı lÓa (TrŸnh Ho°i áˆc ghi l° “tr≠ch ΩiÀn” ΩÃ ch◊

lo≠i Ω∂t phüt n°y).

Mu‚n l°m rng Ω∂t phüt, khi sa mıa, nıËc l≈n cỴ ba tc tày thữ phỹt cfi (Trnh Hoi
ỏc dễng ch tr®m ph≠t, nhıng kh·ng n‹i rfl l° phüt b±ng thˆ dng c gữ). Theo kin
chểng tÃi, nÃng dàn thẩi y dễng cày phăng m ngẩi Min ă dễng t trậc. Phăng ging
nh cày mă tu, cỹn phăng un li theo gc thậc thẽ, lẻi phăng di cẻ bđy, tỹm tc tày.

Ngẩi phỹt c ng nghing mữnh m° chỉm, dƠng cµy cƠ nøo g≠t cfi qua mÊt b≈n r„i chỉm
ti∆p. Phüt cfi xong xu·i, dƠng cµy b˜a c°o thˆ to m° d‡n cho Ω∂t tr‚ng tr®i, sau Ω‹ l° c∂y vËi
cµy n‡c (Ω∂t kh·ng c°y n∆u dƠng tay m° c∂y th÷ kh·ng t°i n°o kht lÂ ΩÃ nhỉt cµy m≠
ΩıÏc).

</div>
<span class='text_page_counter'>(18)</span><div class='page_container' data-page=18>

Gi‚ng lĨa s≠ (l≈n cao theo nıËc lÚt) tuyŒt nhi≈n kh·ng th∂y nh∞c tËi. LÓc b∂y giÈ, viŒc
mua bün, li≈n l≠c vËi Cao Mi≈n cỊng khü thıÈng xuy≈n. LĨa s≠ c‹ nhiÀu Í Cao Mi≈n, t≠i sao
ta kh·ng cho du nh∫p ΩÃ gi®i quy∆t viŒc tr„ng t◊a Í ph∑n Ω∂t rÊng m≈nh m·ng phœa á„ng
Thüp MıÈi v° phœa Chµu á‚c ? Theo thiÃn ˚ chÓng t·i, b∂y giÈ Ω∂t gi„ng Í bÈ s·ng c›n
nhiÀu, chıa c∑n khai thüc quỹ xa tn vễng Chàu ỏc v ỏng Thỹp. Vđ l≠i, lÓa s≠ kh·ng
ngon cÁm, bün th∂p giü tr≈n thŸ trıÈng.

Trong Gia áŸnh th°nh Th·ng Chœ, kh·ng lÈi l¡ n°o ΩÀ c∫p Ω∆n l‚i canh tüc mÊt nØm
hai mÔa ruÊng (khi ngıÈi Phüp chi∆m nıËc ta h„i cu‚i th∆ k˝ 19, Í Nam k¸ vπn chıa l°m
mÊt nØm hai mÔa). RuÊng hai mÔa Ω›i hfii Ω∂t cao rüo, ΩÃ c‹ thÃ Ω∞p bÈ m° gi˘ nıËc ho¥t
tüt nıËc v°o ruÊng c≠n. á∞p bÈ v° tüt nậc i hfii nhàn cÃng, cỹc tha ruấng phđi lin l≠c,
g∑n nhau. NgıÈi n·ng phu lĨc b∂y giÈ v÷ Ω∂t c›n t‚t v° rÊng n≈n chıa nghÿ Ω∆n cüch khai
thỹc thàm canh y. Lểc rđnh ri, h trng Ω∫u, b∞p khao dÕ sinh lÏi v° œt t‚n c·ng hn.

Doăn Un tng l th ỹn sỹt tnh Vnh Long v°o nØm 1833 (sau l°m Ω∆n T‰ng Ω‚c An
H°) ghi l≠i v°i chi ti∆t vÀ cüch l°m ruÊng : “ViŒc tr„ng lĨa th÷ cˆ phüt r≠p lau s∫y, b˜a cfi
hai ba l∑n r„i c∂y, kh·ng phœ sˆc nhiu. Nh ă cy ri thữ khÃng cn trÃng nom tËi, cỊng
khfii ph®i lo nıËc h≠n. V°o nh˘ng thüng 7, 8, 9 lÚc tÚc c°y c∂y, Ω∆n nh˘ng thüng 11, thüng
ch≠p mËi l∑n lıÏt g¥t hüi, r„i gom nh‹m l≠i ΩÃ ngay ngo°i ruÊng, tËi ra gi≈ng l‚i thüng 2,
thüng 3 mËi cho trµu Ω≠p l∂y lĨa hÊt”. “C‰ nhµn n‹i : Xuµn canh, h≠ vµn, thu thµu, Ω·ng
t°ng xỉt ra kh·ng thÃ ho°n to°n ΩĨng vËi m‡i vƠng, ho¥c th‰ ngÁi kh·ng ΩiÀu hÏp, th‰ tc
thữ theo thi quen m lm, hoƠc giđ kh h∫u c‹ sËm c‹ t‚i khüc nhau, ri≈ng t·i cÒng chıa
th∂u Ω≠t ΩıÏc v∫y. CÒng nhı n‹i vÀ hoa qu®, t≠i nhiÀu t◊nh dıa ΩÀu Ω≠i khüi chœn v°o mễa
h, m Nam Ká li chn vo Ãng xuàn. T≠i B∞c k¸, sen nÍ mƠa h≠, m° Kinh k¸ (Hu∆) l≠i
trÂ b·ng v°o gi˘a thÈi gian giao mÔa Ãng xuàn, cn Nam ká thữ bn mễa sen u c‹ hoa

c®”.

VÀ phong tÚc Í miÀn Nam lĨc b∂y giÈ, TrŸnh Ho°i áˆc ghi l≠i khü nhiÀu chi ti∆t, xin
lıÏc k≈ v°i Ωo≠n, chˆng tfi viŒc kh∏n hoang Ωem l≠i mˆc s‚ng sung tĨc : “Í Gia áŸnh, c‹
khüch Ω∆n nh° Ω∑u ti≈n gia chð dµng tru cau, sau dàng tip cm bỹnh, tip ăi trng h∫u,
kh·ng kÃ ngıÈi thµn sÁ, quen l≠, t·ng tœch àu, t u thàu np khođn ăi, cho nn ngıÈi

Ωi chÁi kh·ng c∑n Ωem tiÀn g≠o theo, m° l≠i c‹ nhiÀu ngıÈi l∫u xµu, tr‚n thu∆Ωi Ω∆n xˆ ny

n nểp, bi vữ c ch dung dẻng vy. ỏt Gia ỏnh nhiu sÃng, kinh, cễ lao, băi cỹt nn
trong 10 ngẩi ă c 9 ngẩi bit ngh bÁi lÊi, chøo thuyÀn, l≠i ıa Øn m∞m, ng°y Øn ba b˘a
cÁm m° œt khi Øn chüo”. L≠i c‹ th‹i ΩƠa cÏt, b±ng cüch thüch Ω‚ nhau Øn ho¥c ung tht
nhiu. Doăn Un chổp : Cềng c k nghøo ph®i Ωi Øn xin, nhıng mÂi thüng h‡ ch◊ Ωi xin
mÊt l∑n cÒng Ωð s‚ng r„i. H‡ thıÈng t˙u nhau nÁi Ω÷nh mi∆u, mÂi ngıÈi ΩÀu c‹ mƠng mn
ring. Trấm cp cềng t xđy ra, tràu thữ c‹ chu„ng nh‚t ngo°i Ω„ng”. H‡ r∂t thœch ca hüt,
kh·ng ng°y n°o l° kh·ng c‹ mÓa hüt.

</div>
<span class='text_page_counter'>(19)</span><div class='page_container' data-page=19>

áÈi Gia Long, v∂n ΩÀ bi≈n giËi Í Gia áŸnh th°nh ΩıÏc t≠m ‰n ΩŸnh. Cüc h®i Ω®o quan
tr‡ng ΩÀu c‹ ngıÈi ViŒt Ω∆n khai thüc. T≠i Ω®o C·n L·n lĨa, b∞p, khoai, Ω∫u tuy kh·ng Ωð
dƠng nhng dàn đo kt on lm binh s, gm 3 ấi, khai thỹc hđi sđn, trng cau. GiƠc
cập Mă Lai ch n khuy ri tm thẩi. ỏđo Phể Qu‚c phœa vŸnh Xi≈m La ΩıÏc b‚ trœ
ph›ng thð cn thn, dàn Phể Quc ă tng ht lng ng hấ lểc Gia Long tu quc, gm 12
thÃn xă v° thuÊc. H›n SÁn Rüi c‹ dµn, l∫p th°nh mÊt th·n.

Ri≈ng vÀ H° Ti≈n th÷ kh·ng c›n quan tr‡ng, t˜ khi bŸ gi¥c Xi≈m Ω‚t phü nØm 1771.
H∫u duŒ cða h‡ M≠c tuy ΩıÏc Gia Long chi∆u c‚ nhıng thi∆u t°i kinh bang t∆ th∆, vđ li,
trng tàm vic thng măi ă nghing hn vÀ phœa S°i G›n, á° N≥ng ; viŒc mua bün vậi
Cao Min thữ ă c Sa ỏổc, Cỹi Bứ. Vua Gia Long cho cüc t°u bu·n v° ghe bu·n Í h≠t H°

Ti≈n ΩıÏc miÕn thu∆ (1810), Ω„ng thÈi di chuyÃn mÊt s‚ quan l≠i, vi≈n chˆc Í b‚n tr∂n miÀn
tr≈n Ω∆n tØng cıÈng cho tr∂n H° Ti≈n, gia tØng binh sÿ ΩÃ lo viŒc tu∑n ph›ng gi¥c biÃn. NØm
sau (1811) vua cho TrıÁng PhıËc Giüo v° BƠi áˆc Mµn Ω∆n H° Ti≈n ΩÃ tu ch◊nh th°nh ph‚,
chi≈u dÚ lıu dµn : ngıÈi Trung Hoa, ngıÈi Cao Mi≈n, ngıÈiCh° (g‡i l° ch° Chµu Giang),

ΩÀu c‹ d°nh khu v˙c cı trĨ ri≈ng, khü phµn minh. Tuy nhi≈n, thıÁng c®ng H° Ti≈n kh·ng
sao hıng thŸnh ΩıÏc nh trậc.

Vua Gia Long Ơt quan bđo hấ Cao Min, nhng nh ă ni, i th ca dàn ViŒt
Nam vπn l° vua Xi≈m vËi chœnh süch hung hØng Ωang t÷m cüch mÍ rÊng bi≈n giËi. T˜ nØm
1795, Xi≈m chi∆m cˆ lu·n vÔng Battambang v° Siemrap cða Cao Mi≈n. NØm 1814, l∂n lu·n
vƠng Mỉlouprey v° Stungtreng thuấc tđ ngn sÃng Cu Long, thc sàu gia lănh th‰ L°o v°
Mi≈n. Vua Xi≈m c›n c‹ tham v‡ng Nam tin xung bỹn đo Mă Lai.

V mƠt nấi an, t˜ lĨc t∏u qu‚c, Gia Long n∞m ΩıÏc t÷nh th∆ Ω‚i vËi cüc vÔng t∫p trung
s‚c Mi≈n. NØm 1780, ngıÈi Mi≈n Í Tr° Vinh l°m lo≠n, nhıng tıËng ỏ Thanh Nhàn dơp

ẽc vậi chin thut khỹ tinh vi. Nỉm 1757, nhẩ lănh t Min l Nguyến Vỉn Tn theo

chểa Nguyến nn vễng Tr ỗn sng yn l°nh, ch≤ng c‹ m∑m m‚ng ph®n lo≠n. NgıÈi Mi≈n
trÍ th°nh dµn binh gi˘ an ninh, Ω‹ng Ω„n t≠i ΩŸa phng, h hng ch ấ t tr khỹ rấng
răi, nhẩ m nhng ch g hoang t trng ă ΩıÏc khai kh∏n th°nh ruÊng vıÈn tr„ng
t◊a”. Vua Gia Long cỊng ra lŸnh cho quµn v° dµn trong Ω∂t Gia áŸnh tr® l≠i nh˘ng ph∑n
ruÊng Ω∂t chi∆m cða ngıÈi Cao Mi≈n v° kh·ng tün th°nh viŒc dÔng ngıÈi Mi≈n l°m Ω∑y tË
(1816).

áŸa th∆ Chµu á‚c, H° Ti≈n kh·ng kỉm Bc thnh. Vua Gia Long ă quan nim rfl rt
nhı th∆. B∞c th°nh ΩÃ ngØn ng˜a n≠n xµm lØng cða Trung Hoa; H° Ti≈n, Chµu á‚c ΩÃ

ngØn ng˜a gi¥c Xi≈m v° gi¥c Cao Mi≈n.

Gi˘a ta v° Cao Mi≈n, bi≈n giËi c‹ ph∑n giüp v°o tr∂n Phi≈n An v° á„ng Thüp MıÈi,
nhıng con ΩıÈng chi∆n lıÏc b∂y lµu vπn l° s·ng C¯u Long, cÚ thÃ l° TiÀn giang, nÁi Ω‚i
phıÁng c‹ thÃ t˜ Nam Vang Ω‰ xu‚ng nhanh ch‹ng r„i th‡c v°o áŸnh TıÈng. VÀ phœa vŸnh
Xi≈m La, c›n R≠ch Giü, H° Ti≈n Í süt mỉ biÃn.

á„n lỊy Í H° Ti≈n v° Chµu á‚c ă c t làu, k cđ n Tàn Chàu, n Sa ỏổc.

</div>
<span class='text_page_counter'>(20)</span><div class='page_container' data-page=20>

Cng, Ơt chc Quđn o. T˜ Ω„n Chµu á‚c Ω∆n vŸnh Xi≈m La, ΩıÈng ranh giËi quü mÁ
h„ : V°m s·ng Chµu á‚c (ngıÏc vÀ phœa b∞c) ti∆p Ω∆n vÔng Th∂t SÁn v° r≠ch Giang Th°nh.
NØm thˆ 14 (1815), Gia Long ra lŸnh cho tr∂n thð Vÿnh Thanh l° Lıu PhıËc TıÈng Ωem
dµn binh trong tr∂n h≠t 3000 ngıÈi ΩÃ xµy Ω„n, chung quanh c‹ h°o th·ng vËi s·ng cüi, xµy
v°o thüng ch≠p. Ng°i gi®i thœch vËi vua Cao Mi≈n r±ng Ω∞p Ω„n Chµu á‚c l° ΩÃ gi˘ y≈n tr∂n
H° Ti≈n, l°m nÁi ti∆p ˆng cho th°nh Nam Vang. Ng°i mu‚n n‹i Ω∆n viŒc quµn Xi≈m s¡ can
thiŒp v°o Cao Mi≈n. Ng°i ra lŸnh xµy Ω„n cho nhanh k¿o b∫n rÊn Ω∆n viŒc c°y c∂y cða Ωüm
ngıÈi Ωi l°m xµu. á„n Chµu á‚c v˜a xµy xong, vua Gia Long xem ΩŸa Ω„, n≈u ˚ ki∆n : “Xˆ
n°y n∆u mÍ ΩıÈng thðy th·ng vËi H° Ti≈n thÈi n·ng thng u lẽi cđ, ngy sau dàn cng

Ãng, Ω∂t mÍ c°ng rÊng, s¡ th°nh mÊt tr∂n to”. Nhıng NguyÕn VØn Nhµn tµu can n≈n ng°i
bfi ˚ ki∆n ∂y.

Tuy nhi≈n Ω‹ ch◊ l° bfi t≠m thÈi. Ng°i mu‚n l∫p mÊt tr∂n mËi, tüch ra khfii tr∂n Vÿnh
Thanh quü d°i (tr∂n Vÿnh Thanh Øn t˜ bi≈n giËi Cao Mi≈n Ω∆n biÃn Nam H®i). Ng°i mu‚n
cho lıu dµn quy tÚ ΩÃ mÍ Ω∂t. MÊt ngıÈi T°u l°m quan cho ta b≈n Cao Mi≈n t≈n l° DiŒp HÊi

ΩıÏc g‡i vÀ, b∂y lµu DiŒp HÊi ΩıÏc ti∆ng l° mn cỹn x vic gữ dàn cềng bng lng. Dip

HÊi ΩıÏc c¯ l°m CÁi phð Chµu á‚c, khi∆n chi≈u t∫p ngıÈi ta, ngıÈi Th‰ v° ngıÈi T°u v°o

Ω‹ cho Ω·ng, hÕ c‹ bi∆t nghÀ tr„ng cµy, nu·i sĨc v∫t, bu·n bün hay l°m nghÀ g‚m, cho tÔy
nghÀ nghiŒp l°m Øn, ngıÈi n°o thi∆u v‚n th÷ nh° nıËc cho vay. L≠i truyÀn dÚ quan T‰ng
tr∂n Gia áŸnh r±ng : dµn mËi phð t∫p, n≈n d≠y l°m cüc viŒc lÏi œch khi∆n dµn ΩıÏc an cı l≠c
nghiŒp, chÈ cüc viŒc th°nh r„i s¡ tµu l≈n.

Vua Gia Long hiu rfl tữnh hữnh vễng bin giậi Chàu ỏc ; xˆ n°y c‹ Ω„i nÓi, chØn nu·i
sÓc v∫t dÕ d°ng ; t˜ xıa, ngıÈi Mi≈n gifii vÀ nghÀ l°m Ω„ g‚m, n≈n th¯ c®i ti∆n l≠i. R∂t ti∆t
l° Ω∂t Í vƠng Th∂t SÁn q x∂u, ch◊ c‹ thÃ l°m n„i, c° r°n, g≠ch ng‹i, chË kh·ng l°m t· chỉn

ΩıÏc. ViŒc quy dµn l∫p ∂p lĨc b∂y giẩ cềng kh vữ dàn Vit tha thật ; phœa nam, g∑n C∑n
ThÁ v° g∑n Vÿnh Long c›n nhiÀu Ω∂t t‚t chıa kh∏n h∆t, Ωi l°m Øn Í t∫n bi≈n giËi Chµu á‚c
l° chuyŒn phi≈u lıu. NgıÈi T°u, ngıÈi Cao Mi≈n vËi nghÀ l°m Ω„ g‚m, nghÀ chỉn nuÃi,
trng cày ẽc nhc tậi l phđi.

Trậc khi mu‚n khÁi ΩÊng sinh ho≠t kinh t∆ cho vÔng Chµu á‚c, ng°i ra lŸnh cho
NguyÕn VØn Tho≠i (Tho≠i Ng‡c H∑u) Ω°o con kinh sau n°y g‡i l° Tho≠i H° (g‡i n·m na l°
kinh NÓi S∫p) trong nØm 1817, v°o thüng 11, dƠng 1500 dµn xµu g„m ngıÈi ViŒt v° ngıÈi
Cao Mi≈n, Ω°o hÁn mÊt thüng mËi xong. áµy l° con ΩıÈng m° trıËc kia dµn gian thıÈng Ωi,
nhıng ch∫t h¬p, nay Ω°o nËi rÊng th≈m. Thoi H ă c sn khểc u v on ch‹t, ch◊

væt l≠i ph∑n gi˘ ΩÃ n‚i liÀn t˜ H∫u giang qua R≠ch Giü b≈n bÈ vŸnh Xi≈m La (ng‡n cða R≠ch
Giü l° r≠ch S‚c Su·ng, ΩŸa danh Mi≈n, s¯ ghi l° Khe Song). MÚc Ωœch trıËc ti≈n cða viŒc Ω°o
kinh vπn l° quµn s˙. Ng°i nghÿ : chÂ ∂y g∑n Chµn L≠p, ΩŸa th∆ r∫m r≠p l∞m, Ω°ng thðy Ωi
qua Ki≈n Giang th÷ l∞m bƠn v° cfi. Ngi ra lnh cm dàn khÃng ẽc chƠt cày tr≈n nÓi S∫p,
nÁi con kinh n°y Ωi ngang qua, ch∞c v÷ mu‚n gi˘ phong thðy.

Nhıng viŒc Ω°o kinh n‚i liÀn Chµu á‚c qua H° Ti≈n Í bi≈n giËi vπn l° m‚i b∫n tµm
cða ng°i. Kinh Tho≠i H° Ω°o xong Í phœa Nam cỊng nhı con kinh Vÿnh T∆ s∞p Ω°o Í phœa
B∞c vπn nh±m mÚc Ωœch Ωıa thðy quµn cða ta t˜ H∫u giang ra vŸnh Xi≈m La th∫t nhanh,

ΩÃ gi˘ Ki≈n Giang v° chÏ H Tin, nga quàn Xim em binh n thữnh lữnh. Khi vÂ vÀ v°

ΩÊng vi≈n dµn trong tr∂n Vÿnh Thanh, ng°i n‹i th≤ng l° “c·ng tr÷nh Ω°o s·ng ∂y (n‚i Chµu
á‚c qua H° Ti≈n) r∂t kh‹. ViŒc nh° nıËc v° cüch ph›ng gi˘ bÈ cfli quan hŒ r∂t lËn. B‡n
ngıÁi tuy l° kh‹ nh‡c mÊt l∑n m° œch lÏi cho mu·n ΩÈi vÀ sau, ph®i b®o nhau bi∆t, chË n≈n
sÏ nh‡c”. TrıËc khi Ω°o kinh, ng°i cỊng tr∂n an sˆ gi® cða Cao Mi≈n.

</div>
<span class='text_page_counter'>(21)</span><div class='page_container' data-page=21>

ti∆p tÚc c·ng tr÷nh do Gia Long ΩÀ xıËng. L≈ VØn DuyŒt huy ΩÊng Ω∆n 55000 dµn c·ng, g„m
ngıÈi ViŒt Í Vÿnh Thanh, áŸnh TıÈng v° ngıÈi Mi≈n n Uy Viến (Tr ỗn do Nguyến
Vỉn Tn cm u).

Măi n nay, dàn gian cn nhc li nh˘ng kh‹ khØn khi Ω°o con kinh n°y, lËp th÷ ch∆t
v÷ bŸnh, lËp th÷ tr‚n vÀ d‡c ΩıÈng bŸ s∂u Øn thŸt. N‹i Ω∆n kinh Vÿnh T∆, vua Minh M≠ng
kh·ng che gi∂u mÚc Ωœch quµn s˙ : “áˆc Ho°ng kh®o Th∆ t‰ Cao ho°ng Ω∆ ta (Gia Long)
mıu sµu, nghÿ xa, chĨ ˚ viŒc ngo≠i bi≈n...”. ViŒc y (vic o kinh) khÃng lẽi gữ cho Chàn
Lp.

N≈n nhË tr∂n Vÿnh Thanh ΩÈi Gia Long v° Ω∑u Minh M≠ng bao g„m cüc t◊nh thÈi Phüp
thuÊc : B∆n Tre, Tr° Vinh, Vÿnh Long, Sa áỉc, S‹c TrØng, Long Xuy≈n, Chµu á‚c, C∑n Th.

Ni chung thữ pha Nam ă c dàn c, Ω∂t kh·ng bŸ ®nh hıÍng ng∫p lÚt h±ng nØm cða
s·ng C¯u Long v° H∫u Giang, phœa B∞c th÷ quü thıa thËt, tr˜ vƠng Sa áỉc, Tµn Chµu.
VƠng ng°y nay thuÊc C∑n ThÁ (Phong Dinh), Long Xuy≈n, Chµu á‚c chıa c‹ ngıÈi ViŒt Ω∆n

ΩŸnh cı nhiÀu. T≠i C∑n Th, ỗ MÃn, Tht Nt t khỹ cao v tt, dµn ta Ω∆n l∫p th·n x‹m,
nhıng ngıÈi Mi≈n c›n chen chÓc g∑n Ω∂y. H˘u ng≠n H∫u giang, phœa bi≈n giËi h∑u nhı
kh·ng ngıÈi Í, tr˜ m∂y cƠ lao tr≈n s·ng. áµy l° vƠng bŸ ng∫p lÚt q sµu, c∂y lĨa kh·ng

ΩıÏc, ai si≈ng nØng th÷ ch◊ c‹ thÃ ch‡n v°i gi„ng Ω∂t nhfi, v°i g› Í ven s·ng hay gi˘a Ω„ng
m° l°m ruÊng kiÃu “m‹c lflm” tˆc l° theo h÷nh thˆc “da beo”, nhıng l‚i l°m Øn n°y quü
phi≈u lıu, khi nıËc s·ng l≈n quü mc bữnh thẩng l b lt, hoƠc mễa mng b chim chuÊt
c∞n h≠i, Ω∑u h·m sËm mai.

Kinh Vÿnh T∆ Ω°o chıa xon gl° Tho≠i Ng‡c H∑u cho phæp dàn lp lng vậi quy ch

rấng răi, t cễ lao NØng GƠ Ω∆n B÷nh Thi≈n theo s·ng H∫u, v° d‡c theo bÈ kinh Vÿnh T∆, t˜
Chµu á‚c Ω∆n Th∂t SÁn. NgıÈi kh∏n Ω∂t cˆ dµng ΩÁn, Tho≠i Ng‡c H∑u lĨc b∂y giÈ ΩıÏc tr‡n
qun Í bi≈n giËi (vËi chˆc vÚ Khµm sai th‚ng ch∆, ün thð Chµu á‚c n, lănh bđo hấ Cao
Min quc n, kim quđn H° Ti≈n tr∂n bi≈n vÚ), ph≈ v°o ΩÁn r„i Ω‹ng ∂n son “B®o hÊ Cao
Mi≈n qu‚c chi dıÁng” l° xong. TÈ ΩÁn ΩıÏc Ω‹ng d∂u n°y c‹ giü trŸ nhı tÈ b±ng khoün. D‡c
theo kinh Vÿnh T∆, nhiÀu ngıÈi th¯ l°m ruÊng tr≈n ph∑n Ω∂t phœa Nam, bÈ kinh Ω∞p cao, dÕ
c∂t nh°. Kinh rÓt bËt nıËc, l≠i thu∫n lÏi giao th·ng. MÊt s‚ lıu dµn Ω∆n m∂y vƠng Ω∂t cao Í
chµn Ω„i, chµn nĨi phœa Th∂t SÁn m° canh tüc. R®i rüc tr≈n bÈ kinh, quàn s xày nhiu n
băo nhfi, gi an ninh, l≠i c›n ΩıÈng lÊ Ω∞p t˜ bÈ kinh ch≠y v›ng quanh, liÀn l≠c nhau (g‡i l°
xa lÊ). áÃ tiŒn viŒc di chuyÃn v° ΩÃ khi mÔa lÚt nıËc ruÊng rÓt nhanh, ngıÈi kh∏n hoang
lÓc b∂y giÈ nghÿ ra süng ki∆n Ω°o nhiÀu con kinh ng∞n (g‡i l° c˙a g°) Ω‰ ra kinh Vÿnh T∆,
b≈n ph∑n Ω∂t mËi kh∏n ΩÃ thØm rng ho¥c chÍ lĨa t˜ rng vÀ nh dế dng hn. Lnh ca
triu ữnh cm ngƠt kh·ng ΩıÏc kh∏n v°o ph∑n Ω∂t hiŒn c‹ ngıÈi Cao Mi≈n l°m chð. NĨi
Sam, g∑n Chµu á‚c n‚i liÀn v°o chÏ vËi con lÊ Ω∞p Ω∂t. L°ng Vÿnh T∆ th°nh l∫p (g‡i l° Vÿnh
T∆ SÁn th·n, l°ng Í nÓi Vÿnh T∆ tˆc l° nÓi Sam). Tho≠t Ng‡c H∑u tfi ra xˆng Ωüng, l°m

</div>
<span class='text_page_counter'>(22)</span><div class='page_container' data-page=22>

— Vÿnh T∆ SÁn th·n (t˜ Chµu á‚c v°o)
— NhÁn H›a th·n

— An Qu˚ th·n

— Thµn NhÁn th·n (gi˘a An Qu˚ v° Vÿnh B®o)
— Vÿnh B®o th·n (gi˘a Thµn NhÁn v° Long Th≠nh)

— Long Th≠nh th·n (gi˘a Vÿnh B®o v° Vÿnh NguÁn)
— To°n Th≠nh th·n (gi˘a NhÁn H›a v° An Th≠nh)
— Vÿnh Gia th·n (gi˘a Vÿnh áiÀn v° Vÿnh Th·ng)
— Vÿnh L≠c th·n (giüp vậi An NÃng)...

T bin Nam Hđi tr ln Chàu á‚c, tˆc l° h˘u ng≠n s·ng H∫u giang c‹ v°i khu v˙c

Ωüng kÃ kh·ng chŸu ®nh hıÍng nıËc lÚt. Vễng Ba Thc, Sc Trỉng ă c ngẩi Min khai
kh∏n t˜ lµu r„i. Phœa S‹c TrØng t˜ ΩÈi Gia Long th∂y ghi l°ng Tµn An (r≠ch C∑n ThÁ), l°ng
Thậi An (ỗ MÃn), lng Thậi Thun, Tàn Thun ỏÃng (vƠng Th‚t N‚t), l°ng B÷nh áˆc Í r≠ch
Long Xuy≈n, lng Bữnh Làm Nỉng Gễ. Lng ny cỹch lng kia h°ng chÚc cµy s‚, n±m tr≈n
cüc vƠng Ω∂t g›, Ω∂t gi„ng. Cüc th·n x‹m n°y ΩÀu büm süt v°o bÈ H∫u giang. CÔ lao ngo°i
bÈ s·ng cüi th÷ ph÷ nhi≈u hÁn : ven cƠ lao l° Ω∂t cao rüo, thœch hÏp ΩÃ tr„ng khoai, tr„ng Ω∫u.
Nh÷n cüc b®n Ω„ køm theo ΩÁn xin kh∏n Ω∂t ΩÈi Minh M≠ng Í vƠng n°y, ta th∂y Ωa s‚ Ω„ng
b°o kh∏n theo l‚i m‹c lflm, Í ng‡n, Í ngay ng® ba r≠ch. á·ng ΩĨc nh∂t l° vƠng NØng GƠ,
Ch∞c C° áao, Ω∂t kh∏n li≈n ranh nhau. Ti∆p giüp v°o ph∑n Ω∂t l°m ruÊng l°m rπy l° Ω∂t
lµm (Í vƠng mỉ s·ng l° r˜ng tre, thanh trĨc lµm). V÷ l° bÈ s·ng cüi n≈n chim c› bay tËi lui,

ỹp xung băi sÃng, tre chu ẽc ngp lt h±ng nØm m° kh·ng ch∆t. Ta c‹ thÃ Ωoün r±ng
m˙c nıËc Í Ω„ng rng vƠng C∑n ThÁ, Th‚t N‚t, ç M·n h„i ΩÈi Minh M≠ng tıÁng Ω‚i cao
hÁn bµy giÈ. V°o mƠa lÚt (b∂y giÈ chıa c‹ nhiÀu kinh Ω°o Ω‰ nıËc ra vŸnh Xi≈m La nhı sau
khi ngıÈi Phüp Ω∆n).

R≠ch C∑n ThÁ n‰i danh l° ph÷ nhi≈u, Ω∂t t‚t, kh·ng bŸ ng∫p. VƠng Cüi RØng trÍ th°nh
l°ng v°o ΩÈi Minh M≠ng r„i phüt triÃn th≈m. NØm Minh M≠ng thˆ 15 (1834), l°ng ThıÈng
Th≠nh cða Cüi RØng tØng th≈m dµn cı, tüch ra mÊt l°ng mËi l∂y t≈n l° TrıÈng Th≠nh.

R≠ch B› ‹t ẽc dàn khn hoang chể .

Rch Cỹi CÃn ă c‹ l°ng t˜ ΩÈi Gia Long (l°ng PhÓ M˛), ∂y th∆ m° nØm Minh M≠ng

thˆ 19 (1838) c›n Ω∆n nỉm khođnh rng rm hoang vu. Lng Bữnh M cềng th°nh l∫p t˜

ΩÈi Minh M≠ng, Øn tËi r≠ch Cüi D∑u. VÔng Th‚t N‚t, ΩÈi Gia Long ch◊ c‹ l°ng ThËi Thu∫n,
qua Minh M≠ng th≈m cüc l°ng Tµn Thu∫n á·ng, Vÿnh Trinh.

Nh˘ng l°ng v˜a kÃ tr≈n trÍ th°nh ph∑n Ω∂t cða cüc t‰ng mËi l∫p : Chµu PhĨ, áŸnh
Th°nh, áŸnh PhıËc, thuÊc huyŒn Tµy Xuy≈n (c‹ nghÿa l° bÈ phœa Tµy cða H∫u Giang). T˜
C∑n ThÁ trÍ xu‚ng thuÊc vÀ huyŒn Vÿnh áŸnh vËi cüc t‰ng áŸnh ThËi, áŸnh An, áŸnh
Khünh. Phœa Sa áỉc, vƠng Cüi T°u ThıÏng, Cüi T°u H≠, Nha Mµn v° nh˘ng cễ lao trn
Tin giang ă Ãng ểc dàn c t˜ ΩÈi Gia Long. áÈi Minh M≠ng c›n lıu l≠i v°i vØn kiŒn xüc
nh∫n viŒc xÓc ti∆n kh∏n hoang Í huyŒn Vÿnh An, vËi nhiÀu ΩÁn xin kh∏n Ω∂t :

— NØm Minh M≠ng thˆ 12, kh∏n th≈m Í cüc th·n Tµn DıÁng, Tµn á·ng, Tµn PhĨ
á·ng, PhĨ M˛, Tµn H›a, Tµn Qu˚, Tµn Thu∫n.

— NØm Minh M≠ng thˆ 19 v° 20, kh∏n th≈m Í cüc t‰ng An ThËi, An Th≠nh, An M˛, An
TrıÈng, nh˘ng vÔng Nha Mµn, cƠ lao T›ng SÁn, r≠ch Cüi V„n ΩıÏc chÓ ˚ nhˆt.

T˜ ΩÈi Minh M≠ng vÀ sau, ph∑n Ω∂t ph÷ nhi≈u, nhiÀu hu≈ lÏi cða An giang vπn l° phœa
TiÀn giang vËi Sa áỉc v° cüc vƠng phÚ c∫n.

</div>
<span class='text_page_counter'>(23)</span><div class='page_container' data-page=23>

khai khn ht, xin trin hoăn viŒc thµu thu∆. Vua phün : “á‹ l° vƠng bi≈n giậi quan trng
ca quc gia, trm mun vữ nhàn dàn m gữn gi cho nn phđi Ơc bit chể ˚ tËi viŒc cai trŸ.
á‹ chœnh l° k∆ ho≠ch bi≈n ph›ng. C›n v∂n ΩÀ thu∆ kh‹a Ωinh ΩiÀn, Ωµu ph®i l° viŒc c∑n tœnh
toün trıËc”. R„i ng°i cho miÕn thu∆ ba nØm. Ba nØm sau, th°nh th∑n Gia áŸnh tµu xin thµu
thu∆. Ng°i ra lŸnh : “Nh˘ng x‹m l°ng tµn l∫p ΩıÏc miÕn thu∆ th≈m ba nØm na. Ring thu

thàn, thuin th ẽc hoăn thm mất nỉm n˘a”. MÊt t°i liŒu khüc cho bi∆t th≈m con s‚ :

n Chàu ỏc mậi lp ẽc 41 xă, thÃn, phıÈng; dµn Ωinh ch◊ mËi ΩıÏc hÁn 800 ngıÈi.
Nhıng nØm sau (1831), T‰ng tr∂n Gia áŸnh th°nh l≠i tµu vậi lẩi lĂ bi quan : ỏn Chàu ỏc
xă dµn mËi thi∆t l∫p, ΩŸa th∆ ruÊng Ω∂t kh‹ khai kh∏n”. Vua cho bÊ HÊ bi∆t : “á„n ∂y l° ni

a u quan yu, ta ă tng xung ch chi≈u t∫p dµn bu·n bün, cho vay tiÀn g≠o ΩÃ l∫p ∂p
kh∏n ΩiÀn, quµy qu∑n sinh s‚ng. á‹ l° ˚ niŒm quan tr‡ng cða ta trong viŒc cðng c‚ vÔng
ngo≠i bi≈n cıÁng. Nh∂t sÁ viŒc khai kh∏n c›n kh khỉn nn ă ẽc trin hn nhiu ln.
Nỉm ngoỹi ày, quan trn thnh ă c lẩi xin, ln th hai trm ă khoan miến cho ba nỉm
tin dung (tin xàu) cễng dch v, v ă phỹn bđo ph®i dƠng nhiÀu phıÁng phüp ΩÃ chi≈u
dÚ thu n≠p, ΩÃ cho Ω„ng üng ng°y c°ng mÍ mang, sinh s‚ng di do, ă hn mất nỉm nay
m vn cha th∂y thi th‚ phüt triÃn ΩiÀu g÷, liÀn vÊi cho l vữ tữnh trng kh khỉn. ỏ phđi
chỉng l l‚i l°m viŒc t∞c trüch cho xong chuyŒn ? Nay truyÀn ch◊ cho th°nh th∑n (quan tr∂n
Gia áŸnh) ph®i nghim sc cỹc cÃng chc ca n phđi tt tàm thi th‚, h∑u l°m cho Ω∂t
rÊng Ω·ng dµn, h≠n ΩĨng ba nØm ph®i c‹ Ωð h„ sÁ vÀ triÀu Ω÷nh khen thıÍng, kh·ng thÃ Ω‰
cho l° t≠i t÷nh hữnh kh khỉn măi ẽc.

Vua quan tàm n vn ΩÀ bi≈n giËi Chµu á‚c, v° ti≈n Ωoün nh˘ng r∞c r‚i s∞p x®y ra
gi˘a ViŒt Nam v° Xi≈m La, kh·ng ri≈ng Í m¥t tr∫n Cao Mi≈n m° c›n Í cđ mƠt trn Lo.
Ngi mun quy dàn gn nh v· ΩiÀu kiŒn, miÕn thu∆ hai ΩÏt.

Hai nØm sau, cu‚i nØm 1833, quµn Xi≈m tr°n qua.

L°ng ∂p Í vƠng kinh Vÿnh T∆ v° Th∂t SÁn lĨc b∂y giÈ thnh lp vậi quy ch dế dăi,
nh trẩng hẽp l°ng PhÓ CıÈng, tüch ra t˜ l°ng An N·ng. NØm Minh M≠ng thˆ 12 (1831),
v°o thüng 3, TrıÁng VØn Nghÿa Ωˆng ΩÁn, xin kh∏n vƠng Ω∂t hoang t˜ nĨi Chµn T∑m Lon
tËi nĨi Tr° Bỉc, b∂y lµu thc l°ng An N·ng. LÓc Ω∑u, TrıÁng VØn Nghÿa v° Ω„ng b‡n 11
ngıÈi Ω∆n khai phü, sau chi≈u mÊ th≈m ẽc 4 ngẩi na, ă c nn tđng lp l°ng mËi
l∂y t≈n l° PhĨ CıÈng. C® b‡n xin Ω∆n nØm thˆ 17 (1836) s¡ Ω‹ng Ωð thu∆, khi mÊ ΩıÏc th≈m
dµn v° l∫p hÊ. áÁn ΩıÏc phĨ h„i cho Tuy Bi≈n phð ΩÃ tra khüm v° chu∏n cho v°o thüng 11,

nØm Minh M≠ng thˆ 15 (1834). Qua vØn kiŒn tr≈n, ta th∂y viŒc cˆu xæt kæo d°i t˜ 1831, khi
TrıÁng VØn Nghÿa kh∏n Ω∂t, xin s¡ l∫p bÊ v° Ω‹ng thu∆; quan ΩŸa phıÁng thµu ΩÁn, chÈ Ω∆n
ba nØm sau mËi chünh thˆc ch∂p nh∫n. Trong thÈi gian chÈ ΩÏi, b‡n ngıÈi kh∏n hoang tha
h„ l°m Øn, khfii Ω‹ng thu∆, khfii khai büo gữ cđ.

Lng Trẩng Thnh tỹch ra t lng Thẩng Th≠nh, r≠ch Cüi RØng (C∑n ThÁ) l∫p v°o
nØm Minh M≠ng thˆ 15 (1834) do hai ngıÈi Ωˆng ΩÁn. L°ng tµn l∫p n°y g„m 8 ngıÈi dµn c‹
t≈n trong bÊ l°ng ThıÈng Th≠nh, 8 ngıÈi dµn l∫u v° mÊt nin lăo 67 tui. H chu ng
thu 5 khođnh t, hng sn in (thu nhơ). ỏày l vễng c an ninh, Ω∂t tıÁng Ω‚i t‚t,
cüch xa Chµu á‚c h°ng trØm cµy s‚ ng°n, n≈n kh·ng th∂y ghi nh˘ng iu khođn dế dăi
dnh cho vễng bin giậi.

</div>
<span class='text_page_counter'>(24)</span><div class='page_container' data-page=24>

ngıÈi qu≈ Í Vÿnh T∆ can tÊi Ω„ng lfla ỉn cập, ang b phỹt văng (lu y) ln Tr∂n Tµy
(Cao Mi≈n) ΩÃ l°m Ω„n ΩiÀn binh.

VÀ s phàn chia t sai, Ơc bit l vễng Tht N‚t, nhiÀu ΩiÀn chð kh∏n Ω∂t rÊng tËi
26, 28 hoƠc 60 mu, trong khi tnh trung bữnh mi phn t ca dàn khn hoang l 2 hoƠc 3
mu. Í Ω∂t t‚t mỉ s·ng Cüi ho¥c cƠ lao, viŒc phàn khođnh nhfi bổ hn, trung bữnh t 1 n 2
mu.

Măi n nỉm Minh Mng th 19 (1839) tnh An Giang vn cn ẽc triu ữnh nàng

ẻ so vËi cüc t◊nh khüc. T◊nh th∑n dµng bÊ s‰, ghi rfl s dàn inh, vữ dàn inh c phn tØng,
n≈n xin tØng th≈m ng≠ch lœnh gi®n. Vua xu‚ng d rng : Ht y làu nay mong ẽc dữu d∞t
d≠y dÂ, hÊ kh∏u mÂi nØm mÊt tØng, nay li nhàn ẽc thỹi bữnh nn cễng vậi dàn ngh ngÁi,
khi∆n cho cÔng lo viŒc c°y c∂y, Ω°o gi∆ng m° an nghiŒp, ΩÃ dµn chĨng ng°y c°ng th≈m Ω·ng

Ω®o, thŸnh vıÏng, h° t∂t ph®i xin th≈m ng≠ch lœnh giđn lm chi. vua mun ni tậi vic xàm
lØng cða Xi≈m m° vƠng Chµu á‚c hˆng chŸu h∫u quđ nƠng n nht, trong thẩi gian va
qua...

<b>Vi v∂n ΩÀ nÊi an : Lo≠n L≈ VØn Kh·i. Cüc vƠng ngıÈi Mi≈n Ω·ng Ω®o </b>

Thüng 7 nØm 1832, T® quµn L≈ VØn DuyŒt, T‰ng tr∂n Gia áŸnh th°nh m∂t. Vữ c thễ
hn làu ẩi vậi Tđ quàn, vua Minh M≠ng th˜a cÁ hÊi n°y Ωıa toün vŒ binh Minh Ngha v
Quđng Ngăi. Sau khi chÃn ct Tđ quµn xong, vua Minh M≠ng c›n ra lŸnh Ωıa cÁ An Thu∫n
vÀ Kinh. Thüng 10 nØm ∂y, Gia áŸnh th°nh kh·ng c›n l° ΩÁn vŸ quan tr‡ng n˘a. Vua băi bfi
ch ấ Tng trn, tt cđ i l t◊nh, tr˙c thuÊc v°o triÀu Ω÷nh Hu∆. Thüng 11 nØm ∂y, vua
cho nguy≈n T‰ng Ω‚c t◊nh SÁn Tµy l° L ỏi Cng lm Tng c An H kim lănh n Bđo
hấ Chàn Lp.

Vic thuyn chuyn mất vin chˆc t˜ SÁn Tµy v°o Nam kh·ng l° ΩiÀu l≠ n∆u ta bi∆t rfl
chœnh süch cða vua Minh M≠ng l trit h uy th v nhàn tàm m Tđ quàn L Vỉn Duyt

ă gày ẽc kinh Vnh T∆ do ng°i Ω‚c xu∂t Ω°o ra trong ho°n c®nh kh‹ khØn. T◊nh An
Giang chünh thˆc th°nh h÷nh vËi hai phð Tuy Bi≈n v° Tµn Th°nh, nØm 1835 l∂y th≈m Ω∂t
Ba Th∞c l∫p th°nh phð Ba Xuy≈n. An Giang chi∆m tr‡n miÀn h˘u ng≠n cða H∫u giang,
phœa B∞c th÷ g„m lu·n vƠng Vÿnh an (Sa áỉc) c∞t ra khfii tr∂n Vÿnh Thanh lÓc trıËc.

L≈ VØn Kh·i n‰i lo≠n, th°nh c·ng nhanh ch‹ng trong ΩÏt Ω∑u, chi∆m l∑n h„i 6 t◊nh,
nhıng gi˘ kh·ng ΩıÏc lµu. Dµn chểng tuy mn mất cÃng c Tđ quàn L Vỉn DuyŒt, nhıng
cü nhµn L≈ VØn Kh·i kh·ng Ωð uy tœn. HÁn n˘a ng°y qua thüng l≠i, dµn chĨng th∂y L≈ VØn
Kh·i kh·ng tin v°o dµn trong nıËc, l≠i c›n tr˙c ti∆p ho¥c giün ti∆p l°m viŒc cflng r∞n c∞n g°
nh°.

L≈ VØn Kh·i c‹ chÓt œt tinh th∑n ti∆n bÊ, ch‚ng l≠i ch∆ ΩÊ t∫p quyÀn h° kh∞c cða vua
Minh M≠ng ? MÊt t°i liŒu cho bi∆t l° khi ΩıÏc hfii vÀ ruÊng nıÁng v° t÷nh h÷nh an ninh t≠i
cüc t◊nh, t◊nh th∑n Vÿnh Long tàu rng : Trậc ày bn giƠc (L Vỉn KhÃi) chi∆m cˆ t◊nh
th°nh, cüc th·n ∂p ΩÀu bŸ chÓng Ω‚t phü r„i chĨng c›n chi∆u theo n‹c nh° dµn, Ωem tiÀn
trong kho ra tün c∂p Ω∆n hÁn mÊt ngn quan, nay dàn tữnh nguyn y s em np l≠i”. Vua

ra lŸnh miÕn cho. ViŒc l∂y tiÀn trong kho chia u cho dàn, lểc ang xđy ra, chc l° ΩıÏc dµn
hoan nghinh. V° dµn Ωem nÊp l≠i cho quan khi bn phđn lon b dơp, cha chc v÷ t÷nh
nguyŒn, v÷ sÏ ΩĨng hÁn.

Lo≠n L≈ VØn Kh·i ch◊ l° mÊt trong nh˘ng m‚i lo sÏ cða vua Minh Mng, vữ lểc by giẩ
Bc ká lo≠n l≠c n‰i l≈n vËi cıÈng ΩÊ Ωüng kÃ, l˚ do chünh l° n≠n Ω‹i kæm, l° quan l≠i tham
nhỊng. Nhıng cc khÍi lo≠n L≈ VØn Kh·i t≠o cÁ hấi cho quàn Xim ỹnh ta trong c
mƠt tr∫n L°o, ri≈ng m¥t tr∫n An Giang l° quan tr‡ng hn cđ.

</div>
<span class='text_page_counter'>(25)</span><div class='page_container' data-page=25>

Vễng Tr ỗn ẽc y≈n ‰n nhÈ c‹ NguyÕn VØn T„n (mÊt ngıÈi Mi≈n h˘u c·ng, trong
thÈi gian phÚc qu‚c, ΩıÏc mang h‡ ViŒt Nam) n∞m ΩıÏc nhµn tµm. NguyÕn VØn T„n ch∆t,
con l° NguyÕn VØn VŸ ΩıÏc trıng dÚng v° c‹ ra t∫n Hu∆Ω· büi ki∆n vua.

— VÔng L≠c H‹a (Cu Kứ, Tiu Cn). Nỉm 1835 Ơt ra xă thÃn, tÔy theo s‚c lËn nhfi,
quan Ω∆n t∫n nÁi khüm xỉt, ΩÃ ΩŸnh rfl thu∆ kh‹a.

— VƠng Ba Th∞c (S‹c TrØng, K∆ Süch). Vua Gia Long khi c›n Í Ω∂t Gia áŸnh th÷ cho
ngıÈi Mi≈n Í ΩŸa phıÁng l∫p Ω„n ΩiÀn mÂi nØm n≠p lÓa sıu thu∆. NØm 1792, N¥c ∂n Í Xi≈m
vÀ, vua Ωem Ω∂t ∂y cho l≠i ; nØm 1835, cüc quan l≠i ngıÈi Mi≈n Í ΩŸa phıÁng y≈u c∑u ta
giĨp ΩỴ, vua Minh Mng cho ngẩi Min hng chấ t tr rấng răi vậi quan ph coi vic
nấi an, măi n khi ngıÈi Phüp Ωünh nıËc ta, quan phð vπn l° ngıÈi Min.

Vễng ỗ MÃn (pha bc Cn Th) l nÁi ngıÈi Mi≈n t∫p trung Ωüng kÃ. VÀ sau, h‡
phµn tün, rĨt vÀ phœa h∫u b‚i, xa bÈ H∫u giang (á≠i Nam Nhˆt th‚ng chœ ghi l° “th‰ huyŒn
ỗ MÃn).

Vễng chẽ H Tin, rch Gianh Thnh, vƠng Th∂t SÁn l° nh˘ng trung tµm g∑n bi≈n
giËi, nÁi m° v∂n ΩÀ an ninh kh·ng ΩıÏc to°n h®o, mƠc du triu ữnh ă chể t ẩi Gia
Long, H° Ti≈n Ω∂t nhiÀu phøn, quü x∂u, tr˜ v°i lflm nhfi Í sıÈn Ω„i m° ngıÈi Trung Hoa

Ω∆n l°m rπy, ngıÈi ViŒt Ω∆n Ωünh cü ven biÃn. VŸ trœ chÏ H° Ti≈n tuy “t‚t” vÀ phong thðy,
tr≈n l˚ thuy∆t, nhıng quµn Xi≈m Ωünh chi∆m chËp nhoüng. NgıÈi Mi≈n Í Th∂t SÁn v° Í H°
Ti≈n thıÈng li≈n l≠c vËi h‡, hÕ cÁ hÊi Ω∆n l° n‰i lo≠n, v°o cu‚i ΩÈi Minh M≠ng. NØm 1835,
theo lŸnh nh° vua, tu∑n phð Tr∑n Ch∂n l∫p Ω„n ΩiÀn Í nĨi áü D˙ng (ch˘ g‡i l° Chµu
Nham) süt bi≈n giËi, binh sÿ v˜a c°y ruÊng, v˜a luyŒn t∫p.

Chünh süch cða vua Minh M≠ng Ω‚i vËi ngıÈi Mi≈n (lu·n c® ngıÈi L°o, ngıÈi
MıÈng...) l° “nhˆt thŸ Ω„ng nhµn” (xem tt cđ cễng l ngẩi), nghe qua thữ nh l dµn chð,
nhıng th˙c ch∂t l° mu‚n b∞t buÊc cüc sc dàn phđi theo luàn l, theo cỹch t chc th·n
x‹m, cÓng t∆ cða ViŒt Nam v° T°u, l≠i buÊc l∂y h‡ (nhı h‡ SÁn, Th≠ch, Kim, Ki≈n...)

<b>Bi∆n c‚ quµn s˙ Í An Giang v° Í Cao Mi≈n </b>

Thüng 6, L≈ VØn Kh·i n‰i lo≠n th÷ thüng 11 quµn Xi≈m Ωem binh Ωünh nıËc ta (1833),
bÀ ngo°i nhı ΩÃ cˆu L≈ VØn Kh·i nhıng b≈n trong l° quµn Xi≈m ch‡n l˙a ΩĨng thÈi cÁ ΩÃ
thð lÏi. Quµn sÿ ta lĨc b∂y giÈ bŸ ti≈u hao v° bŸ c∑m chµn khü nhiÀu, mÊt s‚ v°o trong th°nh
Phi≈n An theo L≈ VØn Kh·i, mÊt s‚ th÷ bao quanh chÈ cÁ hÊi tüi chi∆m.

Trong ΩÏt t∂n c·ng u tin, quàn Xim lm ch tữnh th, tậng Xim ch◊ huy cuÊc
h°nh quµn c∂p t‚c n°y l° tay c ti, tn l Phi Nhă Cht Tri (s gia Tày phng gi l
tậng Bodin, Phi Nhă ch l chˆc tıËc). Thüng 11 nØm 1833, H° Ti≈n m∂t, thüng 12 th°nh
Nam Vang r„i Ω∆n Ω„n Chµu á‚c cỊng m∂t theo.

Nhıng vua Minh M≠ng b÷nh tÿnh Ω‚i ph‹, b‚ trœ c∏n th∫n v° gi˘ bœ m∫t. Quµn Xi≈m
th˜a th∞ng, t˜ Ba Nam cho chi∆n thuyÀn Ω‰ xu‚ng theo TiÀn giang. áµy l° con ΩıÈng chi∆n
lıÏc v· cƠng quan tr‡ng, n∆u cˆ ti∆n th≈m th÷ Ω∆n Sa áỉc, r≠ch G∑m, áŸnh TıÈng, th‡c v°o
trung tµm miÀn Nam, nÁi nh° c¯a Ω·ng ΩĨc, nhiÀu t°i nguy≈n.

Quµn ta liÀn ph®n c·ng. T≠i TiÀn giang, nÁi V°m Thu∫n (s¯ ghi l° Thu∫n C®ng, Thu∫n
Phi∆m c¯a cða V°m Nao pha Tin giang) ta chin thng. GiƠc phđi dng l≠i r„i t≠m rÓt lui

vÀ Ba Nam vËi dÚng ỹnh theo ẩng bấ n Tày Ninh, nhng mƠt tr∫n n°y kh·ng mÍ ra

ΩıÏc.

V°i mıÁi ng°y sau, qua thüng gi≈ng nØm 1834, thðy quµn Xi≈m l≠i theo ẩng cề, n
vễng m chểng ă thu hÃm n ΩÃ quy∆t chi∆m y∆t h∑u TiÀn giang, Ω∆n V°m Thu∫n khÃng
thy gữ xđy ra, chểng th tin thm n rch C H (vễng chẽ Th). Khi y, giƠc nhàn lÓc
nıËc xu‚ng, theo bÈ s·ng ph‹ng hfia Ω‚t bø, ngØn trÍ thðy quµn ta r„i chĨng l≠i s∂n tËi

</div>
<span class='text_page_counter'>(26)</span><div class='page_container' data-page=26>

thày chng nhau, giƠc lin lui. ỏày l° tr∫n Ωünh kæo d°i t˜ ba b‚n giÈ khuya n chn mẩi
giẩ tra, giƠc cht nhiu, thày chng l≈n nhau. Tr∫n n°y khi∆n ta nhË tËi tr∫n r≠ch G∑m Í
dıËi M˛ Tho v°o nØm 1784 NguyÕn HuŒ ă thng quàn Xim. T Vm Thun n chẽ Th
thuÊc huyŒn á·ng Xuy≈n, t◊nh An Giang, bao nhi≈u t°n phü diÕn ra. Nhıng quµn ta l≠i
th˜a th∞ng thµu phÚc Ω„n Chµu á‚c, thµu phÚc th°nh H° Ti≈n r„i chim thnh Nam Vang
t tay quàn Xim.

GiƠc Xim ng thẩi cềng ỹnh ta theo mƠt Quđng Tr v NghŒ An tr≈n Ω∂t L°o,
nhıng bŸ ch¥n l≠i.

Ta rıÏt theo Ω∆n vƠng BiÃn H„ (Tonlỉ Sap) t∫n cØn cˆ ΩŸa cða quµn Xi≈m. CỊng nØm
1834 n°y, v°o thüng tı, TrıÁng Minh Gi®ng (b∂y giÈ l° T‰ng Ω‚c An Giang, H° Ti≈n) t˜
Nam Vang trÍ vÀ ra lŸnh tu b‰ Ω„n Chµu á‚c, r„i nghÿ Ω∆n viŒc dÈi t◊nh lˇ H° Ti≈n qua phœa
Giang Th°nh (xa bÈ biÃn, dÕ ph›ng thð hÁn). V˜a lĨc ∂y, l≠i hay tin quµn Xi≈m cỊng do Phi
Nhă Cht Tri cm u ang kổo qua Cao Mi≈n vËi l˙c lıÏng l° 5000 quµn. Quµn ta Ω∆n nÁi
tr∂n üp, Ω‹ng Ω„n t≠i VÒng X° NØng (Kompong Chnang).

NØm thˆ 16 (1835), vua Minh M≠ng cho Ω‰i Ω„n An Man Í Nam Vang l°m th°nh Tr∂n
Tµy, ΩŸnh ch∆ ΩÊ cai trŸ, Ωˆng Ω∑u l° mÊt vŸ tậng quàn, hai v tham tỹng, quan lănh binh,
quan Ω„n ΩiÀn. ViŒc n°y ch◊ gµy th≈m mŒt nh‡c cho quµn dµn ta. T˜ nØm trıËc, nıËc Chµn
L≠p bŸ Ω‹i kỉm Ω∆n Ω‰i c‹ ngıÈi ph®i Øn cüc thˆ t∂m cüm n≈n ph®i xu∂t ra t˜ cüc kho hai

t◊nh áŸnh TıÈng v° Vÿnh Long chÍ l≈n Cao Mi≈n mÊt v≠n vu·ng g≠o ΩÃ phüt ch∏n cho dµn
khfii xi≈u tün.

Chünh süch Ω„n ΩiÀn ΩıÏc ban h°nh Í Tr∂n Tµy, ngıÈi Ωi Ω„n ΩiÀn g„m tƠ ph≠m cða
Nam ká lc tnh. Ai trn v thữ b tp nă gt gao. Theo lẩi Trng Minh Giđng nỉm 1839 thữ
Trn Tày, dàn tàu ca Vit chiu tp thnh lp ẽc 25 xă thÃn, vậi 470 dàn binh, 340
mπu ΩiÀu, theo quy ch∆ th÷ ba nØm sau mËi Ω‹ng thu∆. Í Tr∂n Tµy, ngıÈi T°u cı ngÚ khü

Ω·ng, s‚ ngıÈi c‹ s®n nghiŒp l° 220, xin th°nh l∫p 5 bang.

NØm 1837, TrıÁng Minh Gi®ng mÍ rÊng th≈m ®nh hıÍng, l∂n süt vƠng m° ngıÈi Xi≈m
chi∆m Ω‹ng Í BiÃn H„. BiÃn H„ (Tonlỉ Sap) ΩıÏc gi l H Hđi (vữ hữnh dỹng c eo ging
nhı cüi b∑u Ω˙ng rıÏu). áµy l° khu v˙c nhiÀu hu≈ lÏi. TrıÁng Minh Gi®ng xin l∫p ba phð
H®i ỏÃng, Hđi Tày v Sn ỏnh pha Ãng, pha tày Bin H v nểi ỏu Khu (dăy
Cardamomes), Ω„ng thÈi l∫p Ω„n ΩiÀn, t∫p lœnh, tr¯ lıÁng, cho ngıÈi ViŒt v° ngıÈi Mi≈n Ω∆n
kh∏n hoang, t÷m cüch d≠y ti∆ng ViŒt, d≠y ch˘ cho ngıÈi ΩŸa phıÁng ΩÃ viŒc cai trŸ ΩıÏc dÕ
d°ng.

MÊt ng°n ngıÈi Xi≈m tr‚n khfii vƠng quµn Xi≈m kiÃm st ΩÃ theo ta nØm 1837 ; nØm
1839 dµn Mi≈n Í vƠng Battambang do Xi≈m kiÃm soüt cÒng tr‚n vÀ, t≠o th≈m nhiÀu gỹnh
nƠng cho quan quàn n bđo hấ, nh cp phüt g≠o mu‚n cho h‡. Nhıng mÊt s‚ ngıÈi Mi≈n
thœch n∆p s‚ng lıu ΩÊng. Vua Minh M≠ng b∞t buÊc h‡ ph®i c‹ gia cı ΩÃ dÕ l∫p s‚ bÊ. Lnh
Min thữ chia nhau cy ruấng, phàn na t≠i ngỊ, phµn n¯a vÀ qu≈, mÂi nØm ch◊ t∫p trung

Ω∑y Ωð v°o thüng mıÈi, mƠa n∞ng. LĨa g≠o s®n xu∂t Í Cao Mi≈n lĨc b∂y giÈ kh·ng Ωð cung
c∂p cho viŒc binh, vua Minh M≠ng hiÃu thŸ cho dàn sỹu tnh Nam ká : Ai np lểa xay g≠o ΩÃ
l°m quµn nhu l≈n th°nh Tr∂n Tµy thữ ẽc thng phm hm, miến thu thàn, miến i lnh
v lm xàu, ai cp 2500 hấc lểa thữ ΩıÏc thıÍng chünh c¯u ph∏m.

Cu‚i ΩÈi Minh M≠ng (1840) xđy ra cuấc tranh ti gia Phi Nhă Cht Tri v Trng

Minh Giđng. Nu t làu Trng Minh Giđng thng thữ phen ny ln hi làm vo th yu.
Nhµn tµm Í Cao Mi≈n lĨc b∂y giÈ r∂t b∂t lÏi, lo≠n l≠c n‰i l≈n Ω‚i ph‹ kh·ng kŸp, ph∑n lËn do
cüc quan cða ta cai trŸ kh·ng c·ng bữnh li thm tham nhềng.

Vic ng quàn Cao Mi≈n c‹ thÃ t≠m t‰ng k∆t nhı sau :

</div>
<span class='text_page_counter'>(27)</span><div class='page_container' data-page=27>

phi≈u lıu, nhıng th¯ hfii n∆u kh·ng l°m viŒc ∂y ΩÃ cho Xi≈m chi∆m Ω‹ng Í Cao Mi≈n sỹt
Chàu ỏc, H Tin, sỹt Tày Ninh, liu lănh th ta c ẽc yn n, vơn ton ? ỏày l° cuÊc
t∂n c·ng ΩÃ ph›ng ng˙.

— VÀ quµn s, khi no quàn Xim tin vo lănh th ca ta th÷ h‡ thua. HÕ n∞m v˘ng

ΩıÈng thðy chi∆n lıÏc t˜ Nam Vang Ω∆n Tµn Chµu l° ta th∞ng. Cˆ ΩiÃm quan tr‡ng nhˆt l°

Ba Nam (Ba C∑u Nam) tr≈n s·ng TiÀn giang. NgıÏc l≠i, khi n°o quµn ta phi≈u lıu Ω∆n
vÔng BiÃn H„, süt cØn cˆ cða quµn Xi≈m La l° ta bŸ kh‹ khØn, n∆u khÃng ni l thua.
Nguyến CÃng Tr tng dơp giƠc Nng Vỉn Vàn Bc ká ă dàng sậ v so sỹnh : So vậi s
th đng giƠc Nng Vỉn Vàn thẩi vic dơp yn giƠc Th (Cao Min) n°y hÁi kh‹ m° ch∫m...
Nay, gi¥c Th‰ d∫y kh∞p ni, trong ch hoang mđng, trÃng bn mƠt u l tre gai rm rp,
nậc sàu bễn ly, khÃng phđi nh cày lận, nểi cao c th n phỹ tữm ΩıÈng Ωi bØng ΩıÏc...
Hu‚ng chi ΩıÈng Ωem lıÁng t˜ Tr∂n Tµy (Nam Vang) Ω∆n chÂ quµn thˆ, mÊt l∑n Ωi tüm
ng°y ΩıÈng m° ch◊Ωð Øn mÊt thüng... ChÓng tÃi trấm ngh trậc phđi ỹnh ẽc giƠc Xim
ri sau giƠc Th mậi dơp yn ẽc.

Tữnh hữnh nØm 1840 th∫t bi Ωüt. CỊng theo lÈi tµu tr≈n cða NguyÕn C·ng Trˆ, thÈi b∂y
giÈ t˜ An Giang Ω∆n Tr∂n Tµy, t˜ An Giang Ω∆n H° Ti≈n, quµn giƠc ng n cđ.

V chnh tr, c s ká th rfl rt, nhng nƠng nht l vữ l do vØn h‹a. NgıÈi Cao
Mi≈n chŸu ®nh hıÍng vØn h‹a ∂n ΩÊ vËi nh˘ng t∫p tÚc ΩŸa phıÁng, thœch sng ry ày mai

. Vữ cn tn tch mu h, vic cậi gă ca ngẩi Min hi kh hiu, kh·ng gi‚ng ngıÈi
ViŒt theo phÚ hŒ, v÷ v∫y bŸ hiu l lon luàn. Cỹch mƠc, cỹch ỉn (ỉn bc, mƠc s rong) ca
ngẩi Min khÃng hẽp vậi cđm quan cða nho sÿ ViŒt, cÔng l° tÚc lŒ hfia thi≈u. Ngay Ω∆n Ω≠o
Ph∫t, ngıÈi Mi≈n theo h÷nh thˆc TiÃu Th˜a, nghÿa l° khüc vËi cüch tÚng niŒm, cüch Øn
u‚ng cða chÔa theo á≠i Th˜a. V° quyÀn h≠n cða giai c∂p tØng l˘ Í Cao Mi≈n cỊng khü
rÊng. Quan l≠i Cao Mi≈n, dıËi thÈi Ω· hÊ cða vua Minh Mng phđi mƠc ỹo, ấi măo nh
quan l≠i ViŒt Nam. T˜ viŒc tuyÃn ch‡n quan l≠i, cüch thu thu∆, n‹i chung c·ng viŒc h°nh
chünh Í Cao Min ngy xa rt khỹc vậi Vit Nam. Doăn Un vi∆t trong Tr∂n Tµy K˝ LıÏc:
H‡ cỊng chıa bi∆t Ω≠o d˙ng nıËc, ta ch◊ c›n mong Í sau n°y ng°y c°ng cðng c‚ mÍ rÊng
th≈m chünh thÃ duy tµn d∑n, ch∞c s¡ kh·ng c›n phüc l∫u nhı trıËc na vy.

Trong khi y, giậi bữnh dàn Vit Nam v° ngıÈi Mi≈n s‚ng chung ΩÚng nhau dÕ d°ng.
LÓc canh tüc, b∞t cü, ch∆ bi∆n thˆc Øn, ta cÒng b∞t chıËc v°i k˛ thu∫t cða ngıÈi Mi≈n; viŒc
ngıÈi ViŒt cıËi vÏ Mi≈n kh·ng ph®i l° kh·ng c‹.

âµy l° l∑n Ω∑u ti≈n m° Í Ω∂t Gia âŸnh l∫p ΩŸa bÍ vỊi quy m· lỊn, lıu l≠i b±ng chˆng cÚ
thÊ. MĐi th·n v¡ b®n Ω„ cüc sÍ Ω∂t, lo≠i Ω∂t, diŒn tœch, ranh giỊi b‚n phœa, ghi t≈n chð ΩiĂn.
LŸnh vua ban ra v°o thüng 2, phüi Ωo°n n°y do TrıÂng âØng Qu∆ c∑m Ω∑u, vỊi NguyÕn Kim
B®ng, c® hai ΩĂu sung chˆc Kinh lıÏc Ω≠i sˆ (nhng Nguyến Kim Bđng mang bnh, Trn
tày i tng l° TrıÂng Minh Gi®ng thay th∆). TrıÂng âØng Qu∆ l° Binh bÍ ThıÏng thı,
Ngun Kim B®ng l° L≠i bÍ ThıÏng thı. Hai vŸ Ph‹ sˆ l° T·n Th∂t B≠ch v° NguyÕn Kh∞c
Trœ. Thüng 7 nØm ∂y, phüi Ωo°n trÍ vĂ, c·ng tüc ho°n th°nh. Vua ban thıÍng v° xu‚ng dÚ
cho nÍi cüc : TrıÂng âØng Qu∆ l° ngıỈi c·ng b±ng v· tı n≈n viŒc l°m Ω∆n chĐ th°nh t˙u,

ΩÓng nhı mŒnh lŒnh cða trπm, tuy kh·ng thÃ sünh vËi viŒc Ωi d¬p bi≈n cıÁng, mÍ rÊng bÈ
cfli ΩıÏc phµn minh, so vËi viŒc mÍ Ω∂t Ωai cho rÊng bi≈n giËi c‹ khüc g÷ ?

</div>
<span class='text_page_counter'>(28)</span><div class='page_container' data-page=28>

NØm 1836 r„i 1839, vua Minh M≠ng quy ΩŸnh vÀ thÃ lŒ thıÍng ph≠t d°nh cho cüc vi≈n

chˆc ΩŸa phıÁng, Ω∂t kh∏n th≈m th÷ thıÍng, bfi hoang thữ pht. Hu quđ i tậi àu ? Vic

c in c lĂ ă lm cho dàn khn hoang mt h°o hˆng ph∑n n°o, v÷ thu∆ vÚ. NØm 1837,
liÀn sau khi Ω≠c ΩiÀn v° ban h°nh lŒ khen thıÍng, theo büo cüo cða “cüc t◊nh H° Ti≈n, Vÿnh
Long, áŸnh TıÈng th÷ con s‚ kh∏n th≈m kh·ng ΩıÏc bao nhi≈u, ri≈ng t◊nh Bi≈n H›a l≠i c°ng
th∂y v∞ng v¿. á∆n nhı Gia áŸnh An Giang tËi nay vπn c›n chıa tµu büo... L°m viŒc kh·ng

</div>
<span class='text_page_counter'>(29)</span><div class='page_container' data-page=29>

<b>1.3) Nhu c∑u ch◊nh Ω‚n vÀ nÊi trŸ : </b>
<b>Nh˘ng Ω„n ΩiÀn chi∆n lıÏc Í H∫u giang </b>

Vua Minh M≠ng m∂t, ΩÃ l≠i günh n¥ng Í phœa bi≈n giËi ViŒt Mi≈n. Lon lc ă phỹt
khi ngay t khi cuấc chinh ph≠t cða tıËng TrıÁng Minh Gi®ng Ωang diÕn ra t≠i pha Bin
H, tuy rng v hữnh thc l dơp xong nhıng m∑m m‚ng c›n Ω‹. NgıÈi Mi≈n cı ngÚ trn
lănh th Vit Nam dẩng nh sn sng hng ˆng, ch‚ng Ω‚i quan l≠i ΩŸa phıÁng khi Í Cao
Mi≈n phong tr°o l≈n cao. Quµn Xi≈m l≠i khỉo phao tin tuy≈n trun. NgıÈi Cao Mi≈n lĨc
b∂y giÈ Í Nam k¸ l≠i b˙c d‡c vËi chœnh süch “nhˆt thŸ Ω„ng nhÁn” cða vua Minh M≠ng, b∞t
buÊc h‡ ph®i l∂y t≈n, l∂y h‡ nhı ngıÈi ViŒt ΩÃ Ω„ng h‹a. L≠i c›n chð trıÁng c®i cüch t‰ chˆc
n·ng th·n c‰ truyÀn cða s‚c Mi≈n khi∆n h‡ m∂t quyÀn t˙ trŸ. VÔng bi≈n giËi H° Ti≈n, An
Giang b∞t Ω∑u xüo trÊn khi v°o nØm 1838, t≈n Gi — l°m chˆc An phð cho ta — c∂u k∆t vËi
ngıÈi Xi≈m. NØm sau, vi≈n qu®n cÁ ngıÈi Mi≈n Í An Giang l° H°n BiŒn cƠng Ω„ng b‡n l°m
ph®n r„i bfi Ωi, mÊt s‚ Ω·ng lœnh Mi≈n cÒng ch≠y theo chĨng nhı r„i mÊt s‚ quay trÍ l≠i.
Vua trun lŸnh tha tÊi nh˘ng ngıÈi bi∆t h‚i c®i. NØm 1840, t÷nh h÷nh th≈m bi Ωüt : ngıÈi
Mi≈n Í TŸnh Bi≈n (An Giang) n‰i lo≠n khi∆n quan tri phð bfi tr‚n, lo≠n quµn kỉo vÀ phœa
bi≈n giËi H° Ti≈n Ωünh Ω„n Chµu Nham (áü D˙ng), quan binh nhiÀu k¿ bŸ h≠i. Thüng 10
nØm ∂y, gi¥c t˜ Th∂t SÁn g„m hÁn 2000 ngıÈi kæo qua t∫n Ki≈n Giang, phü chÏ R≠ch Giü,

Ω∞p Ω„n Í hai b≈n bÈ r≠ch n°y; vƠng X° T‹n (Tri T·n) cỊng bŸ khu∂y ΩÊng. NØm ThiŒu TrŸ
nguy≈n ni≈n, t∂t c® cüc vƠng ngıÈi Mi≈n s‚ng Ω·ng ΩĨc ΩÀu n‰i lo≠n, quan quµn v· cƠng v∂t
v®. Ba khu v˙c quan tr‡ng nhˆt l° :

— VƠng Tr° vinh (nay l° Vÿnh B÷nh) bao g„m cüc khu v˙c rÊng lËn t˜ TiÀn giang qua
H∫u giang (Tr° Vinh, C∑u Kø, TiÃu C∑n, C∑u Chong), s¯ g‡i l° vƠng L≠c H‹a. Cc khÍi
lo≠n dai d≤ng v° c‹ quy m· kæo d°i t˜ thüng 3 Ω∆n thüng 10 nØm 1841, ngıÈi c∑m Ω∑u l°
Lµm Sµm (c›n Ω‡c Lµm Sum, ngıÈi ΩŸa phıÁng g‡i l° X° Na Xom ho¥c X° Xom, tˆc l° vi≈n
tıËng tn Xom). Th on xỹch ấng l dễng bễa ngăi, do cüc t≈n th°y bÔa Ωıa ra r„i loan
tin th∂t thiŒt : Ai kh·ng theo chÓng s¡ bŸ TrÈi Ph∫t h≠i, ai theo th÷ ΩıÏc cˆu thoüt, vfl khœ l

ao mỹc, ch gc, phăng kổo c thng (tr thnh cày mă tu). Thot tin lon quàn chim
Tr Vinh (n Nguyt Lăng ca ta). GiƠc li lÃi cun ΩıÏc m∂y s‚c Mi≈n Í r≠ch C∑n Chong
(nay l° TiÃu C∑n) xu‚ng Ω∆n B∞c Trang ra Ω∆n mæ s·ng H∫u giang, vƠng Tr° ái≈u. C‹ lĨc
gi¥c th∞ng th∆, chi∆m gi˘ mÊt vƠng d°i hÁn 30 cµy s‚, g„m to°n s‚c Mi≈n. Tr∫n gay go nh∂t
x®y ra Í vÔng Tr° T¯ (nay g‡i l° Hi∆u T¯), b‚ chünh Tr∑n Tuy≈nv° tri huyŒn Hu¸nh H˘u
Quang ΩÀu t¯ tr∫n. S lon quàn ln n bđy tỹm ngn, ngoi Làm Sum c›n t≈n t‰ng CÊng
(ch∞c l° cai t‰ng t≈n Cấng) v mất tn t xng l ph mă áÊi. Tham d˙ cc t®o thanh Í
vƠng L≠c H‹a, g„m c‹ t‰ng Ω‚c BÔi C·ng Huy≈n, tham tünh th°nh Tr∂n Tµy l° NguyÕn T∂n
Lµm v° NguyÕn C·ng Trˆ cỊng rĨt vÀ nıËc ti∆p tay, ngo°i ra c›n c‹ tıËng NguyÕn Tri
PhıÁng. NguyÕn Tri PhıÁng dÈi binh ti∆n Ωünh, tuy phü tan ΩıÏc lu·n, nhıng chÂ n°y tan
ră thữ ch kia quy t, c ỹnh pha Ãng, gi˘ phœa tµy, kh·ng thÃ n°o diŒt h∆t ΩıÏc. Khi
TrıÁng Minh Gi®ng rĨt lui vÀ An Giang, ta ΩıÏc thm 3000 quàn s n tip ng mƠt trn
Lc Ha. Trong ỹm lon quàn u thể, c cđ ngıÈi ViŒt v° ngıÈi T°u. Ph®i chØng l°
nh˘ng ngıÈi ViŒt trıËc kia theo L≈ VØn Kh·i, nay tr‚n lünh ?

</div>
<span class='text_page_counter'>(30)</span><div class='page_container' data-page=30>

— VÔng Th∂t SÁn, Vÿnh T∆. N∆u Tr° Vinh v° S‹c TrØng n‚i liÀn nhau (b≈n n°y v° b≈n
kia s·ng H∫u Giang), dµn Ω·ng, kinh t∆ ph÷ nhi≈u, ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung th÷ vƠng Th∂t
SÁn l≠i l° nÁi m° ngıÈi Mi≈n dÕ t∂n th‚i v° khu∂y ΩÊng, vËi h°ng chÚc ng‡n Ω„i lËn nhfi,
nhiÀu thung lỊng, dµn cı thu∑n nhˆt l≠i Í süt bi≈n giËi Cao Mi≈n. NØm nguy≈n ni≈n, gi¥c
tÚ tp ti Lơt ỏơt, quàn ta dơp tan ri ỹnh lu·n tËi C∑n Sı. Phœa TŸnh Bi≈n cÒng c‹ lo≠n
v°i ng°n t≈n, nhıng d¬p ΩıÏc. NguyÕn Tri PhıÁng Ω∆n nĨi TıÏng ΩÃ Ωünh lo≠n quµn. Í hai
huyŒn H° DıÁng v° H° Đm, t÷nh h÷nh khu∂y ΩÊng. H° DıÁng g„m vƠng nĨi C∂m, nĨi
TıÏng; H° Đm g„m cüc l°ng d‡c theo bi≈n giËi b≈n kinh Vÿnh T∆. SÍ d lon quàn dỹm kiu

ngo vữ bn kia bin giậi, Phi Nhă Cht Tri em quàn Xim n dng Ω„n lỊy Í bÈ s·ng
Vÿnh T∆ r„i qua l≠i gày s vậi nhng n bđo ca quàn ta. Quan binh bøn chia ΩıÈng Ωi tiÕu
tr˜, gi∆t v° l°m bŸ thıÁng r∂t Ω·ng, chi∆m l∂y ΩıÏc b®y Ω„n, hai b≈n bÈ s·ng Vÿnh T∆ mÊt
lo≠t ΩıÏc d¬p y≈n. B‡n gi¥c Í trong cüc Ω„n Í nĨi C∂m, nĨi Tẽng nghe tin bứn chy trn.
Quàn Xim gƠp s tht bi tan ră y mun tỉng thm binh v chi∆n thun ΩÃ trÍ l≠i mÊt
l∑n n˘a giĨp dµn Mi≈n gµy s˙, v˜a lĨc ∂y nıËc h‡ c‹ viŒc n≈n ngıng.

Nhıng t÷nh h÷nh Í Cao Mi≈n, Th∂t SÁn v° kinh Vÿnh T∆ ch◊ l° t≠m thÈi l∞ng Ω‡ng.
NØm sau, cuÊc xµm lØng Ω≠i quy m· l≠i diÕn ra. N∆u l∑n trıËc chi∆n s˙ x®y ra t≠i TiÀn
giang, t˜ V°m Thu∫n Ω∆n ChÏ Thð th÷ l∑n n°y m¥t tr∫n chünh l≠i diÕn ra Í vƠng Th∂t SÁn
v° kinh Vÿnh T∆.

Trong khi nÊi lo≠n x®y ra Í L≠c H‹a (Tr° Vinh) th÷ t÷nh h÷nh tr≈n Cao Mi≈n r∂t t„i tŒ,
vua ThiŒu TrŸ Ω„ng ˚ vËi cüc Ω≠i th∑n l° nn rểt quàn v An Giang, tht khổo v lƠng l¡.
Voi Ωem vÀ kh·ng tiŒn th÷ l°m thŸt cho quµn sÿ Øn, nh˘ng ngıÈi ViŒt trıËc kia g„m Ωa s‚ l°
tƠ ph≠m l≈n Cao Mi≈n l°m Øn th÷ l˙a chÂ m° cho Í l≠i. Thüng 9 nØm 1841, quµn sÿ ta rĨt vÀ
An Giang. Khi vÀ Ω∆n ni, tậng Trng Minh Giđng mt vữ bnh, nhng l do chỹnh l vữ
bun gin triu ữnh. Quàn Xim khÃng bfi lẻ c hấi, m ngay cuấc xàm lỉng vo lănh th
Vit Nam. Ln ny s b tr cða Xi≈m khü chu Ωüo, chi∆n thu∫t thay Ω‰i h≤n. L≠i c›n mÊt
y∆u t‚ Ωüng chÓ ˚ : y∆u t‚ chœnh trŸ. á‹ l° nh˘ng ngıÈi ViŒt Ωa s‚ l° tÔ ph≠m bŸ Ω°y l°m Ω„n

ΩiÀn. Khi mËi ln ngÃi, vua Thiu Tr ă ngh tậi s phn ca h. Nhng trong x Trn
Tày, giƠc Th cha y≈n m° nh˘ng t≈n tÔ ph≠m khi trıËc can ün phỹt quàn hin ng sai
phỹi , phđi ẽi khi y≈n gi¥c r„i s¡ ngh◊”. B∂y giÈ Í Nam Vang c‹ ngıÈi con trai t˙ xıng
l° con cða ho°ng t¯ C®nh, l∂y hiŒu l° Ho°ng T·n (c‹ nghÿa l° chüu nÊi vua Gia Long) Ωang
tÚ t∫p mÊt s‚ Ω·ng g„m Xi≈m, L°o, Hün (ViŒt Nam), Th‰, nh˘ng Ωˆa tr‚n tÊi cỊng theo
nhiÀu l∞m. Ph®i chØng trong s‚ tƠ nhµn bŸ phüt quµn l≈n Cao Mi≈n, ΩÈi Minh M≠ng, g„m
nhiÀu ngıÈi can tÊi dœnh lœu xa g∑n tËi cuÊc khÍi lo≠n cða L≈ VØn Kh·i, Í S°i G›n v° cüc

t◊nh ?

áıa k¿ t˙ xıng l° Ho°ng T·n vÀ nıËc ch◊ l° mÊt trong nh˘ng l˚ do cða quµn Xi≈m;
h°nh ΩÊng chœnh trŸ n°y kh·ng gµy ΩıÏc xĨc ΩÊng tµm l˚ Ωüng kÃ. Dễ sao i na, ta cềng
thy Phi Nhă Cht Tri l° k¿ tinh t∆ v° Ωa mıu.

Thüng gi≈ng nØm 1842, chi∆n thun Xi≈m Ω∆n vƠng Ω®o PhĨ Qu‚c, tn cÃng d
xổt. Nguyến CÃng Tr, ngẩi ă tng dơp giƠc Tu ỗ vnh H Long th tr‰ t°i, nhıng bŸ
“s‹ng gi‹ ngØn trÍ”.

B‡n Ho°ng T·n Ωıa 5000 ngıÈi Ω∆n Süch S·, th°nh ph∑n to°n ngıÈi Xi≈m v° L°o
(ngıÈi Xi≈m c‹ th‹i b∞t dµn vÔng bŸ chi∆m l°m n· lŒ, l°m lœnh). Süch S· l° vŸ trœ quan tr‡ng
Í gi˘a TiÀn giang v° H∫u giang. TıËng NguyÕn Tri PhıÁng nh∫n ΩŸnh r±ng TiÀn giang l°
con s·ng quan tr‡ng Øn th·ng gi˘a trung tµm An Giang, Vÿnh Long v° áŸnh TıÈng, xin Ωem
binh thuyÀn b‚ trœ s≥n.

</div>
<span class='text_page_counter'>(31)</span><div class='page_container' data-page=31>

Thüng 2 quàn Xim li tỉng cẩng hđi quàn, n gn Cn V‡t (Qu®ng Bi≈n, Kampot),
ta b‚ trœ gi˘a t≠i c¯a H° Ti≈n (Kim D˘). R„i binh thuyÀn cða Xi≈m kæo tậi Bch Mă (Kổp)

Ãng đo hn vậi nh chi∆m Lı Kh≈ (R≠ch VıÏc, phœa nam H° Ti≈n, bÈ biÃn) v° chi∆m T·
M·n (c¯a á·ng H„, b≈n c≠nh nĨi T· Chµu) ΩÃ bao vµy H° Ti≈n. Xi≈m kỉo m∂y v≠n binh
tr°n vÔng kinh Vÿnh T∆, ta ch‚ng ẻ khÃng kp. Cỹnh quàn chỹnh ca Xim ỹnh t bÈ
biÃn vŸnh Xi≈m La qua theo ΩıÈng H° Ti≈n, chË kh·ng t˜ Nam Vang m° th‡c xu‚ng theo
s·ng TiÀn giang nhı m∂y l∑n trıËc. TrıËc nguy cÁ ∂y, vua ThiŒu TrŸ cho quµn l˙c t˜ Hu∆

kỉo v°o tØng cẩng, cễng vậi lnh thể t Quđng Nam, Quđng Ngăi. áÏt t∂n c·ng Ω∑u ti≈n
cða quµn Xi≈m bŸ ch∫n l≠i, Í kh∞p cüc m¥t tr∫n Vÿnh T∆, TiÀn giang v° H∫u giang. Nhıng
quµn Xi≈m chıa rĨt lui, cho cðng c‚ th°nh lỊy, chi∆m tr‡n vƠng nĨi C· T· (TÃ Sn, thuấc
dăy Tht Sn). Thỹng nỉm nỉm y, ta kỉo v°o chi∆m l≠i khu C· T· m° quµn Xim va xày
dng trn lănh th ca ta. ỏày l° nÁi ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung t˜ lµu ΩÈi. Binh ta g„m

nØm Ω≠o, mÂi Ω≠o 1000 quµn, Ωem sĨng lËn Ω¥t t≠i Tri T·n (X° T‹n) m° b∞n phü lỊy gi¥c.
Ngun Tri PhıÁng Ωem Ω≠i binh Ω∆n nĨi C· T·, gi¥c tan, mÊt s‚ Ω·ng ra Ω∑u thÓ g„m
ngıÈi T°u v° ngıÈi Mi≈n c‹ Ω∆n s‚ ng°n. Vua ThiŒu TrŸ sai NguyÕn C·ng Trˆ ΩiÀu ΩÊng
viŒc l∫p ∂p, khuy∆n khœch kh∏n ruÊng. Nhıng ta tin rng vic lm ny khÃng i tậi àu cđ,

t chàn nểi t làu ă ẽc ngẩi Min canh tüc, h‡a chØng cüc quan cða ta ch◊ lo ch◊nh

Ω‚n an ninh trong cüc s‚c Mi≈n.

R„i ta kæo quàn ln pha Nam Vang, truy nă. Thỹng 7 nỉm 1845, gi¥c Mi≈n l≠i Ω∆n bÈ
kinh Vÿnh T∆ t≠i l°ng Vÿnh áiÀn, phü r„i TrıÈng LÒy (TrıÈng LÒy l° bˆc trıÈng th°nh m°
ta d˙ng l≈n, tr„ng tre gai, xa xa c‹ Ω„n nhfi d‡c theo kinh Vÿnh T∆, khi Phüp Ω∆n c›n di tœch
n°y). Nhıng gi¥c bŸ Ωünh lui.

NØm 1845, ta th∞ng v°i tr∫n Ωüng kÃ. ỏn lẽt Nguyến Tri Phng v Doăn Un thi
ti vậi Phi Nhă Cht Tri. Ta tin n Vềng Long (Kompong LuÃng). Cao Min nhữn nhn s
bđo hấ song phıÁng cða Xi≈m v° ViŒt Nam.

H∫u qu® nh˘ng nØm lo≠n l≠c Í vÔng An Giang, Tr° Vinh, Ba Xuy≈n, H° Ti≈n nhı th∆

n°o ? Ch∞c l° tr∑m tr‡ng l∞m. HÕ lo≠n l≠c l° Ω‚t nh° cıËp cða, bÊ s‰ m∂t müt, quan l≠i
tham nhÒng, cıÈng h°o th‰ mÚc tha h„ hĨng hi∆p dµn. Í nh˘ng vƠng ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p
trung, viŒc b÷nh ΩŸnh ch◊ c‹ nghÿa l° g÷n gi˘ ẽc an ninh. Mm mng bt măn vn cn.
Vua ThiŒu TrŸ m∂t nØm 1847, ng°i günh t∂t c® nh˘ng hu quđ ca vua Minh Mng li.
Tữnh th kh·ng suy sÚp l° nhÈ tıËng t°i, gi°u kinh nghiŒm chin trẩng v quàn s ht
lng. Doăn Un dng chƠa Tµy An Í nĨi Sam nØm 1847 l° viŒc c‹ nhiÀu ˚ nghÿa Ω‚i vËi
nhµn tµm thÈi b∂y giÈ v° nhˆt l° Ω‚i vËi cü nhµn mÊt nho sÿ hØng hüi nhıng th∂m mŒt.

C·ng tüc kh∏n hoang ngıng trŒ, n∆u kh·ng n‹i l° bŸ Ω‰ vỴ ph∑n n°o Í H∫u giang. nØm
ThiŒu TrŸ thˆ ba (1843), Ω°o th≈m con kinh n‚i liÀn TiÀn giang (t˜ Tµn Chµu) Ω∆n thð Chµu
Giang phœa H∫u giang. Kinh n°y ng∞n nh±m mÚc Ωœch quµn s˙ ΩÃ chi∆n thuyÀn Ωi nhanh t˜
Tµn Chµu Ω∆n vŸnh Xi≈m La khi h˘u s˙, qua kinh Vÿnh T∆. Dµn phu t˜ hai t◊nh Vÿnh Long
v° An Giang t∫p trung l≠i. áÏt Ω∑u Ω°o dÍ dang r„i ngıng, s‚ dŸch l≠i coi viŒc o kinh ă
bc hip khin dàn phu bt măn, trn nổ rt nhiu. Sau mễa gƠt, dàn phu li ΩıÏc huy

ΩÊng l∑n thˆ nh÷. MÊt t°i liŒu cða phð Ho±ng á≠o t◊nh Vÿnh Long (B∆n Tre, cÔ lao Bđo) cho
bit dàn phu ph ny i o kinh Vÿnh An g„m 8 ΩÊi, mÂi ΩÊi 50 ngıÈi, c‹ vi≈n ph‹ t‰ng
ho¥c l˚ dŸch coi s‹c. MÂi ΩÊi mang theo 10 cày cuc, 10 cày mai, phăng, rữu, cµy mƠ u, g°u
nıËc, gi‹ng, günh, ky, mÂi thˆ 30 cüi, l≠i c›n dµy tre d°i hÁn 1 trıÏng. Vi≈n chˆc Í t◊nh tËi

</div>
<span class='text_page_counter'>(32)</span><div class='page_container' data-page=32>

NÊi lo≠n v˜a d¬p xong, t‰ng Ω‚c An H° l° NguyÕn Tri Phng v Tun ph An Giang
l Doăn Un iu tr∑n ba biŒc (1844) :

— Xin lıÏng bËt cüc ΩiÀu lŒ thanh tra.
— Xin tıËc tr˜ ng≠ch hı trong bÊ s‰ dµn.
— Xin tha cüc h≠ng thu∆ thi∆u lµu nay.

M∂y ΩiÀu tr≈n chˆng tfi dµn An Giang, Ω¥c biŒt l° vƠng kinh Vÿnh T∆ xi≈u tün quü
nhiÀu, l∞m ngıÈi Ω∆n nÁi khüc l°m Øn, k¿ li bỹm t thữ nh chu trc tip đnh hıÍng
chi∆n tranh. Cüc sÍ Ω„n ΩiÀn Í Bi≈n H›a, ỏnh Tẩng ẽc khđ quan hn, giao li cho dàn

ΩŸa phıÁng c°y m° n≠p thu∆ l°m ruÊng c·ng (trÍ th°nh c·ng ΩiÀn cho dµn mıËn), lœnh khai
thüc Ω„n in thữ trit v tnh, lo vic khỹc. Tày Ninh, giüp bi≈n giËi Mi≈n, cỊng xĨc ti∆n
l∫p Ω„n ΩiÀn t˜ nØm 1843.

Vua T˙ áˆc l≈n ng·i, günh bao nhiu hu quđ. Trng Quc Dng dàng sậ tàu : “T°i
l˙c trong dµn, soi vËi nØm trıËc mıÈi ph∑n kæm Ω∆n nØm süu m° cüc quan ΩŸa phıÁng
thẩng hay trau di ting tt, hfii s dàn thữ tµu r±ng tØng, hfii mƠa m°ng thÈi tµu r±ng

ΩıÏc, ch◊ mu‚n cho m÷nh ΩıÏc ti∆ng khen”. Vua T˙ áˆc rỉn cỹc quan ă dng tàm lm

nƠng nhơ, bt lœnh Ω›i thu∆, lo h‚i lÊ quan tr≈n, g‹p tiÀn k dậi. ỏẩi Minh Mng, Thiu Tr

ă xđy ra nÊi lo≠n r„i. Vua T˙ áˆc c‚ ΩÀ ph›ng nhıng kh cu văn, nht l i vậi min
Bc v miÀn Trung nÁi Ω‹i kỉm thıÈng x®y ra. L≠i c›n n≠n ngo≠i xµm cða th˙c dµn Phüp
m° ng°i kh·ng ti≈n Ωoün n‰i mˆc tr∑m tr‡ng.

Thüng gi≈ng nØm 1850, cho NguyÕn Tri PhıÁng l° ThıÏng thÁ bÊ C·ng l°m Kinh lıÏc

Ω≠i sˆ Nam k¸. NguyÕn Tri PhıÁng gi˘ chˆc vÚ n°y Ω∆n cu‚i nØm 1858 ΩÃ r„i trÍ vÀ Kinh,
lo Ω‚i ph‹ vËi th˙c dµn Phüp.

NguyÕn Tri PhıÁng am hiÃu t÷nh h÷nh cüc t◊nh TiÀn giang, H∫u giang, lu·n c® Cao
Mi≈n t˜ h„i ThiŒu TrŸ. ỗng ă Ơt chàn n nhng ni ho lỹnh v nguy hiÃm nhˆt nhı
Th∂t SÁn, Vÿnh T∆, Tr° Vinh, Ba Xuy≈n. T‹m l≠i, nh˘ng vÔng m° ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p
trung.

NØm 1853, vua T˙ áˆc cho phæp l∫p Ω„n ΩiÀn, l∫p ∂p Í xˆ Nam k¸ theo lÈi tàu ca

ữnh thn. Ti sao c vic lp n in ny ? T trậc ă c chỹnh sỹch n ΩiÀn r„i. Nhıng
l∑n n°y Ωıa ra c∂p büch nh±m Ω‚i ph‹ kŸp thÈi vËi t÷nh h÷nh Ωi≈u tün Í vÔng bi≈n giËi v°
H∫u giang. NguyÕn Tri PhıÁng n‹i thng mc ch : ỏt Nam ká lin vậi giƠc Mi≈n, dµn
xi≈u tün nhiÀu. Nay mıÏn ΩiÀu chi≈u mÊ ΩÃ dÚ dµn vÀ Ω‚c viŒc khai kh∏n ΩÃ nu·i dµn Øn,
th∫t l° mÊt cüch quan y∆u ΩÃ gi˘ giƠc v yn dàn .

Lp n in v lp ∂p l° h÷nh thˆc t‰ chˆc nh±m phÚc vÚ chi∆n lẽc lận : gi giƠc v
yn dàn. Nấi dung t‹m t∞t nhı sau :

— Th°nh ph∑n : dµn Í kh∞p LÚc t◊nh Nam k¸ cƠng cüc t◊nh t˜ B÷nh Thu∫n trÍ ra phœa
B∞c, theo nguy≈n t∞c t÷nh nguyŒn.

— áŸa ΩiÃm th°nh l∫p : Í hai t◊nh An Giang v° H° Ti≈n c›n dı th÷ cho qua vƠng kinh
Vÿnh T∆, TŸnh Bi≈n, ho¥c Ba Xuy≈n.

— H÷nh thˆc t‰ chˆc : c‹ hai h÷nh thˆc, l∫p Ω„n ΩiÀn v° l∫p ∂p.
<b>MÊ dµn l∫p Ω„n ΩiÀn </b>

Dµn s‚ng t∫p trung l°m lœnh Ω„n ΩiÀn, Ωµy l° hữnh thc bỹn quàn s.

Ai mấ ẽc 50 ngẩi th÷ t‰ chˆc th°nh mÊt ΩÊi, ngıÈi mÊ ΩıÏc l°m su∂t ΩÊi. VÀ sau,
khi c°y c∂y c‹ k∆t qu®, ΩÊi n°y c®i ra th°nh mÊt ∂p, vi≈n su∂t ΩÊi mƠc nhin tr thnh p
trng, theo quy ch dàn s˙.

</div>
<span class='text_page_counter'>(33)</span><div class='page_container' data-page=33>

Dµn trong ∂p s‚ng theo quy ch∆ dµn s˙, kh·ng bŸ cµu thÓc nhiÀu. Con s‚ t‚i thiÃu ΩÃ
l∫p mÊt ∂p l° 10 ngıÈi, Ωð s‚ ∂y mËi ΩıÏc ch‡n Ω∂t m° khai kh∏n, l∫p bÊ. N≈n hiÃu Ωµy l°
10 ngıÈi dµn cam k∆t chŸu thu∆, l∑n h„i ∂p n°y quy tÚ th≈m mÊt s‚ lıu dµn, b‡n n°y kh·ng
c∑n v· bÊ, cˆ s‚ng theo quy ch∆ dµn l∫u. Khi ruấng t thnh thuấc, dàn Ãng hn thữ nàng
l≈n th°nh mÊt l°ng.

NgıÈi T°u cÒng c‹ thÃ Ω∑u mÊ, l∫p ∂p.

C‹ lŒ khen thıÍng nh˘ng ngıÈi mÊ dàn lp p : ẽc 30 ngẩi thữ tha xàu thu∆ tr‡n

ΩÈi, 50 ngıÈi thÈi thıÍng chünh c¯u ph∏m, 100 ngıÈi thÈi thıÍng chünh büt ph∏m. N≈n nhË
l° mun mấ dàn thữ phđi c vn lận nuÃi dµn, cho vay l°m mƠa trong m∂y nØm Ω∑u (vay
tiÀn v° vay lÓa Øn). Cüc ·ng bü hÊ, tˆc l° chð nÏ (Ω„ng thÈi cỊng l° µn nhµn) khi ch∆t th÷ trÍ

th°nh tiÀn hiÀn, thÈ trong Ω÷nh l°ng. ỏày l nấi dung lẩi tàu Ơc bit ca Nguyến Tri
PhıÁng :

— NgıÈi Cao Mi≈n Í cüc s‚c thuÊc Ba Xuy≈n v° TŸnh Bi≈n mËi quy tÚ vÀ theo ta (sau
cüc bi∆n lo≠n ΩÈi ThiŒu TrŸ) Ωüng l thữ phđi em phàn tỹn khp ni, nhng ta l≠i cho h‡ trÍ
vÀ qu≈ quün, n∆u ti∆p tÚc s‚ng nhı th∆ h‡ s¡ c‹ cÁ hÊi ΩÃ l°m lon nh trậc. Bi vy dàn
khp Nam ká lc t◊nh n∆u mu‚n ˆng mÊ qua TŸnh Bi≈n, Ba Xuy≈n lp p thữ c cho,
nhng h phđi sng trong cỹc tng ă thnh lp ri (nhng nay thữ ă xiu tỹn, dàn khÃng
cn s).

Tễ ph≠m Í LÚc t◊nh, ai mÊ ΩıÏc mÊt ΩÊi ho¥c mÊt th·n (50 ngıÈi) thÈi cho l°ng
chĨng n‹ b®o ki∆t, s¡ tha tÊi r„i Ωıa Ω∆n vÔng kinh Vÿnh T∆ (thc t◊nh An Giang) ho¥c
vƠng r≠ch Giang Th°nh (t◊nh H° Ti≈n) ΩÃ c°y ruÊng, tÔy theo c·ng viŒc kt quđ tậi àu,
hnh kim ra sao sĂ liu nh m giđi quyt.

Qua lẩi tàu ca Nguyến Tri PhıÁng, ta th∂y c‹ dÚng ˚ cho tÔ ph≠m Ωoüi c·ng chc tÊi
v÷ vƠng Vÿnh T∆ v° Giang Th°nh l° nÁi kh‹ khai kh∏n, l≠i Í süt bi≈n giËi, nguy hiÃm hÁn
cüc vÔng khüc.

NØm sau, 1854, süng ki∆n cða NguyÕn Tri PhıÁng g¥p nhiÀu s˙ khen ch≈ cða cüc
quan, th∂u tai vua. NguyÕn Tri PhıÁng tµu vÀ viŒc œch lÏi cða chünh süch n‹i tr≈n v° nh÷n
nh∫n r±ng : “T·i xỉt viŒc Ω„n ΩiÀn vπn lÏi nıËc lÏi dµn m° kh·ng lÏi cho T‰ng, L˚. Vy nn
Tng, L Ơt iu phnh dàn, nhng ngıÈi n‹i b∂t tiŒn Ω‹ ch≤ng qua bŸ chÓng ph◊nh m°
th·i”.

T‰ng, L˚ tˆc l° cai t‰ng v° l˚ trıÍng, h‡ ch‚ng Ω‚i v÷ chœnh süch n°y khi∆n cho dµn
trong l°ng trong t‰ng c‹ thÃ qua vƠng Ω∂t khüc m° l°m Øn. L°ng t‰ng cða h‡ trÍ n≈n tha
thật, thiu ngẩi ng thu v lm xàu. HoƠc nh˘ng ph∑n Ω∂t hoang trong l°ng trong t‰ng
s¡ bŸ c∞t ra ΩÃ trÍ th°nh mÊt l°ng, mÊt ∂p khüc, ΩŸa b°n ho≠t ΩÊng v° s‚ dµn m° h‡ cai tr
by làu nay b thàu hơp li.

Nhàn dp ∂y NguyÕn Tri PhıÁng büo cüo k∆t qu® Ω∑u ti≈n sau mÊt nØm : l∫p ΩıÏc 21
cÁ Ω„n ΩiÀn v° phfing ch˜ng 100 l°ng. á„ng thÈi NguyÕn Tri PhıÁng cỊng xin khen thıÍng
nh˘ng ΩŸa phıÁng m° viŒc kh∏n hoang thàu kt quđ tt.

</div>
<span class='text_page_counter'>(34)</span><div class='page_container' data-page=34>

L∫p Ω„n ΩiÀn l° chünh süch t‚t, tuy nhi≈n ngıÈi dµn chŸu khü nhiÀu hy sinh, c˙c nhc?
H b cẻng bỹch, nh trẩng hẽp ỹm dàn nghøo Í l°ng Tµn Ni≈n Tµy (nay thc G›
C·ng). H‡ l° dµn l∫u, hıÁng chˆc l°ng t‚ng khˆ h‡ qua Gia thu∫n ΩÃ gia nh∫p Ω„n ΩiÀn.
Nhıng v°i ng°y sau, h‡ bfi tr‚n, qua cı ngÚ t≠i l°ng KiÃng PhıËc. áÃ cho dµn s‚ trong Ω„n

ΩiÀn khfii bŸ hao hÚt, vi≈n ΩÊi cða Ω„n ΩiÀn Gia Thu∫n l° BÔi VØn C∏m büo cüo l≈n, v° quan
huyŒn cho phổp vin ấi ny truy nă bn dàn va tr‚n, g„m 5 ngıÈi. D∑u sao Ωi n˘a, l°m
dµn l∫u trong mÊt l°ng c‹ n∆p sinh ho≠t thu∑n thÚc vπn khfie thµn hÁn l° bŸ b∞t Ωi nÁi khüc

ΩÃ l°m Ω„n ΩiÀn. TrıÈng hÏp n‹i tr≈n x®y ra v°o nØm T˙ áˆc thˆ 11 (1858). NgıÈi dµn c‹
phđn ng vữ khi bn rấn cy cy thữ lm sao h‡ c‹ thÃ diÕn t∫p vÀ quµn s˙ nhı quan tr≈n
mong mu‚n ? V® l≠i c°y c∂y Í Ω∂t hoang Ω›i hfii nhiÀu c·ng phu hÁn Í vƠng Ω∂t th°nh
thuÊc, t‚n c·ng nhiÀu nhıng hu≈ lÏi kh·ng thu ΩıÏc bao nhi≈u, trong nh˘ng nØm Ω∑u ti≈n.

V÷ nhu c∑u g÷n gi˘ bi≈n giËi, t‰ng Ω‚c An H° (An Giang, H Tin) l Cao Hu Dc ă

a nhiÀu k∆ ho≠ch thĨc ỉp dµn, Ω∆n ΩÂi cüc quan Í NÊi cüc ph®i can thiŒp. NØm T˙ áˆc

thˆ 7 (1854), mÍt nØm sau khi ban h°nh quy ch∆ Ω„n ΩiĂn, TrıÂng âØng Qu∆, TrıÂng VØn
UyÊn v° Vfl âˆc Nhu büi y∆t vua, nh∞c l≠i viŒc l°m v° nh˘ng y≈u süch cða Cao H˘u D˙c,
r„i Ωi Ω∆n mt kt lun m nh vua ă ng : Phđi m ngi v tp luyn ln ln thữ vic
l°m mỊi c‹ k∆t qu®. Cˆ chỈ ba nØm r„i hăy hay. Nh vua hiấu rng cỹc quan a phng
th∂u rfl ho°n c®nh v° c‹ xin nhiĂu viŒc v∂n n in. Tm li, phđi cho dàn sng dế d°ng,

g‹p c·ng t˜ t˜. Kh·ng c∑n con s‚ quü Ω·ng. Cao H˘u D˙c xin viŒc ch∆ quµn phÚc (dµn Ω„n

ΩiÀn khi thao diÕn c‹ s∞c phÚc ri≈ng) v° viŒc thao diÕn thıÈng xuy≈n. Hai viŒc ∂y kh·ng c∑n
kœp l∞m. N≈n l°m s‰ süch ΩÃ ghi s‚ lıu dµn, dµn l∫u, t˜ t˜ gom th°nh ΩÊi ΩÃ khai kh∏n cho
hÏp vËi ho°n c®nh. Sau 3 nØm chu∏n bŸ th÷ hai ΩiÀu tr≈n (s∞c phÚc v° thao diÕn) mËi l°m

ΩıÏc.

CÒng nØm 1854, ta c‹ mÊt t°i liŒu vÀ viŒc l∫p Ω„n ΩiÀn. áµy l° mÊt ΩÊi (50 ngẩi dàn
lu) xin khn 2 khođnh t tng cÊng l° 200 mπu cða l°ng ThıÈng Th≠nh (nay l° Cüi RØng,
C∑n ThÁ). áÊi trıÍng NguyÕn VØn T∂n Ωˆng ΩÁn, c‹ th·n trıÍng, hıÁng th·n v° dŸch mÚc
k˚ t≈n. Th·n trıÍng l°ng giüp ranh (l°ng Nhı LØng) k˚ v°o ΩÃ xüc nh∫n v∂n ΩÀ ranh giËi,
vi≈n cai t‰ng cÒng k˚ v°o. áÁn n°y ΩıÏc quan T‰ng Ω‚c An H° ph≈.

á„n ΩiÀn n‹i tr≈n thu hĨt dµn cða l°ng ThıÈng Th≠nh v° c∞t Ω∂t l°ng n°y bËt ra Ω∆n
200 mπu. Ta hiÃu t≠i sao viŒc l∫p Ω„n ΩiÀn thıÈng bŸ cüc l°ng c‹ Ω∂t t‚t ch‚ng Ω‚i, n∆u l° c∞t

Ω∂t x∂u Í nÁi nıËc m¥n ng chua thữ chng ai tranh cđn lm chi.

Nỉm T˙ áˆc thˆ 9 (1856), c‹ mÊt t°i liŒu theo Ω‹ cüc ∂p trıÍng cða 9 ∂p (Thanh ThiŒn,
An M˛, PhÓ H˘u, Vÿnh LÊc, PhÓ Th≠nh, M˛ Th°nh, Vÿnh ThËi, PhĨ M˛, PhĨ Khai) h‡p
cƠng ΩÊi trıÍng v° b‚n ·ng bü hÊ cÔng Ωi tu khüm ΩiÀn ΩŸa ΩÃ Ωo Ω≠c r„i khai v°o s‰ bÊ.
Ch≤ng hiÃu ng°y nay cüc ∂p n‹i tr≈n n±m trong ΩŸa phıÁng n°o, nhıng ta th∂y s˙ ph‚i hÏp
gi˘a ∂p trıÍng (ΩÊi Ω„n ΩiÀn) v° vai tr› cüc ·ng bü hÊ giÓp v‚n.

ChÓng t·i th¯ xüc nh∫n vŸ trœ cða v°i Ω„n ΩiÀn th°nh l∫p dıËi thÈi T˙ áˆc. ViŒc l°m
n°y kh‹ khØn v÷ mÊt s‚ Ω„n ΩiÀn l∑n hi tr thnh lng xă, mất s khỹc v sau b thc dàn
Phỹp giđi tỹn.

Vễng Tàn Chàu c›n t°i liŒu li≈n quan Ω∆n ·ng áÊi Chœn T°i Í VŸnh á„n, theo Ω‹ v°o

nh˘ng nØm 1853 v° 1856, Ãng ẽc vin ch huy bđo Tàn Chàu cho l°m ∂p trıÍng, r„i tüc

Ω∞c c¯ ∂p trıÍng. NØm 1860, ·ng ΩıÏc c∂p cho mÊt “vi b±ng c∂p s˙” i mấ lnh thÃn
Phể Làm. ỗng ỏấi Chœn T°i sau thØng chˆc hiŒp qu®n, trong ΩÊi binh Giang Nghÿa.

— D‡c theo kinh Vÿnh T∆, nh˘ng l°ng m≠c th°nh l∫p t˜ ΩÈi Minh M≠ng v° ThiŒu TrŸ t

ă tiu iu, lểc quàn Xim trn tậi v chi∆m Ω„n Chµu á‚c. Trung tµm quy tÚ lıu dµn

ΩıÏc n‹i nhiÀu nh∂t trong vÔng n°y ΩÈi T˙ áˆc l° TŸnh Bi≈n v° bÈ kinh Vÿnh T∆. Nhıng Í

</div>
<span class='text_page_counter'>(35)</span><div class='page_container' data-page=35>

b‰ sung v°o cüc l°ng cÒ, c‹ ranh giËi, c‹ bÊ Ωinh, bÊ ΩiÀn t˜ ΩÈi Minh M≠ng ΩÃ trünh viŒc
l∂n v°o ruÊng Ω∂t ngıÈi Mi≈n. Ri≈ng vÀ cüc ΩÊi do tÔ ph≠m l∫p ra, Ωıa v Giang Thnh
hoƠc Vnh T thữ khÃng thy du v∆t cÚ thÃ, ng°y nay t÷m l≠i cỊng q kh‹ khØn v÷ ngıÈi

ΩŸa phıÁng n∆u l° con chüu cða tễ phm thữ cềng che giu, hoƠc khÃng bit rfl viŒc n°y (v°
chœnh ·ng cha cða h‡ cÒng che gi∂u lai lŸch, v÷ thÃ diŒn Ω‚i vËi cüc l°ng khüc).

Tu sÿ áo°n Minh Huy≈n, sau n°y l° Giüo ch ca Pht giỹo Bu Sn Ká Hng ă n
vÔng TŸnh Bi≈n, t≠i ThËi SÁn ΩÃ l∫p tr≠i ruÊng, quan ΩŸa phıÁng kh·ng ıa thœch nhıng ta
kh·ng th∂y t°i liŒu n°o n‹i Ω∆n viŒc ngØn c®n, chˆng tfi kh∏n hoang Í vƠng bi≈n giËi ΩÈi T˙
áˆc l° c·ng tüc ΩıÏc khuy∆n khœch.

— NgıÈi Ch°m s‚ng t∫p trung Í Chµu Giang (ngang Chµu á‚c) t‰ chˆc l≠i th°nh t˜ng

ΩÊi, c‹ quan hiŒp qu®n c∑m Ω∑u.

— T≠i vÔng Tr° Vinh (L≠c H‹a) nÁi ngıÈi Mi≈n t˜ng gµy nüo ΩÊng h„i Ω∑u ΩÈi ThiŒu
TrŸ, NguyÕn Tri Phng ă lp n in vễng Cu Ngang, Tr CĨ ıËc v°i ng°n dµn, mÊt
ngıÈi Mi≈n l° Th≠ch In ΩıÏc l°m hiŒp qu®n Ω„n ΩiÀn (khi Phüp Ω∆n ·ng n°y ra l°m cai

t‰ng). T≠i ng® ba Tr° CĨ, c‹ ·ng ΩÊi MıÈi NhÁn.

— T≠i vƠng M˛ Tho, NguyÕn Tri PhıÁng l∫p Ω„n ΩiÀn Í miÀn Xo°i Tı.

— T≠i vÔng Ba Xuy≈n, viŒc l∫p ∂p, l∫p Ω„n ΩiÀn phüt triÃn n≈n l∫p th≈m mÊt huyŒn mËi
Í Nhu Gia, nØm T˙ áˆc thˆ 13 (1860).

N‹i chung cüc Ω„n ΩiÀn chi∆n lıÏc, cüc ∂p n‹i tr≈n ΩıÏc thi∆t l∫p xen k¡ v°o vÔng c‹
ngıÈi Mi≈n cı ngÚ t∫p trung. V÷ v∫y m° ng°y nay du khỹch phđi ngc nhin khi gƠp nhng
xm Ãng ểc ngıÈi ViŒt Nam, vËi n∆p s‚ng thu∑n thÚc, Í nÁi chung quanh to°n l° s‚c
Mi≈n, nhˆt l° Í Tr° Vinh, Th∂t SÁn, Í vƠng S‹c TrØng.

ViŒc l∫p ∂p, l∫p Ω„n ΩiÀn xÓc ti∆n trong v›ng non 6 nØm l° th˙c dµn Phüp Ωünh chi∆m
th°nh Gia áŸnh. Tuy nhi≈n, sau khi c∞t ba t◊nh miÀn á·ng cho Phüp, nØm 1864, vua T˙
áˆc chu∏n cho Tr∑n Hoün l°m tu∑n phð H° Ti≈n ki≈m sung chˆc Dinh ΩiÀn Í An Giang, H°
Ti≈n, Vÿnh Long : k∆t qu® ch∞c l mong manh vữ thc dàn li ỹnh vo ba t◊nh miÀn Tµy
nØm 1867.

á„ng thÈi vËi quy ch∆ l∫p ∂p v° l∫p Ω„n ΩiÀn nØm 1835, vua T˙ áˆc ΩŸnh lŒ ngıÈi c°y
mıËn ruÊng : G¥p nØm m∂t mÔa, n∆u nh° nıËc miÕn thu∆ cho chð ΩiÀn theo t l no thữ
ch in phđi theo t lŒ ∂y m° bËt lĨa rng cho tü ΩiÀn. áµy l° viŒc l°m c‹ chÓt œt ti∆n bÊ.

NØm 1850, khi ΩıÏc sung Nam k¸ kinh lıÏc sˆ, NguyÕn Tri PhıÁng chĨ ˚ Ω∆n n≠n cho
vay n¥ng lÈi. T˜ làu, theo l triu ữnh thữ cho vay ring t ho¥c c∑m c‚ t°i v∫t, b∂t lu∫n l°
nØm thüng làu mau thữ ch ly mất vn mất lẩi m° th·i, mÂi thüng tiÀn lÈi kh·ng quü 3
phµn, ai trüi lŸnh th÷ bŸ ph≠t 40 roi. LÈi d≠y cða H÷nh BÊ n‹i r∂t k˛ : nhı mıÏn mÊt lıÏng
b≠c, cˆ mÂi thüng 3 phµn m° l∂y lÈi, kổo di tậi 33 thỹng thữ bc lẩi ă y mÊt lıÏng tˆc l°
ngang vËi s‚ v‚n r„i. Nhı con nẽ khÃng trđ tin lẩi u Ơn, trđ kổo d°i nØm mıÈi nØm th÷
cỊng gi˘ nguy≈n t∞c “mÊt v‚n mÊt lÈi” l° dˆt nÏ. NguyÕn Tri PhıÁng nh∞c l≠i nguy≈n t∞c
kh·ng quü 3 phµn mÂi thüng. “G∑n Ωµy, nghe Gia áŸnh t◊nh c‹ phĨ hÊ cho vay, ph∑n nhiÀu

trüi lŸnh c∂m cho n≈n con nÏ kh·ng thÃ tr®, thıÈng bŸ chð nÏ l°m kh‰. NgıÈi lœnh (mang nÏ)
kh·ng y≈n trong cÁ ngỊ, m° dµn s‚ng khÃng yn cho nn c ngẩi sinh tàm phđi ỉn trấm,
chậ khÃng phđi nht thit vữ tham. C nhàn thıÈng n‹i : cho vay tiÀn kh·ng b±ng cho vay

Ωˆc (trüi t°i b∂t nhı trüi Ωˆc), n≈n gi®m thu∆, bật tÃ. Triu ữnh thẩng ra k an dàn, sao
ngıÈi ta l≠i tham ΩÃ l°m h≠i nhau ? BÍi vy bđn chc th c ca triu ữnh, ly an dàn
lm nhim v, ă sc cho ph huyn b®o cho ngıÈi ph‹ng trüi : tr˜ ngıÈi t˜ trıËc ă trđ

ẽc t nhiu, cn ká d l bt lc, hăy hođn cho h mất nỉm cho h an cı sinh s‚ng,

ch∫m viŒc thÓc büch Ω›i nÏ h‡”.

</div>
<span class='text_page_counter'>(36)</span><div class='page_container' data-page=36>

ΩıÏc lıu ˚. NguyÕn Tri PhıÁng khuy≈n cüc chð ΩiÀn (cÒng l° bü hÊ, l° chð nÏ) n≈n gi®m ΩŸa
t·. áiÀu n°y l≠i c°ng kh‹ ΩıÏc hıÍng ˆng v÷ lu∫t phüp kh·ng hÀ quy ΩŸnh rfl rŒt, cˆ ΩÃ cho
ngıÈi chð Ω∂t thao tÓng.

NØm T˙ áˆc thˆ 13 (1860) l° nØm bi Ωüt. Thüng gi≈ng, quµn sÿ Cao Mi≈n gµy s˙ Ωünh
v°o An Giang v° H° Ti≈n, nhıng ta Ωu‰i ΩıÏc (quµn Cao Mi≈n qua chi∆m vÔng Th∂t SÁn).
TıËng NguyÕn Tri PhıÁng ΩıÏc phüi v°o Nam ΩÃ lo chi∆m l≠i th°nh S°i G›n, sau khi
nguy≈n soüi Phüp (Page) Ωıa ra mất d thđo ha ậc rt ngƠt nghứo cho ta.

T‰ng Ω‚c Vÿnh Long TrıÁng VØn UyÃn truyÀn cho dµn dỊng trong Ω„n ΩiÀn, trong ∂p
ph®i thao diÕn t≠i t◊nh, cüc Ω„n Í trong l°ng canh ph›ng c∏n m∫t, dàn trong p phđi chỉm lo
vic nÃng, cỹc nh phĨ hÊ th÷ tœch tr˘ lĨa th‹c ΩÃ bün cho nÃng dàn hoƠc cho vay, ai bỹn ht
thữ b pht nƠng. MƠt khỹc, phđi nga gian thng ch lểa g≠o bün ra vƠng gi¥c. á∂t kh·ng

ΩıÏc bfi hoang, lểa phđi tch tr dàn khfii b khn trong lÓc “thanh ho°ng b∂t ti∆p” (lÓa

</div>
<span class='text_page_counter'>(37)</span><div class='page_container' data-page=37>

<b>1.4) L°ng x‹m, ΩiÀn Ω∂t v° ngıÈi dµn thÈi Ω°ng c˙u </b>

Trậc khi ngẩi Phỹp n, t Nam ká ă l nÁi viŒc cai trŸ t‰ chˆc th°nh nÀn n∆p khü
minh b≠ch. NgıÈi Phüp nghi≈n cˆu k˛ lıỴng, s¯a Ω‰i ho¥c noi theo ph∑n n°o ΩÃ üp dÚng c‹
lÏi cho viŒc th˙c dµn. Nh˘ng t°i liŒu sau Ωµy ph∑n lËn rĨt t˜ “Nh˘ng b°i gi®ng vÀ cüch cai
trŸ thÈi Ω°ng c˙u” do vi≈n tham biŒn nhiÀu kinh nghiŒm l° J.B. Eliacin Luro Ωem d≠y t≠i
trıÈng H∫u B‰ S°i G›n v°o nØm 1875. Luro t˜ng l° sÿ quan tham gia ỹnh chim v bữnh

nh x Nam ká. ThÈi ∂y, t°i liŒu tuy bŸ m∂t müt nhıng c›n khỹ nhiu, vi vin chc thẩi

ng cu ă giểp Luro bi≈n so≠n, Ω¥c biŒt l° ·ng Tr∑n NguÁn VŸ (büt ph∏m c˙u tr°o, tÚc
danh ·ng H≠p) l°m viŒc cho Phüp thØng l∑n Ω∆n á‚c phð sˆ. Theo quy ch∆ Ω°ng c˙u (thÈi
T˙ áˆc) Í mÂi t◊nh c‹ nØm ph›ng : ph›ng L≠i, ph›ng HÊ, ph›ng LÕ... çng H≠p l° vi≈n chˆc

Ωˆng Ω∑u mÊt ph›ng, tıÁng ΩıÁng vËi chˆc vÚ trıÍng ty ng°y nay. MÂi c·ng vỉn u ln
lẽt do th li thđo ra, trữnh cho ·ng H≠p, ·ng H≠p tr÷nh cho vi≈n kinh lŸch hoƠc thÃng phỹn
xem k trậc khi trữnh ln quan Tng c. ỗng Hp Trn Ngun V l ngẩi vễng L∂p V›
(Long Xuy≈n) n≈n trıng ra nhiÀu t°i liŒu vÀ vÔng n°y.

Nh ă ni, Nam ká ày l l∑n duy nh∂t triĂu Ω÷nh t‰ chˆc viŒc Ωo Ω≠c do TrıÂng
âØng Qu∆ c∑m Ω∑u, cƠng vỊi mÍt s‚ vi≈n chˆc chuy≈n m·n t˜ kinh Ω· v°o. N≈n phµn biŒt

ΩŸa bÊ v° ΩiÀn bÊ :

— áŸa bÊ ghi rfl t˜ng kho®nh Ω∂t : diŒn tœch, lo≠i Ω∂t, ranh giËi tˆ c∫n, t≈n ngıÈi chð.
— áiÀn bÊ, g‡i n·m na l° bÊ ΩiÀn, ch◊ ghi t≈n ngıÈi chð Ω∂t, diŒn tœch, lo≠i Ω∂t, Ω¥c biŒt
l° s‚ thu phđi ng.

ỏa bấ nƠng v chi tit lin quan Ω∆n t≈n h‡ chð Ω∂t, ranh giËi, diŒn tœch m° kh·ng ghi
s‚ thu∆ h°ng nØm trong khi ΩiÀn bÊ ch◊ chÓ tr‡ng v°o thu∆ mü : thu∆∂y ai ph®i tr® ?

NØm Minh M≠ng thˆ 17, mÂi l°ng ph®i l∫p mÊt ΩŸa bÊ g„m 3 b‰n gi‚ng nhau.
— B‰n Giüp, gÍi vÀ HÊ BÊ Í Kinh Ω·.

— B‰n ∂t, gi˘ t≠i t◊nh, nÁi vØn ph›ng quan B‚ chünh.
— B‰n Bœnh, gi˘ t≠i l°ng.

T˜ Ω‹ vÀ sau, mÂi khi mua bün Ω∂t, nh° nıËc l∂y ΩŸa bÊ Minh M≠ng n°y ra ΩiÀu ch◊nh.
Xin ΩÁn c¯ l°m thœ dÚ b‰n ΩŸa bÊ Minh M≠ng cða thÃn Tàn Bữnh, thuấc Tàn Phể tng,
ỏÃng Xuyn huyn, Tµn Th°nh phð, tˆc vƠng L∂p V›, thc t◊nh An Giang.

HıÁng chˆc g„m Th·n trıÍng, HıÁng thµn, HıÁng h°o Ωˆng t≈n l∫p ra, c‹ Cai t‰ng v°
Ph‹ t‰ng “Th˜a nh∫n thiŒt”.

Sau Ω‹ l° vi≈n Tri huyŒn “Th˜a duyŒt thiŒt”.

Cüc vi≈n chˆc cða t◊nh (t◊nh phüi) cÒng k˚ v°o, theo thˆ t˙ :
— ThÁ l≠i cða ün süt sˆ ty “Th˜a cˆu”

— Th·ng phün cða B‚ chünh sˆ ty “Th˜a t˝”

— Quan B‚ chünh v° quan ün süt cða t◊nh An Giang “Th˜a h≠ch thiŒt”
Cüc vi≈n chˆc t˜ Kinh Ω· Ω∆n (Kinh phüi) k˚ v°o theo thˆ t˙ :

— ThÁ l≠i cða T°o chünh ty, thuÊc BÊ C·ng “Th˜a Cˆu”
— Vi≈n ngo≠i lang cða BÊ LÕ “Th˜a t˝”

— Chð s˙ cða BÊ Binh “Th˜a phÓc cˆu”

T‰ng cÊng cüc h≠ng in th trong lng Tàn Bữnh l 208 mu.

Trong s‚ n°y, ruÊng canh tüc g„m 88 mπu : 19 mπu th®o ΩiÀn v° 69 mπu sÁn ΩiÀn.
á∂t ruÊng Ω‰i th°nh vıÈn cau, c‹ gia cı : 11 mπu.

</div>
<span class='text_page_counter'>(38)</span><div class='page_container' data-page=38>

á∂t tr„ng dµu v° tr„ng mœa : 10 mπu.

á∂t trıËc kia tr„ng dµu, nay tr„ng Ω∫u, khoai : 17 mπu.
á∂t tr„ng tre : 30 mπu.

á∂t tr„ng lü d˜a nıËc : 30 mπu.

á∂t trıËc kia tr„ng dµu, nay Ω‰i th°nh Ω∂t l∫p chÏ ph‚ : 5 mπu.

Ngo°i ra c›n Ω∂t g› quü cao, Ω∂t l°m nghÿa ΩŸa, Ω∂t bfi hoang kh·ng Ωo Ω≠c din tch.
V s phàn khođnh t ruấng, 19 mu thđo in ă k khai chia lm ba s : 5 mπu, 8
mπu, 6 mπu.

VÀ sÁn ΩiÀn, chia ra 4 sÍ : 18, 17, 12 v° 20 mπu.

áŸa bÊ cða l°ng ch◊ c‹ t≈n h‡ nØm b®y ·ng ΩiÀn chð m° th·i.

Khu Ω∂t d°nh ΩÃ c∂t chÏ l° 5 mπu, do hai ngıÈi Ωˆng t≈n l°m chð. Cu‚i b‰n ΩŸa bÊ,
hıÁng chˆc l°ng cam k∆t kh·ng khai th≈m bËt, n∆u sai l≠c ho¥c c›n Ω∂t ∏n l∫u m° kh·ng
khai th÷ chŸu tÊi.

VÀ ΩiÀn bÊ, (tˆc l° bÊ ghi thu∆ ΩiÀn) trıËc sau ch◊ l∫p ra c‹ b‚n l∑n t˜ h„i nh° NguyÕn
tËi khi th˙c dµn Phüp Ω∆n, g‡i l° á≠i Tu áiÀn BÊ, l°m chu∏n ΩÃ th≈m bËt v°o nh˘ng nØm
sau.

B‚n l∑n ∂y l° :

— NØm ThiŒu TrŸ thˆ ba.
— NØm T˙ áˆc nguy≈n ni≈n.
— NØm T˙ áˆc thˆ 11.
— NØm T˙ áˆc thˆ 16.

CÒng lng Tàn Bữnh (Lp V) ni trn, so vậi a bÊ Minh M≠ng h„i 12 nØm vÀ trıËc,
c‹ s˙ thay i rfl rt : t ruấng chu thuă giđm vÀ diŒn tœch trong khi cüc lo≠i Ω∂t tr„ng

Ω∫u, khoai v° tr„ng tre vπn nhı cÒ. Trong ΩŸa bÊ Minh M≠ng kh·ng ghi Ω∂t c·ng ΩiÀn,
nhıng trong ΩiÀn bÊ sau n°y ghi rfl cüc sÍ c·ng ΩiÀn. C‹ lĂ din tch sểt giđm vữ dàn qua cỹc
lng khüc l°m Øn, ho¥c c‹ s˙ ∏n l∫u diŒn tœch ΩÃ tr‚n thu∆. áµy l° mÊt l°ng thuÊc t◊nh An
Giang, th°nh l∫p t˜ ΩÈi Gia Long n≈n dµn l∫u rĨt bËt qua cüc l°ng tµn l∫p, khi∆n cüc chð

ΩiÀn v÷ sÏ Ω‹ng thu∆ kh·ng n‰i n≈n hi∆n cho l°ng ΩÃ l°m c·ng ΩiÀn ; mÊt s‚ Ω∂t khüc th÷ l∑n
h„i canh tüc r„i cỊng bfi hoang.

á∂t thiŒt trıng, t‰ng cÊng 165 mπu trong Ω‹ “ΩiÀn” (Ω∂t l°m ruÊng) l° 58 mπu v° “th‰”
(cüc lo≠i tr„ng t◊a khüc) l° 106 mπu.

Th®o ΩiÀn g„m mÊt sÍ c·ng ΩiÀn 5 mπu v° 10 mπu tı ΩiÀn khüc chia l°m hai sÍ.

SÁn ΩiÀn g„m 42 mπu, trong Ω‹ c·ng ΩiÀn ba sÍ, tı ΩiÀn hai sÍ. áüng chĨ ˚ l° c‹ mÊt sÍ
12 mπu do Mai VØn Ng‡c l°m chð, ·ng n°y v÷ can ün theo ngÚy (ph®i chØng l° theo ngÚy
Kh·i) n≈n Ω∂t bŸ tŸch bi≈n Ωem v°o c·ng ΩiÀn.

Ngo°i s‚ Ω∂t ruÊng n‹i tr≈n, nh˘ng ph∑n Ω∂t tr„ng tre, tr„ng dµu, tr„ng khoai u
khÃng thay i my.

Trong lng Tàn Bữnh, bÊ ΩiÀn ghi 18 mπu liŒt v°o lo≠i “hoang ph∆” (vữ dàn ă tht lc)

t nỉm Thiu Tr th 5, bfi hoang dıËi 5 nØm.

L≠i c›n 28 mπu ghi v°o lo≠i “c¯u kinh hoang ph∆” tˆc l° bfi hoang lµu hÁn. MÊt s‚ Ω∂t
l∑n h„i trÍ th°nh x∂u, lÓc trıËc canh tüc ΩıÏc nhıng vÀ sau Ω∂t chai l∑n, sanh ra sfii (lo≠i

Ωü ong). L≠i c›n v°i mπu Ω∂t phÔ sa mËi b„i, ghi v°o bÊ. MÊt s‚ ngıÈi kh∏n Ω∂t trıËc kia bfi
xˆ m° Ωi, kh·ng bi∆t l˚ do, Ω∂t trÍ th°nh c·ng ΩiÀn. L≠i c‹ ngıÈi ch∆t kh·ng c‹ con chüu
th˜a t˙ n≈n Ω∂t cỊng trÍ th°nh c·ng ΩiÀn.

VÀ thu∆Ω∂t, nØm T˙ áˆc nguy≈n ni≈n, th∂y ghi rfl trong bÊ nhı sau :
Thđo in, mi mu thàu tÃ tểc 26 thØng, th∫p v∫t tiÀn l° 3 tiÀn.
SÁn ΩiÀn, mÂi mπu t· tÓc 23 thØng, th∫p v∫t tiÀn l° 3 tiÀn.

</div>
<span class='text_page_counter'>(39)</span><div class='page_container' data-page=39>

Vi≈n lang th‰ (Ω∂t l∫p vıÈn cau), mÂi mπu 1 quan 4 tiÀn.
Vu Ω∫u th‰ (Ω∂t tr„ng khoai Ω∫u), mÂi mπu 8 tiÀn.

Th‰ tr≠ch, mÂi mπu 8 tiÀn.

Thanh trÓc th‰ (Ω∂t tr„ng tre), mÂi mπu 4 tiÀn.
D° diŒp th‰ (Ω∂t tr„ng lü d˜a nıËc), mÂi mπu 4 tiÀn.

BiÃu thu∆ tr≈n Ωµy tnh theo l ă ban hnh t nỉm Minh Mng thˆ 17.
<b>L∫p l°ng mËi </b>

áÈi T˙ áˆc, Í Nam k¸ LÚc t◊nh, nh° nıËc khuy∆n khœch l∫p l°ng ΩÃ thĨc Ω∏y kh∏n
hoang, thµu th≈m thu∆ Ωinh v° thu∆ ΩiÀn. ViŒc l∫p l°ng ΩıÏc hıÍng ˆng, b∂t kÃ dµn gi°u
hay dµn nghøo.

— NgıÈi gi°u (thıÈng l° bü hÊ) ΩıÏc dŸp ban Án b‚ Ωˆc cho dµn Ωi kh∏n Ω∂t. Trong giai

Ωo≠n Ω∑u, ngıÈi kh∏n Ω∂t c∑n v‚n li∆ng ΩÃ s∞m nh° c¯a, ghe xu„ng, n·ng cÚ, qun ỹo, go

ỉn, tin xi. ỗng bỹ hÊ cho vay tiÀn, vay lÓa vËi mˆc lÈi r∂t n¥ng, tr≈n 50 ph∑n trØm
mÂi nØm. Ngo°i ra, n∆u ·ng bü hÊ tr˙c ti∆p kh∏n Ω∂t th÷ c‹ thÃ canh tüc vËi nhµn c·ng
mıËn r¿, Ω‹ l° nh˘ng ngıÈi b≠n l°m ruÊng Øn lıÁng h°ng nØm, khi r®nh vic cy cy gƠt
hỹi thữ ch bt chứo ghe, s¯a nh°, Ω∞p bÈ, Ω°o mıÁng vıÈn. B≠n l°m c·ng lu·n lu·n mıÏn
tiÀn trıËc vËi tiÀn lÈi r∂t n¥ng, l∞m khi v÷ Ωau y∆u hay cÈ b≠c, vÏ v° con ph®i l°m viŒc thay
th∆ΩÃ tr˜ nÏ.

— NgıÈi nghứo khÃng gia c, ă tểng thiu nẽ cüc l°ng cỊ n∆u c‹ chœ th÷ Ωi nÁi
khüc xin l∫p l°ng mËi, chŸu kh‹ l°m Øn th÷ c‹ thÃ trÍ th°nh ΩiÀn chð nhfi, ΩıÏc l°m hıÁng
chˆc. Trong nhiÀu trıÈng hÏp, ngıÈi Ωi l∫p l°ng thıÈng l·i kỉo theo n°o l° b≠n thµn, n°o l°
b° con xa, b° con g∑n ΩÃ trong viŒc l°m Øn h°ng ng°y h‡ s‚ng trong b∑u kh·ng khœ thµn
m∫t v° tin c∫y hÁn.

áÁn xin l∫p l°ng l°m ra hai b‰n, dµng l≈n quan B‚ chünh. Trong ΩÁn ghi rfl :
— Ranh giËi tˆ c∫n cða l°ng mËi l∫p.

— T≈n nh˘ng ngıÈi gia trıÍng (ΩiÀn hÊ).

— Ranh giËi cüc sÍ Ω∂t xin kh∏n, t≈n chð Ω∂t, diŒn tch, loi t gữ (sn in, thđo in
hoƠc vu Ω∫u).

— N≈u rfl t≈n l°ng mËi (xin Ω¥t t≈n).

— Xin miÕn thu∆, miÕn sıu v° miÕn lœnh trong ba nØm.

— Ghi t≈n nh˘ng ngıÈi dµn bÊ (bÊ Ωinh) ΩÃ b®o Ω®m c‹ s‚ thu∆ t‚i thiÃu trong tıÁng
lai.

Quan B‚ chünh nh∫n ΩÁn, ch◊ c∑n bi∆t rfl ranh giËi l°ng mËi v° t≈n tu‰i cða dàn lp
lng (gm dàn ă tng ng bấ trong l°ng khüc v° dµn l∫u) r„i ph≈ v°o m∂y ch˘ : “PhĨ h„i
sÍ t≠i phð vi≈n khüm biŒn”.

Khi nh∫n ΩıÏc lŸnh, quan phð bøn Ω∆n t∫n nÁi vËi v°i nhµn vi≈n (l≠i lŒ), Ω›i hıÁng
chˆc cüc l°ng k∆ c∫n, lu·n c® vi≈n cai t‰ng ΩÃ xüc nh∫n r±ng l°ng mËi xin l∫p kh·ng ln
ranh vo nhng lng ă c bn pha v chng ai ngỉn cđn. Dàn xin lp lng phđi c‹ m¥t

</div>
<span class='text_page_counter'>(40)</span><div class='page_container' data-page=40>

Quan phð so≠n tÈ phĨc bm, trữnh vậi quan B chỹnh vic mữnh ă lm, kứm theo bđn

tng quỹt ca lng tàn lp, vŸ trœ cüc sÍ Ω∂t, lo≠i Ω∂t, t≈n ngıÈi xin khn, din tch. Trn
bđn thẩng vĂ hữnh cày làm v, chm tre, lung bu hoƠc hữnh chễa miếu ΩÃ l°m chu∏n.
Th·n trıÍng Í m∂y l°ng giüp ranh Ω„ng k˚ v°o.

TÈ phÓc b∏m n°y ΩıÏc quan phð dµng cho quan B‚ chünh, l°m hai b‰n. Khi nh∫n

ΩıÏc, quan B‚ chünh ph≈ “tr÷nh biŒn”; chuyÃn l≈n quan T‰ng Ω‚c th÷ ΩıÏc ph≈ “chi∆u biŒn”
khi ch∂p thu∫n.

Mất bn c lẩi ph trn ày li gi trđ xu‚ng cho quan phð ho¥c quan huyŒn. L∫p tˆc,
quan ph hoƠc quan huyn n lng tàn lp n, ln thˆ nh÷, ΩÃ l°m tÈ khüm ün (Luro dŸch
l° jugement procứs verbal). Trong tẩ ny ghi l ă n nÁi, g‡i cüc vi≈n cai t‰ng, th·n trıÍng
k∆ c∫n Ω∆n ΩÃ xüc nh∫n, r„i k≈ khai cüc sÍ Ω∂t, diŒn tœch, lo≠i Ω∂t, t≈n ngıÈi kh∏n nhı trong
tÈ phĨc b∏m. B≈n dıËi l° ch˘ k˚ cða th·n trıÍng, hıÁng thµn, cða dµn l°ng tµn l∫p cƠng
cüc ·ng cai t‰ng sÍ t≠i v° lµn c∫n.

T‹m l≠i, viŒc l∫p l°ng chia ra ba giai Ωo≠n :
— Dµng ΩÁn l≈n quan B‚ chünh

— Quan phð ho¥c quan huyŒn Ω∆n nÁi l°m tÈ phÓc b∏m

— Khi ΩıÏc quan T‰ng Ω‚c Ω„ng ˚, quan phð trÍ l≠i l°ng, l°m tÈ khüm ün

TrıÈng hÏp l°ng Chµu QuËi tµn l∫p, tüch ra t˜ l°ng Chµu PhĨ (nay l° vƠng chÏ Chµu
á‚c) lĨc mËi l°m ΩÁn xin ch◊ c‹ 7 ngıÈi dµn Ωˆng t≈n (2 ngıÈi dµn c‹ bÊ cỊ, 5 ngıÈi dµn
l∫u), Ω∂t kh∏n cüc lo≠i t‰ng cÊng 66 mπu (trong Ω‹ ch◊ c‹ 2 mπu th®o ΩiÀn v° 3 mπu sÁn

ΩiÀn) giÓp ta th∂y rfl t÷nh tr≠ng l°ng x‹m lĨc b∂y giÈ, quan tr≈n tfi ra dế dăi, nhng ngẩi

ng tn l tiu in chð, sau n°y s¡ quy tÚ th≈m dµn Ω∆n l°m c·ng ho¥c l°m tü ΩiÀn cho
h‡.

N‹i chung, hıÁng chˆc l°ng (hıÁng dŸch) chia ra l°m 2 h≠ng : “cüc chˆc lËn” v° “cüc
chˆc nhfi”. Cüc chˆc nhfi l ngẩi thi hnh, i gƠp dàn truyn lnh cða cüc chˆc lËn.
Mu‚n ΩıÏc hıÁng chˆc c∑n c‹ ΩiÀu kiŒn tuy ΩÁn gi®n nhıng g∞t gao : ph®i c ng trong
lng, c hng sđn hoƠc uy tn lËn (thœ dÚ nhı ngıÈi nghøo nhıng ·ng cha ng°y xa lm
quan hoƠc ă sỹng lp lng). Lểc ban u chƠt ra thÃn trng (xă trng) v hng thàn
(theo Luro, chˆc hıÁng thµn do NguyÕn Tri PhıÁng b°y ra). L∑n h„i khi l°ng Ω·ng dµn,
thu∆ mü d„i do thữ c thm p trng, cai tun, trễm cđ, thð hÊ, biŒn l≠i, biŒn Ω÷nh. HıÁng
chˆc lËn th÷ c‹ th≈m hıÁng h°o, hıÁng sı, hıÁng chünh, hıÁng lÕ...

NhiÀu ngıÈi cho r±ng hıÁng chˆc l°ng l° t‰ chˆc dµn chð. á‹ l° n‹i quü Ωüng, n∆u
kh·ng sai lc : t chc phong kin, ca phe đng thữ ΩĨng hÁn. Khi thi∆u mÊt ngıÈi hıÁng
chˆc th÷ m∂y ngıÈi süng l∫p l°ng ho¥c nh˘ng ngıÈi Ωang l°m hıÁng chˆc bøn nh‹m l≠i r„i
c¯ ngıÈi trong nh‹m, trong phe. Dàn nghứo khÃng hng sđn, tc l khÃng in Ω∂t ho¥c
kh·ng v‚n li∆ng to ΩÃ l°m nghÀ mua bỹn thữ chẽc quyn ng ngoi xa m nhữn, hoƠc l°
n∂u nıËc pha tr° cho cüc ·ng hıÁng chˆc u‚ng khi h‡ b∑u c¯ lπn nhau. Vua chÓa ng°y xa
nhc nh n dàn, dàn vi qu hoƠc gi tng quỹt l bỹ tỹnh. Nhữn qua bấ in hoƠc ΩŸa bÊ
cða l°ng, ta th∂y t≈n h‡ cða nh˘ng ngıÈi dµn m° thÈi phong ki∆n ΩÀ c∫p tËi : Ω‹ l° nh˘ng

ΩiÀn chð lËn nhfi, nh˘ng ·ng bü hấ. Dàn lu, khÃng tn trong bấ, khÃng ẽc nhữn nh∫n l°
dµn.

</div>
<span class='text_page_counter'>(41)</span><div class='page_container' data-page=41>

HÕ Ω∂t bfi hoang, kh·ng Ω‹ng thu∆ l° Ωem cho ngıÈi khüc trıng kh∏n ΩÃ nh° nıËc khfii
bŸ m∂t thu∆.

á∂t t≠m bfi hoang, trong trıÈng hÏp chð Ω∂t ch∆t, khÃng con, thàn nhàn cha hay bit
thữ giao tm cho ngıÈi khüc, chÈ c‹ ngıÈi Ω∆n nh÷n nh∫n.

Kh·ng Ω‹ng thu∆, Ω∂t c‹ thÃ bŸ m∂t. Mu‚n Ω‹ng thu∆, ph®i ΩØng v°o ΩŸa bÊ. Mu‚n

ΩØng v°o ΩŸa bÊ thữ phđi lm n theo th tc.

Nh nậc luÃn lu·n thĨc giÚc dµn kh∏n Ω∂t, ghi v°o ΩŸa bÊ v° Ω‹ng thu∆ ΩÃ khfii bŸ
tranh c®n vÀ sau, nhˆt l° trıÈng hÏp Ω∂t t‚t Í nÁi Ω·ng dµn cı, g∑n ΩıÈng giao th·ng tiŒn
lÏi.

NhiÀu s˙ tr˜ng ph≠t Ωœch Ωüng d°nh cho k¿ ∏n gi∂u diŒn tœch, canh tüc l∫u.

NØm Gia Long thˆ 9, theo lŒ thữ khi gƠp t canh tỹc lu thu (t khÃng xin ghi v°o
bÊ), kÃ t‚ giüc ΩıÏc hıÍng ph∑n Ω∂t ∂y, xin ghi v°o bÊ ΩÃ l°m chð, tˆc l° hıÍng c·ng lao
kh∏n hoang cða k¿ Ωi trıËc. N∆u ngıÈi t‚ giüc kh·ng mu‚n kh∏n th÷ Ω∂t vπn c›n l° cða chð
cỊ, chð cỊ ph®i l∫p tˆc hÏp thˆc h‹a.

N∆u l° vÔng Ω∂t t‚t, t≈n Giüp khai 5 mπu nhıng trong th˙c t∆ c°y c∂y Ω∆n 8 mπu,
ngıÈi t‚ giüc c‹ thÃ xin trıng kh∏n 3 mπu th¥ng dı.

LŒ nØm Minh M≠ng thˆ 15, s¯a Ω‰i chÓt œt : k¿ n°o canh tüc tr≈n phn t ruấng hn

din tch ă khai trong bấ th÷ bŸ ph≠t, tiÀn ph≠t Ωem thıÍng cho k¿ t‚ giüc (Ω∂t l∫u ∂y kh·ng
bŸ tŸch thµu).

N∆u kh∏n mÊt kho®nh Ω∂t ri≈ng r¡, ho°n to°n tr‚n thu∆ t˜ làu thữ t b tch thu, giao
cho k no chŸu Ω∆n canh tüc v° chŸu Ω‹ng thu∆.

LŒ nØm T˙ áˆc nguy≈n ni≈n Ω¥t ra : hÕ Ω∂t mËi kh∏n m° chıa l°m ruÊng, chð ho°n
to°n tr‚n thu∆ th÷ giao cho ngıÈi t‚ giüc l°m chð, ghi v°o bÊ. N∆u Ω∂t trıËc Ω‹ c‹ canh tüc,
c‹ Ω‹ng thu nhng trđi qua mất thẩi ká bfi hoang làu hay mau, chð trÍ l≠i canh tüc m°
kh·ng chŸu Ω‹ng thu∆ th÷ chð Ω∂t bŸ ph≠t 3 quan mÂi mπu, Ω∂t kh·ng bŸ tŸch thµu. T‹m l≠i,

ΩÈi T˙ áˆc Ω∂t ch◊ bŸ tŸch thµu giao cho ngıÈi khüc khi l° Ω∂t hoang, mËi khai kh∏n. K¿ bŸ
t‚ giỹc phđi chu ng thu nỉm trậc v nhng hữnh ph≠t b±ng roi cho k¿ khai gian diŒn
tœch.

Lu∫t lŒ kh∏n Ω∂t ng°y xıa ΩŸnh nhı sau :

— ỏt ă ghi vo bấ, bit rfl ranh giậi v din tch m bfi hoang vÃ tha nhn thữ dàn
l°ng cˆ l°m ΩÁn xin phÚc kh∏n, quan B‚ chünh c‹ tr‡n quyÀn ΩŸnh Ωo≠t. á∂t mËi bfi hoang
dıËi 5 nØm, ΩıÏc miÕn mÊt nØm thu∆ ΩiÀn, Ω∂t bfi hoang quü lµu (c¯u kinh hoang ph∆),
miÕn 3 nØm.

— Chð Ω∂t ch∆t, kh·ng con th˜a t˙ th÷ l°ng cho ngẩi khỹc tậi lănh, ghi tn vo bấ
(din tch ă bit rfl ri).

Nu mun khn nậi rấng thm mất s t ă vÃ bấ t trậc, chð Ω∂t cˆ l°m ΩÁn,
quan tr≈n s¡ ch∂p nh∫n sau khi khüm xæt (trıÈng hÏp tØng trıng).

— N∆u l° sÍ Ω∂t to, Í vƠng hoang nh°n chıa ai khai kh∏n th÷ theo thð tÚc khü phˆc
t≠p, gi‚ng nhı thð tÚc xin l∫p mÊt l°ng mËi :

* L°m ΩÁn dµng l≈n quan B‚ chünh ΩÃ xin kh∏n, køm theo b®n Ω„ sÁ s°i, ghi tˆ c∫n
ranh giËi. Quan B‚ chünh s¡ phÓ h„i cho quan huyŒn sÍ t≠i khüm xỉt.

* Quan huyŒn g‡i hıÁng chˆc l°ng v° nh˘ng ngıÈi chð Ω∂t giüp ranh Ω∆n, khüm xæt
l≠i, mÚc Ωœch chünh l° ΩÀ ph›ng trıÈng hÏp l∂n v°o ph∑n Ω∂t m° ngıÈi khüc Ωang khai
kh∏n nhıng chıa xin v· bÊ kŸp, r„i l∫p tÈ phÓc b∏m, chÈ quan B‚ chünh duyŒt xem.

* Quan huyŒn cho vi≈n chˆc tËi l∫p tÈ ün khüm, xüc nh∫n c∂p Ω∂t.

</div>
<span class='text_page_counter'>(42)</span><div class='page_container' data-page=42>

chˆc v° quan huyŒn Ωi l°m phÓc b∏m v° ün khüm, lo l‹t cho hıÁng chˆc l°ng. NgıÈi dµn
nghøo thi∆u v‚n li∆ng ΩÃ giao thiŒp v° lo h‚i lÊ th÷ ch≤ng bao giÈ l°m chð Ω∂t ΩıÏc. LıÁng
b‰ng cða cüc quan r∂t œt oi; Ωˆng vÀ phüp l˚ v° luµn l˚ Kh‰ng M≠nh, cüc quan lËn nhfi ΩıÏc
phæp tha h„ nh∫n tiÀn h‚i lÊ (g‡i l° lÊc). L°m chuyŒn œch lÏi cho dàn, dàn n n thữ c
hng mất cỹch thođi müi, lıÁng tµm ch≤ng ray rˆt !

Dàn trong lng phđi ghi vo bÊ ΩÃ chŸu thu∆; dµn c‹ nghÿa l° Ω°n ·ng, con trai. Tt cđ
dàn, lm bt c ngh gữ cềng phđi ghi. Trn nguyn tc thữ vy nhng l°ng c‹ r∂t nhiÀu
ngıÈi kh·ng ghi t≈n v°o bÊ Ωinh. H‡ l° dµn l∫u. R‚t cuÊc, ch◊ nh˘ng ngıÈi ΩiÀn chð mËi ghi
t≈n, chŸu thu∆. Luro gi®i thœch : Hng chc lng ă qua mƠt Triu ữnh v TriÀu Ω÷nh l°m
ngÁ v÷ n∆u üp dÚng lu∫t lŒ quü g∞t gao, mÊt s‚ Ω·ng dµn l°ng s¡ bfi tr‚n v÷ Ω‹ng thu∆ kh·ng
n‰i, chi b±ng cˆ ch∂p nh∫n mÊt s‚ œt dµn Ω‹ng thu∆ m° l°ng x‹m t„n t≠i, viŒc ruÊng nıÁng

ΩıÏc ΩiÀu h›a.

Dµn l∫u l° ai ? L° tü ΩiÀn, tˆc l° nh˘ng ngıÈi kh·ng Ωð th∆ l˙c, kh·ng Ωð v‚n kh∏n

Ω∂t, h‡ mıËn l≠i Ω∂t cða chð ΩiÀn.

L° tü ΩiÀn, khi mıËn Ω∂t h‡ ph®i l°m tÈ tü ΩiÀn (g‡i t∞t l° tÈ tü) tˆc l° tÈ mıËn Ω∂t ΩÃ
l°m ruÊng. MÂi mÔa, h‡ Ωong cho ΩiÀn chð mÊt s‚ lÓa g‡i n·m na l° lÓa ruÊng (ch˘ nho g‡i
l° “tü tĨc”), lĨa mıËn Ω∂t. N≈n phµn biŒt vËi “t· tÓc” l° s‚ lÓa m° chð ΩiÀn Ω‹ng cho nh°
nıËc trong thu∆ b±ng hiŒn v∫t, cÊng vËi mÊt s tin mƠt.

Thẩi phong kin (luÃn cđ n thẩi Phüp thuÊc) gi˘a chð ΩiÀn v° tü ΩiÀn kh·ng c‹ quy

ΩŸnh n°o rfl rŒt do nh° nıËc Ωıa ra vÀ s‚ lĨa rng (tü tĨc) m° tü ΩiÀn ph®i Ω‹ng cho chð

ΩiÀn, theo t˝ lŒ ho¥c giü biÃu n°o c®. Tü ΩiÀn ch◊ bi∆t tr·ng c∫y v°o l›ng nhµn Ω≠o cða chð

ΩiÀn m° th·i. Luµn l˚ Kh‰ng M≠nh thıÈng nh∞c Ω∆n hai ti∆ng “tœch Ωˆc”, l° nh∞m v°o chð

ΩiÀn trong viŒc Ω‚i x¯ vËi tü ΩiÀn, giËi tü ΩiÀn d∑u c‹ l›ng t‚t th÷ cỊng ch≤ng c‹ ai dıËi tay

ΩÃ m° ban b‚.

VÀ phüp l˚, tÈ tü (tÈ mıËn Ω∂t) l° vØn kiŒn do chð ΩiÀn v° tü ΩiÀn t˙ ˚ k˚ k∆t. N∆u tü

ΩiÀn vi ph≠m ΩiÀu giao k∆t th÷ chð ΩiÀn t‚ cüo, nhÈ quan l°ng x¯. NØm n°o tü ΩiÀn trđ
khÃng ni thữ ch in gi giy y li, xem nhı l° gi∂y nÏ hÏp phüp.

MÊt s‚ hıÁng chˆc v° thµn h°o tuy kh·ng Ωˆng bÊ, kh·ng l°m chð sÍ Ω∂t n°o trong
l°ng nhıng l≠i c‹ ıu th∆ Ω‚i vËi Ω∂t g‡i l° c·ng ΩiÀn, do l°ng l°m chð (nhıng hıÁng chˆc
l°ng kh·ng ΩıÏc t˙ ˚ bỹn, trong bt c trẩng hẽp hoƠc vữ l do n°o). H‡ Ωˆng ra mıËn Ω∂t
c·ng ΩiÀn vËi giü r¿ r„i cho dµn mıËn l≠i vËi giü cao hÁn, h‡ Ω‹ng vai trung gian m° Øn lÈi.
Tr≈n l˚ thuy∆t th÷ s˙ th°nh l∫p c·ng ΩiÀn nh±m mÚc Ωœch giĨp cho c·ng qu˛ cða l°ng thµu
th≈m lĨa v° tiÀn ΩÃ dƠng v°o c·ng œch, Ω„ng thÈi giĨp mÊt s‚ tü ΩiÀn c‹ Ω∂t l°m ruÊng.
Nhıng ngıÈi tü in chng ẽc hng àn hu gữ cđ.

</div>
<span class='text_page_counter'>(43)</span><div class='page_container' data-page=43>

Thµn ph∫n Ω°n ·ng l°m tü ΩiÀn gπm l≠i c›n khfie hÁn Ω°n b°. á°n b° trong gia Ω÷nh
nghøo lo l∞ng c˙c nh‡c, trong ngo°i : g¥t lĨa, cy lểa, ba ci, nuÃi heo g, xay lểa giă g≠o,
l≠i c›n nu·i con. Con tr¿ lËn l≈n Ω·i khi tr thnh mất th ấng sđn m cha mơ Ωem c∑m c‚
cho ngıÈi khüc ΩÃ chØn trµu, khi no dt nẽ hoƠc tin chuấc thữ mậi ẽc vÀ nh°.

VÀ mˆc s‚ng cÚ thÃ cða chð ΩiÀn, chÓng t·i kh·ng sıu t∑m ΩıÏc t°i liŒu ΩÃ so sünh,
ho¥c trıÈng hÏp ti≈u biÃu. Trong t°i liŒu cða Luro, c‹ sao lÚc l≠i tÈ chia gia t°i cða mÊt chð

ΩiÀn Í Tµn Th°nh phð, Vÿnh PhıËc th·n, t◊nh An Giang tˆc l° ΩŸa ph∫n Sa áæc Ω∂t ruấng
phữ nhiu. ỗng in ch ny k khai ti s®n ΩÃ chia cho con cüi :

— 3 sÍ Ω∂t cÊng l° 75 mπu
— 2 Ω·i xuy∆n v°ng

— 7 Ω·i b·ng v°ng

— 10 Ω·i xuy∆n b±ng v°ng (t¯ kim)
— 4 bÊ ngÒ s˙ (chın Ωøn, lı hıÁng...)
— 10 xµu chuÂi h‰ (h‰ phüch)

— 50 Ωœnh b≠c, mÂi Ωœnh 10 lıÏng, tˆc l° 500 lıÏng b≠c.
— 1000 Ω„ng b≠c “ΩiÃu ngµn” (b≠c con ‹ MÕ Tµy CÁ)
— 15000 quan tiÀn k¡m

v° mÊt s‚ nÏ m° ngıÈi khüc chıa tr® cho ·ng.

ỗng in ch ni trn lm tẩ chia gia ti v°o nØm Minh M≠ng thˆ 20 (1839), ΩÃ l≠i
mÊt nh° ng‹i ba cØn, ch≤ng hiÃu ngo°i nghÀ l°m ΩiÀn chð, cho tü ΩiÀn vay, ·ng c›n bu·n
bün g÷ khüc chØng ?

VÀ giü Ω∂t, c‹ v°i t°i liŒu nhı sau, l¡ dÿ nhi≈n giü thay Ω‰i tÔy theo ΩŸa phıÁng, tƠy
lo≠i Ω∂t ho¥c vŸ trœ g∑n xa ΩıÈng giao th·ng, chÏ ph‚.

— á∂t t‚t (th®o ΩiÀn) Í áŸnh TıÈng : 10 mπu, 9 s°o, 8 thıËc trŸ giü 1682 quan, bün Ωˆt,
nØm ThiŒu TrŸ thˆ 7.

— á∂t hÁi x∂u (sÁn ΩiÀn) Í PhĨ M˛ th·n (vÔng ThŸ Nghø), Gia áŸnh : 5 mπu, 6 cao, 7
thıËc, c‚ v· thÈi h≠n (m≠i lai thÚc) vËi giü 650 quan, khi c‹ tiÀn cˆ chuÊc l≠i ΩÓng s‚ tiÀn
tr≈n kh·ng Øn lÈi, nØm T˙ áˆc thˆ 5.

— á∂t Í Long Th°nh (Bi≈n H›a) lo≠i sÁn ΩiÀn : 2 mπu, 3 s°o c∑m vËi giü 190 quan, hơn
3 nỉm thữ chuấc li, trđ vn v° lÈi theo lu∫t ΩŸnh (3 phµn), nØm T˙ áˆc thˆ 5.

VÀ lÓa ruÊng (nay g‡i l° ΩŸa t·, xa gi l tỹ tểc) lng Nhn Ngăi, tng DıÁng H›a
Trung, t◊nh Vÿnh Long : 10 mπu Ω∂t cho tü ΩiÀn mıËn vËi giü l° 50 phıÁng lÓa, hơn thỹng 2
àm lch nỉm sau, khi lm mễa xong phđi ong cho ch in. Thu in thữ do chð ΩiÀn

Ω‹ng, nØm T˙ áˆc thˆ 4.

VÀ lÓa rng Í l°ng Vÿnh áiÀn, phð TŸnh Bi≈n, t◊nh Chµu á‚c : mıËn sÁn ΩiÀn 10 mπu
trong 10, mÂi nØm 500 quan tiÀn m¥t ho¥c thay v°o Ω‹, Ωong lĨa hÊt (hĨc t¯) 500 gi≠. Tü

ΩiÀn ph®i Ωong lểa hoƠc trđ tin vo thỹng 2 àm lch, sau khi l°m mÔa. Chð ΩiÀn chŸu Ω‹ng
thu∆ ΩiÀn cho nh° nıËc, n∆u trong thÈi gian tr≈n tü ΩiÀn kh·ng canh tüc h∆t, c›n Ω∂t bfi
hoang ph∆ th÷ khi giao tr® Ω∂t cho chð ΩiÀn, ph®i l°m cfi cho s≠ch, nØm Qu˚ D∫u (1873) khi
ngıÈi Phüp v˜a xµm chi∆m nıËc ta.

VÀ viŒc mıËn trµu cða chð ΩiÀn ΩÃ c°y v° kỉo lĨa, Í l°ng M˛ Tr° (Cao Lănh) : mận
mất con tràu c 6 tui, mất con tràu cỹi 5 tui, mi nỉm trđ 80 gi, v°o nØm Bœnh Ng‡ (ΩÈi

ThiŒu TrŸ, 1846). N∆u trµu au thữ cho ch bit kp thẩi, phng khi tràu ch∆t c‹ chˆng cË.

Bün trµu Í l°ng Tµn SÁn (Vÿnh Long) : mÊt con Ω˙c 5 tu‰i, mÊt con cüi 4 tu‰i v° mÊt
con nghæ chıa Ωð 1 tu‰i vËi giü 400 quan, nØm Giüp Tu∂t (1874) khi ngẩi Phỹp ă qua x
ta.

</div>
<span class='text_page_counter'>(44)</span><div class='page_container' data-page=44>

lm mÔa tœnh lÈi 50 ph∑n trØm trong v›ng nØm ba thüng). L≠i c›n v°i chð ΩiÀn b∞t æp tü

ΩiÀn phđi vay mƠc du tỹ in ă ỉn, nu kh·ng vay nÏ th÷ chð ΩiÀn kh·ng cho mıËn Ω∂t
ruÊng.

NgıÈi c‹ Ω∂t th÷ œt khi n°o chŸu bün ng vữ cn bn bu v tữnh cđm, v th din vậi
xm lng. Hn na, cn ch hiu. ỗng b t li, con chỹu phđi gữn gi cho b±ng ΩıÏc,
nhiÀu khi m„ m® ·ng b° c›n n±m trong ∂y. BÍi v∫y, tĨng tiÀn th÷ Ωem Ω∂t m° cm hoƠc c;
cm thữ phđi chu lẩi, trong khi c‚ th÷ kh·ng chŸu tiÀn lÈi. L∞m khi v÷ c∑n tin nhiu v
nhm sc mữnh kh trđ, ch t Ωem c‚ trong thÈi h≠n 10 ho¥c 20 nØm (lŒ quy ΩŸnh quü 30
nØm, con nÏ kh·ng ΩıÏc quyÀn chuÊc l≠i). Trong su‚t thÈi gian Ω∂t bŸ c∑m ho¥c c‚, thıÈng l°
ngıÈi chð nÏ hıÍng lÏi, Ωem Ω∂t ∂y cho ngıÈi khüc canh tüc m° thµu lĨa rng.

ViŒc c∑m c‚ thıÈng x®y ra, nhˆt l° Ω‚i vËi ngıÈi c‹ Ωˆng bÊ v°i sÍ Ω∂t. H‡ kh·ng düm
vay nÏ quü nhiÀu, v÷ vay nhiÀu th÷ ch≤ng cüch no trđ ni. Vay bc (khÃng c t cm hoƠc
c‚) thıÈng chŸu lÈi hÁn 50 ph∑n trØm mÂi nØm; d∑u cho ti∆t kiŒm v° mƠa m°ng thµu ho≠ch
Í mˆc trung b÷nh, hu≈ lÏi ruÊng nıÁng ch◊Ωem lÈi ΩÊ 20 ph∑n trØm m° th·i.

<b>Cüch Ωo lıÈng thÈi Ω°ng c˙u </b>

áÈi T˙ áˆc, ΩÁn vŸ ΩÃ Ωo l° mÊt thıËc, c›n g‡i l° thıËc quan, l∂y ti≈u chu∏n l° 22 Ω„ng
tiÀn ΩÈi Gia Long s∞p liÀn nhau; phfing ΩŸnh tıÁng Ω‚i chœnh xüc l° 526 ly (tˆc l° hÁn 5 t∂c
2, tœnh theo mæt).

MÊt thıËc quan chia ra 10 t∂c, 1 t∂c 10 phµn.

áÃ Ωo diŒn tœch ruÊng Ω∂t, lŒ xıa ΩŸnh mÊt mπu l° diŒn tœch cða mÊt h÷nh vu·ng mÂi
g‹c 150 thıËc quan ; tœnh ra mπu tµy (hectare) l° 62 ares, 2521. Theo c‚ Ω≠o Tabert th÷ mÊt
mπu thÈi Ω°ng c˙u to hÁn, l° 73 ares, 0890.

MÊt mπu chia ra 10 s°o.

MÊt s°o chia ra 15 thıËc, c›n g‡i l° cao.

NgıÈi thÈi xıa quan niŒm ΩÁn gi®n r±ng mπu l° sÍ Ω∂t h÷nh vu·ng; s°o l° sÍ Ω∂t h÷nh
ch˘ nh∫t vËi bÀ ngang l° 15 thıËc, bÀ d°i l° 150 thıËc.

NgıÈi Phüp ra nghŸ ΩŸnh ng°y 3/10/1865 ΩÃ th‚ng nhˆt viŒc Ωo Ω≠c, h‡ quy ΩŸnh Ω≠i
khüi 2 mπu ta ng°y xıa l° mÊt mπu tµy (hectare). Nhı v∫y c‹ s˙ sai biŒt, th∫t ra, hai mπu
ta l° 125 ares tˆc l° to hÁn mÊt mπu tµy.

MÊt mπu tµy chia ra 100 s°o tµy (100 ares).

VÀ Ωong lıÈng, tr≈n nguy≈n t∞c th÷ dƠng hÊc ΩÃ Ωong lĨa, dƠng vu·ng ΩÃ Ωong g≠o.
MÊt hÊc chia ra 26 thØng, mÊt thØng l° 10 hiŒp, mÊt hiŒp l° 10 thıÏc. MÊt hÊc tœnh ra
71 lt, 905, em càn nƠng cẻ mất t.

MÊt vu·ng chia ra 13 thØng (phµn n¯a cða hÊc) tœnh ra nh±m 35 lœt, 953.
MÊt hÊc lÓa khi xay ra th÷ ΩıÏc mÊt vu·ng g≠o, tœnh Ω‰ Ω„ng.

Trong th˙c t∆, khi mua bün Ω‰i chüc, ngıÈi dµn thıÈng Ωong lÓa g≠o b±ng vu·ng, g‡i
n·m na l° “gi≠”.

</div>
<span class='text_page_counter'>(45)</span><div class='page_container' data-page=45>

<b>2.1) Nghÿa quµn th∂t tr∫n v° n·ng dµn m∂t ruÊng </b>

Th˙c dµn Phüp gµy xüo trÊn to°n diŒn cho viŒc kh∏n hoang Í miÀn Nam, m≠ng sng
ngẩi dàn khÃng ẽc bđo đm, ni chi n mƠa m°ng, Ω∂t rng. Th˙c dµn kh·ng dung
tĨng h≠ng dµn l∫u nhı h„i c˙u tr°o. á∂t rng cỊng thay Ω‰i chð. GiËi quan l≠i, nho sÿ bŸ
phµn h‹a, mÊt s‚ œt theo th˙c dµn Phüp nhıng ch◊ ΩıÏc chÓng x°i lÓc ban Ω∑u, v∞t chanh
r„i bfi vfi. MÊt s‚ khüc th÷ gi˘ thüi ΩÊ tƠy thÈi, t˙ bin hấ l minh trit bđo thàn. Nhng
min Nam, th˙c dµn Ωıa ra mi∆ng m„i khü ngon l° kh∏n Ω∂t, cÁ hÊi t‚t cho ·ng nhi≈u, c∫u

∂m trÍ th°nh ΩiÀn chð ΩÃ r„i r®nh rang u‚ng rıÏu ngµm thÁ, c·ng kœch vu vÁ, chün ΩÈi lĨc
vÀ gi°. MÊt s‚ Ω·ng c‚ ˚ l∏n trünh, kh·ng hıÍng b∂t cˆ µn huŒ n°o cða tµn tr°o, s‚ng nghøo
vËi nghÀ d≠y tr¿, h‚t thu‚c, coi qu¿ diŒc, d≠y ΩÈn ca, vÀ th·n x‹m m° vui vËi ΩiÀn vi≈n, mÁ

ΩÈi Nghi≈u Thu∂n, bi∆t vinh bi∆t nhÚc, tuy nhi≈n sinh k kh khỉn khin cho cỹc Ãng phđi
làm v°o c®nh “ch◊ nhŒn lØng nhØng, c› vıËng cünh ; băi lau ln bn, cỹ qun sÃng. Nho s
dễng vfl l˙c khüng Phüp n‰i danh l° Thð khoa Huµn, Ωüng danh chœ sÿ ; chi∆n sÿ vØn h‹a l°
·ng á„ ChiÃu. LiÀu m≠ng Ω∆n mˆc g°n l° ·ng C¯ TrŸ, ·ng Nhi≈u Phang. Thi≈n hÊ DıÁng l°

ΩiÀn chð. TrıÁng áŸnh coi viŒc Ω„n ΩiÀn, cÒng l° ΩiÀn chð. NguyÕn Trung Tr˙c l° n·ng dµn,
dµn ch°i (anh chi Lch).

Thot tin, thc dàn lểng tểng, cha tữm ra thÃ thˆc cai trŸ thœch hÏp : ViŒt Nam l
dàn c trữnh ấ vỉn ha khỹ cao v c‹ næt ΩÊc Ωüo khüc hÁn cüc thuÊc ΩŸa “da Ωen” Í Phi
Chµu. Th˙c dµn c‚ ˚ dƠng chünh süch :

— á„ng h‹a vÀ m¥t h°nh chünh ΩÃ dÕ cai trŸ, s¯a Ω‰i lÀ l‚i l°m viŒc cÔng l cỹch son
thđo cÃng vỉn, cỹch thàu thu, d trÔ thu∆, cüch giam gi˘, cüch Ω∂u th∑u, tˆc l° s∞p Ω¥t bÊ
müy h°nh chünh quan li≈u mËi thay cho nh˘ng thð tÚc quan li≈u cỊ.

— B®o vŒ nh˘ng tŒ Ωoan phong ki∆n, g‡i cho ra v¿ sang trng l bđo v vỉn ha dàn
tấc : Duy tr÷ hð tÚc Í th·n qu≈, Ω÷nh l°ng x·i thŸt, cüc ·ng hıÁng chˆc l°ng vπn tha h„ b∑u

c¯ lπn nhau trong phe phüi, duy tr÷ ch∆ ΩÊ b∞t dµn l°m xµu, “xü b∏m” cüc quan to quan nhfi.
Tham biŒn chð t◊nh Phüp ΩıÏc g‡i l° quan LËn trong c·ng vØn, vËi lÈi l¡ sÏ sŒt cða ngıÈi
dµn thÈi Ω°ng c˙u (trØm l≠y quan LËn, xu‚ng phıËc cho con dµn nhÈ). Kh·ng quy ΩŸnh giü
biÃu mıËn ruÊng, chð ΩiÀn mu‚n cho mıËn giü n°o tÔy theo l›ng nhµn Ω≠o. Nhıng ΩiÃm

Ωüng chĨ ˚ hÁn h∆t trong lÓc Ω°n üp cüc phong tr°o ch‚ng Ω‚i l° dÔng lu∫t b‰n xˆ tˆc l°
lu∫t Gia Long, vËi nh˘ng biŒn phüp v· nhµn Ω≠o : tra t∂n c·ng khai, k¿ t›ng ph≠m bŸ k∆t tÊi
nhı chünh ph≠m, tru di tam tÊc (b∞t vÏ con, cha m¬ cða tÊi nhµn). Quan Th‚ng Ω‚c ΩıÏc

Ω‹n rıËc theo nghi lÕ ng°y xıa d°nh cho vua ho¥c cho quan kinh lıÏc vËi b°n hıÁng ün.
<b>Ba nhµn v∫t Ω∞c l˙c nht </b>

Lểc ỹnh chim v bữnh nh x Nam ká Lc tnh, thc dàn ă may mn gƠp ẽc ba
t≈n tay sai ΩÊc üc m° chÓng dung tÓng lÓc ban Ω∑u. á°nh r±ng n∆u k¿ n°y kh·ng l°m ViŒt
gian c lc thữ cn k khỹc, nhng phđi nhữn nh∫n r±ng chœnh v÷ b‡n n°y m° phong tr°o
khüng Phỹp b suy giđm nhiu. ỏ l Lănh binh Tn, T‰ng Ω‚c PhıÁng, T‰ng Ω‚c LÊc.

Khi Phüp Ωünh th°nh S°i G›n (1859), c® ba ΩÀu c›n tr¿ : LÊc 20 tui, Phng 18 tui,
Tn 22 tui.

</div>
<span class='text_page_counter'>(46)</span><div class='page_container' data-page=46>

C·ng v° B∆n Tre l° nÁi T∂n t˜ng lui tËi nhiÀu, am hiÃu nhµn dàn v a th. Tn lănh trỹch
nhim d thỹm, theo dfli nh˘ng ngıÈi khüng Phüp, lÏi dÚng ΩŸa vŸ ΩÃ b∞t bË ngıÈi n°y tha
lfing ngıÈi kia, l¡ dÿ nhi≈n l° v÷ tı lÏi. T∂n l°m gi°u nhÈ t‰ chˆc s›ng b≠c, chi∆m Ω∂t, b∞t
dµn l°m xµu phÚc vÚ cho viŒc l°m Øn ri≈ng tı. Quan Tham biŒn (ngıÈi Phüp) Í ΩŸa phıÁng
chün ngün l‚i l°m viŒc lu·ng tu„ng v° th∂t nhµn tàm vữ Tn ln quyn. Thc dàn phong cho
chc lănh binh ca lnh mă t, tc l chc v quµn s˙ cao nhˆt trong mÊt t◊nh thÈi Ω°ng
c˙u. VÀ sau, th˙c dµn kh·ng phong chˆc n°y cho ai na vữ thuấc a, quyn ch huy quàn
s n±m trong tay ngıÈi Phüp, ch≤ng qua l° s˙ khœch lŒ lÓc ban Ω∑u ΩÃ T∂n hØng hüi ho≠t

ΩÊng. T∂n l° ngıÈi th∂t h‡c, qu≈ mƠa n≈n ngµy thÁ Ω∆n mˆc düm ch≈ bai, t‚ cüo Ω∆n quan
Giüm Ω‚c NÊi vÚ lÀ l‚i cai trŸ cða quan Tham biŒn Phüp Í h≠t B∆n Tre : “bÍi quan Tham
biŒn chÓng t·i xıa l° quan coi binh chıa t˜ng bit vic dàn cho nn ra vic quan, lm thữ
l°m b∫y, n‹i th÷ ch≤ng th·ng l˚ s˙ b±ng dıÈng nhı k¿ ngu si d‚t nüt”. T∂n l≠i l∫p c·ng, t‚
cao : “ChÓng t·i nghe b° con hai c∫u (con Phan Thanh Giđn) nhng ngẩi lm giƠc trn
trong l°ng B®o Th≠nh nhiÀu l∞m”. Quan Giüm Ω‚c NÊi vÚ (directeur de líintỉrieur) phπn nÊ,
trüch m∞ng v° t÷m cüch Ω‰i T∂n vÀ miÀn á·ng Nam k¸, nhıng T∂n l≠i ΩıÏc chÓt tœn nhiŒm
nhÈ qua C∑n GiuÊc b∞t ph‹ á‚c binh Ω°ng c˙u l° BÔi Duy Nhˆt Ωang ho≠t ΩÊng ch‚ng Phüp
vËi danh nghÿa Tham biŒn to°n ht (bt nỉm 1869). Thẩi ká bt git ba băi ă qua, Phỹp
mun chiu an v Tn lt vo “m≈ h„n tr∫n”. Phüp cho mÊt tay sai khüc l° huyŒn Vÿnh t‚
cüo T∂n vÀ tÊi l≠m quyÀn, T∂n t˙ b°o ch˘a b±ng cüch t‚ l≠i s˙ l≠m quyÀn cða huyŒn Vÿnh.
Sau cÔng, T∂n ch∆t nØm 37 tu‰i, v÷ bŸnh, trong chi∆c ghe h∑u tr≈n ΩıÈng G› C·ng S°i G›n.

<b>T‰ng Ω‚c áÂ H˘u PhıÁng </b>

Sanh quün Í ChÏ áÒi, Phüp chi∆m S°i G›n, PhıÁng tr‚n lünh l≈n B° áiÃm chÈ thÈi.
Khi th°nh Chœ H›a th∂t thð, nhÈ cai t‰ng PhıËc Í B÷nh áiÀn dπn ra tr÷nh diŒn vËi Francis
Garnier b∂y giÈ, l°m Tham biŒn h≠t Chẽ Lận. Lănh phn s d thỹm v° k≈u g‡i nh˘ng
ngıÈi khÍi nghÿa ra h°ng. V mƠt quàn s, Phng rt khÃn ngoan, ch tham gia v°i tr∫n

Ωünh cho Phüp tin c∫y : tr∫n Ωünh Ba áiÃm, lÓc b∂y giÈ l‡t v°o tay c∫u Hai QuyÀn (con
TrıÁng áŸnh) v°o thüng 7/1866, v°i ng°y sau, truy nă tậi Bn Lc. Thỹng 11/1867 cễng TÃn
Th‡ TıÈng Ωi B∆n Tre ΩÃ chi≈u dÚ hai c∫u trai con ·ng Phan Thanh Gi®n; thüng 6/1868
xu‚ng R≠ch Giü d¬p lo≠n NguyÕn Trung Tr˙c, t°u m∞c c≠n, nghÿa quµn Ω‹ng Ω„n Í S‹c
Su·ng (g∑n chÏ R≠ch Giü) chng c mănh lit, Phng v bn mă t gn 200 ngẩi ă ht

n nhng vn c th chÈ viŒn binh. Thüng 7/1868 ΩıÏc l°m á‚c phð sˆ Vnh Long,
gp phn truy nă ngha quàn khi t≈n ph‹ t‰ng üc ΩÊc Í VỊng Li≈m bŸ gi∆t.

NØm 1878, qua Phüp d˙ hÊi chÏ Qu‚c T∆, nØm 1881 gia nh∫p Phüp tŸch, v° l≠i qua
Phüp chÁi, thØm cüc con Ωang du h‡c, hai l∑n v°o nh˘ng nØm 1884 v° 1889. L° mÊt trong
nh˘ng ngıÈi ΩÀ xıËng viŒc th°nh l∫p trıÈng N˘ trung h‡c Í S°i G›n. Xin chæp v°i chi ti∆t
li≈n quan Ω∆n viŒc Ω°n üp cða PhıÁng ΩÃ chˆng minh r±ng tuy l‡t v°o tay Phüp nhıng Í
vƠng ChÏ LËn, phong tr°o ch‚ng Phüp vπn m≠nh :

— B∞t qu®n ThiŒn v° qu®n ViŒt Í L› G‚m.

— NØm 1866, c‹ cc khÍi lo≠n Í vƠng ChÏ LËn (n≈n hiÃu l° t◊nh ChÏ LËn), NguyÕn
VØn Hoan bŸ b∞t. NØm 1867, x®y ra nhiÀu vÚ üm süt cỊng Í ChÏ LËn, Phüp g‡i PhıÁng Ω∆n

ΩÃ cho th≈m t°i liŒu v° ΩiÀu tra.

— NØm 1871 v° 1875, c‹ khÍi nghÿa Í PhıËc LÊc (C∑n GiuÊc), PhıÁng ra c·ng d‡ thüm.
— Nỉm 1873, Phng trữnh cho thc dàn danh sỹch mất s lănh t khỹng Phỹp, sp
khi lon cỹc t◊nh miÀn Tµy. Cc khÍi lo≠n n°y do Tr∑n Tuµn ΩiÀu khiÃn t˜ Khünh H›a.

</div>
<span class='text_page_counter'>(47)</span><div class='page_container' data-page=47>

— NØm 1878, ΩiÀu khiÃn viŒc s¯a con kinh NıËc M¥n, b∞t dµn Í t‰ng LÊc Th°nh H≠

l°m xµu, dµn vƠng n°y n‰i ti∆ng l° cˆng Ω∑u.

NhiŒm vÚ quan tr‡ng cða PhıÁng vπn l° d‡ thüm vÔng ChÏ LËn, C∑n GiuÊc v Tàn
An. V mƠt chỹnh quyn, trậc tin lm hÊ trıÍng (b∂y giÈ, th°nh ph‚ ChÏ LËn chia ra lm
20 hấ); nỉm 1868 Phng trữnh cho thc dàn danh süch nh˘ng ngıÈi Ωüng tin c∫y c‹ thÃ
l°m chˆc hÊi tÀ. NØm 1872, ΩıÏc ch◊ ΩŸnh l°m hÊi vi≈n HÊi Ω„ng th°nh ph‚ ChÏ LËn. NØm
1879, l°m ph tỹ cho Xă Tày Chẽ Lận. Nh ta bit, ChÏ LËn l° nÁi t∫p trung thıÁng gia
Hu≈ kiÀu, PhıÁng kh·ng bfi qua cÁ hÊi ΩÃ l°m gi°u, gi®i quyt mi ỹpphe giễm cho
thng gia, ăi tic vin chˆc Phüp, l°m trung gian lo h‚i lÊ. NhÈ v∫y m° l°m gi°u nhanh
ch‹ng, uy th∆ l≈n cao Ω∆n mˆc quan To°n quyÀn Paul Doumer khi v°o Nam c›n ghæ nh°
PhıÁng Øn u‚ng, c‹ l¡ nhÈ dŸp n°y m° ΩıÏc quan To°n quyÀn cho kh∏n trıng sÍ Ω∂t rng

lËn Ω∆n 2223 mπu tµy. Trong lĨc d‡ thüm, PhıÁng tfi ra khỉo lỉo, trünh gµy thƠ n cÃng
khai, nhẩ m so vậi Lănh binh Tn v° T‰ng Ω‚c LÊc, bÀ ngo°i th∂y nhı l° PhıÁng hin
lnh, cu ngẩi ny, bđo lănh ngẩi kia.

Nhng trÈi b∂t dung gian Ω®ng, PhıÁng bŸ m∂t tœn nhiŒm vữ ă bđo lănh, xin cha
chp theo dfli Th khoa Huàn trong nh. Sut khođng 3 nỉm (sau khi bŸ Ω°y Í Cayenne
r„i ΩıÏc µn xü), Thð khoa Huàn bit lẽi dng hon cđnh lin lc vËi nh˘ng Hu≈ kiÀu theo
Thi≈n áŸa HÊi Í ChÏ LËn v° tËi lui vƠng Tµn An ΩÃ c‰ sĨy, t‰ chˆc cc khüng Phüp.
ChuyŒn vỴ lỴ ra, tıÍng ch˜ng PhıÁng mang h‡a. B∂y lµu ngo°i Thð khoa Huµn, Phng ă
tng bđo lănh nhiu ngẩi m thc dàn Phüp kh·ng tin c∫y cho l∞m. K¿ thÔ cða PhıÁng l°
T‰ng Ω‚c LÊc th˜a dŸp n°y l°m nÓng, Ωıa ΩiÀu kiŒn l° giam lfing PhıÁng trıËc khi d¬p lo≠n
Thð khoa Huµn. Nhıng r‚t cuÊc, PhıÁng vπn ung dung, c°ng mau gi°u th≈m v° ΩıÏc thang
T‰ng Ω‚c — n≈n hiÃu l° T‰ng Ω‚c h°m — v÷ theo quy ch quan li bđn x do thc dàn Nam
k¸ b°y ra, ch◊Ω∆n ng≠ch Ω‚c phð sˆ l° h∆t.

áµy l° tay sai Ω∞c l˙c s‚ mÊt, vıÏt h≤n hai nhµn v∫t tr≈n : hüo th∞ng, ham ΩŸa vŸ, ıa
t°n süt theo l‚i phong ki∆n. Khi Phüp chi∆m th°nh M˛ Tho, LÊc s‚t sng tữm c hấi bứn tđn
c vậi chic ghe chÍ Ω∑y tiÀn k¡m (tiÀn cða ai ?), Ω∆n tr÷nh diŒn vËi Cha Marc, b∂y giÈ cha sÍ
n°y ki≈m lu·n chˆc tham biŒn. NØm 1861, ngay sau khi xin viŒc, LÊc ΩıÏc c∂p cho cØn nh°
lü, gia nh∫p lnh mă t ri lp cÃng ln cai, ln ấi. Ngoi thẩi giẩ lm lnh, Lấc cn lănh
trỹch nhim gi˘ kho lÓa cho nh° nıËc v° ΩıÏc quan tham biŒn cho µn huŒ l° Ωem cÁm dı
cða lœnh vÀ nh° m° nu·i heo. NhÈ hØng hüi ΩiÀm ch◊ v° b∞n gi∆t, nØm 1865 l°m huyŒn, ng„i
t≠i Cüi Bø ΩÃ canh ch˜ng vÔng á„ng Thüp. Cüi Bø l° vŸ trœ chi∆n lıÏc tr≈n TiÀn giang, c‹ thÃ

Ωi th≤ng l≈n Cao Mi≈n. B∂y giÈ mÊt s‚ quan l≠i Ω°ng c˙u gom vÀ B÷nh Cüch, ThuÊc Nhi≈u,
Cai L∫y, l∫p Ω„n ΩÃ li≈n l≠c vËi Thi≈n HÊ DıÁng trong bıng. LÊc Ωünh quµn sÿ Ω°ng c˙u ra
khfii Cai L∫y r„i cuÊc t∂n c·ng Ω≠i quy m· cða Phüp diÕn ra, LÊc Ω‹ng vai tr› quan tr‡ng,

Ωünh t˜ C∑n L‚ ΩÃ n‚i vËi m∂y cünh quµn khüc Ωünh t˜ Ω„n H˘u (phœa B∆n Lˆc) v° Ω„n
TiÀn (phœa Cai L∫y). NØm 1867, thØng l°m phð r„i nØm sau g‹p c·ng Ωünh Ωu‰i v° b∞t s‚ng
T‰ng binh BÓt khi ·ng n°y Ωünh v°o tn quµn Phüp trĨ Ω‹ng ti Sa ỏổc (ữnh lng Tàn
Qu ỏÃng). Lấc coi huyŒn Tµn Th°nh (Sa áỉc), sau ΩıÏc g‡i vÀ Cüi Bø, thØng Ω‚c phð sˆ
(15/8/1868). B∂y giÈ Í R≠ch Giü, NguyÕn Trung Tr˙c khÍi nghÿa, t◊nh lˇ n°y bŸ tüi chi∆m,
Ngun Trung Tr˙c ch≠y ra Ω®o PhĨ Qu‚c. Phỹp kổo binh bao vày đo. Lấc dễng th on
c‚ h˘u l° b∞t gi∆t thµn nhµn nh˘ng ngıÈi trong cuấc. Nguyến Trung Trc phđi ra mƠt
cu sng nhng ngẩi b bt lm con tin. Lấc lănh trỹch nhiŒm ΩiÀu tra r„i tr÷nh cho Phüp
danh süch 170 ngıÈi li≈n can vËi NguyÕn Trung Tr˙c.

</div>
<span class='text_page_counter'>(48)</span><div class='page_container' data-page=48>

Salicetti bŸ gi∆t khi Ω∆n VÒng Li≈m Ω°n üp cuÊc khÍi lo≠n : LÊc ΩÚng vËi nghÿa quµn Í Lüng
Thæ, g„m Ωa s‚ l° ngıÈi Mi≈n, cuÊc chi∆n khü s·i n‰i, nhiÀu phen tıÍng ch˜ng LÊc thua
tr∫n nhıng sau r‚t nhÈ khœ giËi t‚t n≈n th∞ng.

NØm 1875, l≠i n‰ l˙c d¬p cc khÍi nghÿa cða Thð khoa Huµn, c‹ Phð áˆc ti∆p tay ΩÃ
ch∫n phœa c¯a TiÃu (ΩÀ ph›ng Thð khoa Huµn tr‚n theo ΩıÈng biÃn). LÊc ru„ng vƠng c›n
l≠i, Thð khoa Huµn bŸ b∞t g∑n ChÏ G≠o. Tr∫n n°y Phüp giao tr‡n quy∆n b∞n gi∆t n≈n lœnh
cða LÊc ru„ng cüc lÔm bÚi, Ω∆n mˆc nai, ch„n, c‡p ch≠y tün lo≠n v°o x‹m.

NØm 1878, dơp cuấc khi lon ca Ong v Khđ ; hai vŸ n°y toan Ωünh th÷nh l÷nh chÏ
M˛ Tho. NØm 1883, Ω°n üp cuÊc khÍi nghÿa cða ngıÈi Mi≈n Í Tr° Bæc (Cao Mi≈n).

Í miÀn Trung b∂y giÈ Mai Xuàn Thng ni ln, Phỹp dơp khÃng ni nn nhÈ b°n tay
gian üc cða LÊc. LÊc mÊ 1050 lnh mă t, em v thnh ỗ Ma (Si Gn) t∫p dıÏt r„i Ω∆n
chi∆n trıÈng thi h°nh thð Ωo≠n b∞t thµn nhµn cða Mai Xuµn ThıÍng v° cða nh˘ng ngıÈi
theo quµn khÍi nghÿa. LÊc tfi ra hüch dŸch, l°m viŒc l∂n quyÀn cüc sÿ quan Phüp Í ΩŸa
phıÁng. LĨc h°nh quµn, LÊc dƠng con d∂u “Thu∫n Khünh T‰ng Ω‚c”, tˆc l° T‰ng Ω‚c cða
hai t◊nh B÷nh Thu∫n, Khünh H›a. Khi xong viŒc, vÀ Cüi Bø vπn thœch dÔng con d∂u ∂y. LÊc
l≠i ΩÀ nghŸ vËi Phüp tüch hai t◊nh n°y ra khfii Trung k¸, nh∫p vo Nam ká vữ chnh quàn s
Nam ká (tc l ca Lấc) ă ra tay dơp lon, nhng nghŸ n°y kh‹ thi h°nh !

VÀ gi°, LÊc Ωau ung thı bao t¯ nhıng vπn hØng hüi ra t°i “kinh bang t∆ th∆”. Lo≠n l≠c
kh·ng c›n, LÊc ra tay ch◊nh trang vƠng Cüi Bø. H‡c ΩıÏc phỉp Ωo Ω≠c n≈n Ωem üp dÚng,
ph‹ng m∂y con lÊ Í chÏ n°y. LÊc l≠i xin b∞t dµn xµu ΩÃ Ω°o kinh trong vÔng á„ng Thüp, ban

Ω∑u Ω°o th¯ (kinh bÀ ngang rÊng 3 mỉt), nhıng l≠i b∞t dµn xµu ΩÏt nh÷ nËi rÊng ra 10 mỉt,
n‚i liÀn t˜ B° Bøo tËi R≠ch RuÊng (1897) g‡i l° kinh T‰ng c Lấc (thc dàn cho phổp Ơt
tn). Lấc tr th°nh ngıÈi ΩiÀn chð lËn nhˆt cða t◊nh M˛ Tho khi mua l≠i cƠ lao NØm Th·n
v° Ω∂t Í cÔ lao R„ng.

T‹m l≠i, LÊc Ω‹ng vai tœch c˙c trong viŒc Ω°n üp cüc phong tr°o Thi≈n HÊ DıÁng,
Ngun Trung Tr˙c, Thð khoa Huµn, Mai Xuµn ThıÍng. Phüp dung tểng cho Lấc lm
nhng vic dă man, vÃ nhµn Ω≠o m° chĨng kh·ng mu‚n l°m, sÏ mang ti∆ng x∂u vÀ chĨng.
Nhıng ΩıÏc chim th÷ treo nü, th˙c dµn l∑n h„i tfi ra l≠nh nh≠t Ω‚i vËi k¿ ă quỹ st sng vậi
nhim v li thẩi. Phüp cho ngıÈi n‹i x∂u c·ng khai r±ng chˆc T‰ng Ω‚c cða LÊc l° b∂t
hÏp lŒ, ch◊ dƠng Í Trung k¸ chË kh·ng dƠng Í xˆ thc ΩŸa, do Ω‹ ph®i s¯a l≠i l° “T‰ng Ω‚c
h°m” (honoraire). L≠i cn chc v Khàm sai m Lấc ă t phong khi in thiŒp chÓc T∆t nØm
1888. LÊc cho r±ng Khàm sai l chc v hẽp phỹp, vữ Ãng ta th˜a lŸnh quan Th‚ng Ω‚c Nam
k¸ ra ngo°i Trung dơp giƠc, nhng c ngẩi t cỹo rng Lấc t xng Khàm sai ca triu

ữnh Hu, vậi dng ˚ l°m lo≠n vÀ sau.

LÊc thœch Ωünh gi¥c vËi Ω≠o quµn ri≈ng lĨc ban Ω∑u g„m hÁn 100 ngıÈi nhıng vÀ gi°,
th˙c dµn ch◊ΩÃ cho 5 ngıÈi lœnh h∑u m° th·i.

MÊt chi ti∆t Ωüng chÓ ˚ l° vo nỉm 1868, Lấc ă i bt quàn lm ngy Í phœa Tr° áı”

Ωem vÀ Chµu á‚c nÊp cho quan tham biŒn. áµy l° nh˘ng ngıÈi thuÊc nh‹m B¯u SÁn K¸
HıÁng Í Th∂t SÁn.

LÈi ph≈ cða cüc quan tham biŒn giÓp chÓng ta hiÃu rfl thüi ΩÊ cða th˙c dµn. á≠i khüi,
h‡ bi∆t LÊc t°n üc nhıng h‡ x°i trong thð Ωo≠n dÔntg ngıÈi v° lu∫t lŒ b‰n xˆ ΩÃ Ω°n üp
ngıÈi b‰n xˆ : Mất vin chc quỹ k lẻng, quỹ tn tàm trong v°i trıÈng hÏp”, “kh·ng c∏n
th∫n trong viŒc dÔng phıÁng tiŒn, nhıng l≠i Ω≠t mÚc Ωœch ch∞c ch∞n”. LÊc sanh t∫t u‚ng
rıÏu, tünh t÷nh thay Ω‰i rfl rŒt. Ba nØm trıËc khi ch∆t, LÊc ΩıÏc vi≈n tham biŒn M˛ Tho ph≈

</div>
<span class='text_page_counter'>(49)</span><div class='page_container' data-page=49>

Trong giai on khỹ di, dàn chểng chŸu c®nh ly tün, k¿ lıÁng thiŒn c‹ thÃ bŸ v lày.
Ch cn b tữnh nghi l b tễ, b y ra CÃn NÃn hoƠc ỏi Hđi (đo Bourbon) hoƠc qua tn
M Chàu, thuấc a Phỹp ni danh ma thi≈ng nıËc ΩÊc : xˆ Cayenne (g‡i l° Cai Danh
qun). HoƠc qua tn đo Antilles sỹt Nam M Chàu, hoƠc qua nh tễ Toulon.

Ngoi chuyn nh∞m m∞t cho b‡n ViŒt gian b∞t gi∆t, t‚ng tiÀn v° hØm h‡a, th˙c dµn
c›n ngang nhi≈n phün quy∆t nh˘ng b®n ün h°nh chünh (jugement administratif) theo Ω‹,
tham biŒn chð t◊nh ΩıÏc quyÀn ΩÀ nghŸ bfi tÔ, Ω°y ra CÃn ỏđo hoƠc cỹc lănh th ngoi thuấc
Phỹp nh˘ng ngıÈi ch◊ bŸ t÷nh nghi, vu cüo l° l°m lo≠n nhıng chıa t÷m ΩıÏc b±ng chˆng g÷
cÚ thÃ. Thng c Nam ká hoƠc Giỹm c Nấi v (directeur de líIntỉrieur, lĨc Ω∑u dŸch ra
ch˘ Nho l° L≠i BÊ thıÏng thÁ), xæt l≠i r„i chu∏n y. MÊt dŸp cho b‡n ViŒt gian ΩŸa phıÁng
tha h„ büo cüo ΩÃ gi˙t ruÊng vıÈn nh° c¯a.

Tho≠t ti≈n, b‡n tham biŒn chð t◊nh b∞t bË tÔ Ω°y quü nhiÀu, Ω∆n mˆc ba thüng sau
(23/11/1868), Ω· Ω‚c Ohier gÍi vØn th khin trỹch vin tham bin ht Vnh Long ă l≠m
dÚng. Ng°y 9/3/1875, Duperræ ra lŸnh dˆt khoüt r±ng t°i s®n cða nh˘ng ngıÈi bŸ l≈n ün
ph®n lo≠n u b tch thàu, tin bỹn ti sđn ny dễng trẽ cp cho gia ữnh bn lnh mă t t
tr∫n lÓc Ωi ru„ng b‚. Nhıng nØm sau, ng°y 25/8/1876 l≠i c‹ lŸnh : t°i s®n cða b‡n phi∆n lo≠n

Ωem bün ra, thay v÷ Ωem thıÍng cho k¿ t‚ giüc th÷ l≠i thuÊc vÀ nh° nıËc ; nh° nıËc tƠy
trıÈng hÏp m° thıÍng ri≈ng. Trong th˙c t∆, rng t do con ca Trng ỏnh lm ch ă
b bün Ω∂u giü t˜ nØm 1869, nhıng kh·ng ai ra mua. Kinh nghiŒm vÚ khÍi lo≠n Thð khoa

Huµn cho th˙c dµn bi∆t r±ng mÊt s‚ kh·ng œt hıÁng chˆc hấi t lm vic cho Phỹp ă tỹn
trẽ trc ti∆p ho¥c giün ti∆p nh˘ng ngıÈi l°m lo≠n. Do Ω‹, Ω· Ω‚c Nam k¸ k˚ nghŸ ΩŸnh s‚
123 ng°y 20/5/1875 quy ΩŸnh t˜ r°y vÀ sau l°ng n°o l°m lon hoƠc ng lfla vậi lon quàn
thữ b xa tn, giđi tỹn, sỹp nhp qua lng làn cn, ti sđn ca hng chc hấi t b tch
thàu, hng chˆc hÊi tÀ bŸ qu®n thĨc Í t◊nh xa. NghŸ ΩŸnh ng°y 25/5/1881 ban h°nh quy ch∆

th‰ trıËc (indigænat) theo Ω‹ tham biŒn chð t◊nh ΩıÏc quyÀn xæt x¯ bfi tÔ trong v°i trıÈng
hÏp, khfii c∑n Ωıa qua t›a ün (g‡i n·m na l° Í tƠ b‚, tˆc l° Í tƠ theo lŸnh cða t›a B‚, lĨc
Phüp mËi qua, c‹ quan B‚ chünh nhı thÈi Ω°ng c˙u, nhıng l° quan B‚ ngıÈi Phüp). BÊ
ThuÊc ΩŸa tün th°nh viŒc b∞t giam mÊt s‚ Ω·ng ngıÈi m° kh·ng c∑n truy t‚ ra t›a, ΩÃ ΩÀ
ph›ng cuÊc khÍi lo≠n m° th˙c dµn ΩıÏc tin l° s∞p bƠng n‰ Í M˛ Tho v°o nØm 1883, cho Ω‹
l° üp dÚng quy ch∆ th‰ trıËc. á„ng thÈi, BÊ cỊng cho phỉp thng c Nam ká ẽc quyn
càu lu trong thẩi h≠n nhˆt ΩŸnh nh˘ng ph∑n t¯ bŸ t÷nh nghi, v° µn xü h‡ khi n°o th∂y
thu∫n lÏi (5/9/1884).

á‚i vËi ngıÈi T°u, BÊ ThuÊc ΩŸa tün th°nh biŒn phüp m° Th‚ng Ω‚c Nam k¸ üp dÚng

ΩÃ tr˜ng ph≠t nh˘ng ngıÈi theo Thi≈n áŸa HÊi Í S‹c TrØng (1/9/1882) theo Ω‹ n≠n nhµn bŸ
trÚc xu∂t vÀ T°u, tŸch thàu ti sđn. Bang Triu Chàu Sc Trỉng phđi xut tin trđ lng
cho bn lnh mă t do nh° nıËc tuyÃn th≈m ΩÃ gi˘ an ninh trong t◊nh, Ω„ng thÈi Bang n°y
ph®i chŸu ph≠t n∆u trong h°ng ngÒ Thi≈n áŸa HÊi l≠i c‹ ngıÈi trong Bang gia nh∫p.

ViŒc khüng Phüp Í Nam k¸ LÚc t◊nh khü rm rấ, thc dàn v tay sai ă dm nỹt
nh˘ng vÔng g∑n t◊nh lˇ Ω∆n t∫n th·n x‹m h¿o lỹnh. Dàn chểng hỉng hỹi vữ by giẩ triu

</div>
<span class='text_page_counter'>(50)</span><div class='page_container' data-page=50>

Ωüm dµn mÊ nghÿa ∂y ΩıÏc. ViŒc ∂y, nh° c∑m quyÀn Phüp Í ba t◊nh miÀn á·ng cˆ ra lnh
ku gi nhng ngẩi quđn sut quàn ngha dflng.

Sau khi m∂t ba t◊nh miÀn Tµy, dµn chĨng vπn ti∆p tÚc chi∆n Ω∂u. Dµn Í n·ng th·n dÈi
chÂ nhiÀu l∑n, xa sanh quün, h‡ h°ng th∂t l≠c, thay tn i h khfii b tp nă. So vËi cfli

B∞c k¸ v° Trung k¸, l°ng m≠c miÀn Nam bŸ phü tün nhiÀu hÁn, ngo°i mÚc Ωœch b÷nh ΩŸnh,
th˙c dµn c›n nh±m hðy ho≠i vØn h‹a ; th°nh lÒy bŸ san b±ng trØm ph∑n trØm t≠i S°i G›n
cỊng nhı Í cüc t◊nh, gia ph® kh·ng c›n, ngıÈi c‹ cØn cı trÍ th°nh lıu dµn, Ω∂t rng Ω‰i
chð. Sau khi h≠ th°nh Chœ H›a, th˙c dµn mu‚n gi˘ cüc t‰ chˆc Ω„n ΩiÀn nhı cÒ ΩÃ vic sđn
xut lểa go khÃng b ữnh tr v viŒc cai trŸ œt bŸ xüo trÊn. Nhıng Ω∆n ng°y 22/8/1861, li
giđi tỹn vữ n in l c s ch‚ng Ω‚i m≠nh m¡.

V°o cu‚i nØm 1868, Ω· Ω‚c Ohier ba h°nh quy∆t ΩŸnh s‚ 473 ra gi®i thıÍng cho nh˘ng
ai b∞t nÊp nhng lănh t khỹng Phỹp gm 11 ngẩi vậi giỹ 1000 quan mÂi ngıÈi : c∫u Hai
QuyÀn (con TrıÁng ỏnh) by giẩ cẻ 25 tui ; Hn Làm Phu ; T‰ng binh Th°nh ; ∂p QuyÀn
(ph‹ cða TrıÁng ỏnh) ; Nguyn soỹi Thàn (ngẩi ă ỹnh n M Tho) ; T‰ng binh Hinh ;
T‰ng binh Cüch ; c∫u Tı, c∫u NØm (hai con cða Phan Thanh Gi®n), T‰ng binh Th°nh (g‚c Í
Th∂t SÁn, trıËc Ω∂y c‹ Í R≠ch Giü) ; ph‹ Nguy≈n soüi DıÁng (vıÏt ngÚc M˛ Tho nØm 1867,
hiŒn Ωang Í Ba áÊng).

T‰ng binh Th°nh m° th˙c dµn h°i rfl g‚c Í Th∂t SÁn chœnh l° nhµn v∫t quan tr‡ng
thuÊc giüo phüi Bu Sn Ká Hng (c C Quđn).

Hn làm Phu, kh·ng rfl l° ai (trong nguy≈n vØn kh·ng bfi d∂u).

V° 2 ngıÈi vËi giü 500 quan : á‚c binh S∞c, áÀ Ω‚c á≠o (trıËc Ω∂y, á≠o Í M˛ Tho).
Quy∆t ΩŸnh n‹i rfl l° lœnh ho¥c vi≈n chˆc b‰n xˆ h˘u c·ng c‹ thÃ l≈n c∂p b˙c, ngo°i tiÀn
thıÍng. Cüc vi≈n cai t‰ng, hıÁng chˆc hÊi tÀ n∆u c‹ h°nh ΩÊng c®n ngØn viŒc truy t∑m,
kh·ng s‚t sng tp nă sĂ b trng pht theo lut ng c˙u (lois annamites). V°o dŸp khÍi
nghÿa Thð khoa Huµn, th˙c dµn Phüp c‚ ˚ phü tan cÁ sÍ n·ng th·n Ω∆n t∫n g‚c rÕ, khðng b‚
lu·n nh˘ng ai s‚ng dıËi s˙ cai trŸ cða chÓng nhıng c›n thüi ấ ểp m. Cđ mất vễng rấng
lận t Tàn An, t˜ vÔng ChÏ G≠o Ω∆n süt chÏ M˛ Tho, d°i theo TiÀn giang phœa r≠ch G∑m

ΩÀu chŸu h‡a lày. ỏng bo nhàn d M Tho, Chẽ Go ă h∆t l›ng ðng hÊ cuÊc khÍi nghÿa
n°y vËi s˙ tün trÏ cða hıÁng chˆc hÊi tÀ.

Chð t◊nh M˛ Tho ΩıÏc quan Th‚ng Ω‚c cho xu∂t ra 6550 quan trđ nhng chi ph v
cuấc hnh quàn chng Th khoa Huàn l 4481 quan, tin cn li thữ d°nh trÏ c∂p cho vÏ
b‡n lœnh t¯ tr∫n. Nhıng thc dàn khÃng mt gữ cđ, li c lẩi cho ngàn sỹch khi ra lnh pht
nhng ngẩi ă tham gia khÍi nghÿa nhıng kh·ng ra Ω∑u thĨ v° tr÷nh diŒn kŸp thÈi, ph≠t
b±ng tiÀn theo quy∆t ΩŸnh cða Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ng°y 5/7/1875. V° Th‚ng Ω‚c Nam k¸
cỊng tr˜ng ph≠t 47 l°ng trong t◊nh M˛ Tho ă giỹn tip hoƠc trc tip ng hấ Th khoa
Huµn (quy∆t ΩŸnh ng°y 5/7/1875) t‰ng s‚ l° 53700 quan, l¡ dÿ nhi≈n, hıÁng chˆc l°ng günh
chŸu v° dµn l°ng ph®i chia sËt ΩÃ khfii bŸ r∞c r‚i.

LĨc hnh quàn v truy nă, thc dàn cn tch thàu ΩıÏc 1515 quan, HıÁng chˆc hÊi tÀ
Í hai l°ng Song Thnh v Bữnh Dng ă gp cho quàn khi nghÿa 387 Ω„ng (trŸ giü 2147
quan) l° tiÀn do l°ng thµu thu∆ ΩıÏc ; nh° nıËc ra lŸnh b„i thẩng bng cỹch tch thàu v
bỹn ti sđn ca hai vŸ hıÁng chˆc hÊi tÀ l°ng Song Th≠nh c‹ tham gia khi ngha (ă b
git), s tin cn l≠i th÷ mÊt ·ng hıÁng chˆc hÊi tÀ l°ng Song Thnh v 5 Ãng lng Bữnh
Dng phđi bi thıÈng cho Ωð, cüc ngıÈi n°y l¡ dÿ nhi≈n l° bŸ cüch chˆc.

</div>
<span class='text_page_counter'>(51)</span><div class='page_container' data-page=51>

ngÚ m° kh·ng b∞t buấc k l mƠt phđi xut trữnh giy ca a phıÁng cỊ cho phỉp thay Ω‰i
nÁi cı trĨ.

Nh‹m ngıÈi mu‚n “t≠o l∫p ΩÈi” theo quan niŒm t·n giüo tÚ h‡p l∑n h„i Ω∆n Th∂t SÁn
h¿o lünh, c‹ c‡p beo nhıng xa khu v˙c th˙c dµn kiÃm soüt, l≠i ΩıÏc ıu th∆ l° g∑n bi≈n giËi
ViŒt Mi≈n. Tuy nhi≈n, nh˘ng l°ng tµn t≠o n°y vπn bŸ th˙c dµn Ω∆n qu∂y r‚i : vƠng An áŸnh
Í nĨi TıÏng bŸ phü x‹m, Ω‚t chÔa vÀ tÊi l∫p HÊi kœn.

á∑u nØm 1872, vÔng r≠ch Cüi T°u (ven r˜ng U Minh H≠) tuy l° thıa thËt, nghøo n°n,
l°ng x‹m chıa th°nh nÀn n∆p nhıng hai anh em áÂ Tha LuÃng v ỏ Tha T ă khi
ngha, git ẽc lnh mă t. ỏ Tha T c ln n lünh ngo°i khÁi vŸnh Xi≈m La, t∫n h›n

SÁn Rüi nÁi th®o am cða th∑y áıËc : ngıÈi tu h°nh cheo leo ngoi bin khi vn nƠng lng
vữ nıËc. VÀ sau, hai anh em h‡ áÂ bŸ b∞t v x t, ngha quàn thữ b y. Tham bin R≠ch
Giü x¯ h‡ trong phi≈n t›a g‡i l° “t›a ün b‰n xˆ”, chœnh ·ng ta l°m Chünh ün. T≈n chð t◊nh
Benoist n‰i danh l° t°n üc (v° thœch khđo cu) ă nhàn danh dàn chểng nậc Phỹp m
buÊc tÊi v° tuy≈n ün ΩÓng “lu∫t An Nam” theo Ω‹ “ngıÈi l°m lo≠n bŸ x¯ tr®m, kÃ lu·n
nh˘ng bn ng lfla, khÃng cn phàn bit tấi nƠng nhơ gi˘a chünh ph≠m v° t›ng ph≠m”.
Tuy nhi≈n, vi≈n chð tnh cho àn giđm i ỹn t hữnh ra 20 nØm lıu Ω°y (trıÈng hÏp Ph≠m
T∂n Tr÷). MÊt can ph≠m cỊng trong vÚ khÍi nghÿa n°y l° Vfl VØn TrıËc, ngıÈi l°ng á·ng
Thüi bŸ x¯ lıu Ω°y chung thàn.

Nay hăy cn nhiu danh tỹnh can phm do th˙c dµn x¯ theo biŒn phüp cao hˆng, tƠy
theo s˙ t‚ cüo vËi tang chˆng mÁ h„. H‡ l° chi∆n sÿ v· danh, Ωa s‚ bŸ lıu Ω°y t˜ thanh ni≈n

Ω∆n k¿ gi° nua, t˜ k¿ th∂t h‡c Ω∆n k¿ Ω∫u tĨ t°i, ngÚ Í l°ng m≠c vƠng M Tho, Tày Ninh,
B Ra, Cao Lănh, Tàn An, C∑n ThÁ, S‹c TrØng, Sa áæc, G› C·ng, Thð D∑u MÊt, Long
Xuy≈n, Vÿnh Long, Chµu á‚c, B∆n Tre. Thµn nhµn cða h‡ nhÈ cüc quan ΩŸa phıÁng chuyÃn

ΩÁn k≈u n°i. TrıÈng hÏp ·ng Vfl VØn T›ng t˜ng l°m ấi quđn (lănh bng cp khi ngha)
b bt v°o cu‚i nØm 1864, v˜a bŸ Ω°y ra C·n N·n mÊt thüng l° ch∆t bŸnh ; ∂y th∆ m° 15 nØm
sau, v÷ gia Ω÷nh chıa hay tin n≈n con l° Vfl VØn Toün l≠i l°m ΩÁn xin µn xü vữ cha ă th ỹn

ẽc 15 nỉm ri ! TrıÈng hÏp cða ·ng tÓ t°i Tr∑n VØn Tr° bŸ Ω°y qua Cayenne, vÏ l°m ΩÁn

xin µn xü, xin gi®m ün quü nhiÀu l∑n m° kh·ng ΩıÏc ch∂p thu∫n, m¥c d∑u c‹ tri phð T·n
Th‡ TıÈng Ωˆng ra lm tẩ bđo lănh vậi quan trn : Nh Ãng c›n h„ nghi s˙ g÷ th÷ xin khi
tha n‹ ra r„i d≠y n‹ ph®i Í t≠i S°i G›n sau n‹ c›n l°m s˙ g÷ qu∂y q th÷ t·i cỊng xin chŸu
tÊi chung vËi n‹”.

VÚ ·ng Qu®n HËn gi∆t phð Ca Í H‹c M·n ΩıÏc x¯ t≠i Gia ỏnh vo 12/9/1885 gm 37
ngẩi lănh ỹn, trong 14 ngıÈi bŸ l≈n ün t¯ h÷nh. CỊng nØm 1885 n°y, Í Cao Mi≈n phong

tr°o ch‚ng Phüp l≈n cao.

NgıÈi Mi≈n Í H° Ti≈n v° ngıÈi ViŒt hÏp tüc nhau Ωünh Phüp v°i tr∫n, quµn khÍi
nghÿa gom Ω∆n trØm ngıÈi Í vƠng MỊi Nai (chÏ H° Ti≈n) v° R≠ch VıÏc, Ba H›n.

</div>
<span class='text_page_counter'>(52)</span><div class='page_container' data-page=52>

ngha ti Si Gn. Măi n nØm 1875, vÔng ngo≠i · S°i G›n vπn chıa y≈n tŸnh, mÊt tay sai

Ω∞c l˙c cða th˙c dµn t˜ng ΩiÀm ch◊ nh˘ng ngıÈi c∑m Ω∑u khÍi lo≠n l≠i bŸ gi∆t bfi xüc g∑n
chƠa Í ranh giËi ba l°ng Tàn Thậi, Bữnh Hng v Bữnh Hng ỏÃng ; thng Ω‚c Nam k¸ ra
lŸnh ph≠t hıÁng chˆc hÊi tÀ ba l°ng n‹i tr≈n vÀ tÊi kh·ng phüt giüc kŸp thÈi v° gi∂u nh¬m ;
tiÀn ph≠t cÊng chung l° 1000 quan, trong Ω‹ 500 quan xu∂t ra trÏ c∂p cho gia ữnh nn
nhàn. ỏn nỉm 1887, quan tham biŒn h≠t thˆ 20 (sau Ω‰i l≠i l° t◊nh B÷nh H›a r„i Ω‰i l°
t◊nh Gia áŸnh) büo cüo t◊ m◊ hÁn, nh∫n ΩŸnh r±ng th°nh ph∑n b‡n b∂t h®o g„m n°o thÏ th∂t
nghiŒp, lao c·ng ViŒt v° T°u, b‡n Ωünh xe ng˙a, b‡n l°m b„i cho Tµy Ωang tht nghip,

Ãng đo nht l bn lu dàn t khp cỹc tnh Nam ká tu v tữm phng k sinh s‚ng.
B‡n n°y thıÈng tfi ra ng≠o m≠n, b∂t phÚc tƠng lu∫t phüp. V÷ c‹ lŸnh kh·ng cho üp dÚng quy
ch∆ th‰ trıËc t≠i qu∫n Gia áŸnh n≈n vi≈n chˆc kh·ng c›n kh® nØng tr˜ng trŸ h‡. H‡ cˆ ung
dung l°m ΩiÀu sai qu∂y, hÕ bŸ b∞t l° 24 giÈ sau h‡ ΩıÏc th® ra, theo lu∫t ΩŸnh. NØm 1899,
t÷nh h÷nh Í t◊nh Gia áŸnh v° ngoi Ã Si Gn thm bi ỹt hn. Du ăng tÚ t∫p Í B° áiÃm
B° Qu¬o ΩÃ lÊng h°nh, ch◊ huy b‡n n°i ng˙a Í trıÈng Ωua, c∑m Ω∑u b‡n Øn trÊm Í H›a
Hıng ; hıÁng chˆc l°ng H›a Hıng kh·ng düm h‹ hæ. Én cıËp Ωünh t≠i l°ng B÷nh SÁn, tr≈n
s·ng S°i G›n, c‹ t≈n cıËp xØm m∂y ch˘ “anh hÔng nhˆt xˆ”. T‰ng Ω‚c PhıÁng nh∫n ΩŸnh
r±ng t˜ nØm 1895 viŒc du c·n ng°y c°ng th≈m, hiŒp vËi b‡n Thi≈n áŸa HÊi m° h° hip dàn
s, ai gin ai thữ mận n ỹnh phü, mu‚n ΩıÏc c¯ l°m hÊi Ω„ng, cai t‰ng th÷ mıËn du c·n
coi ch˜ng, ai kh·ng bfi thØm cho phe th÷ ch∫n Ωünh, Í nh° qu≈, du c·n l≠i nh° gi°u mıÏn
tiÀn 50, 30 Ω„ng, ai thıa vËi lng thữ n t nh, mẽn khÃng bao giẩ trđ, ch≤ng ai düm t‚
cüo. B‡n du c·n hØm he hıÁng chˆc l°ng r±ng n∆u b∞t chĨng, sau khi Í tƠ vÀ, chĨng gi∆t

ch∆t. B∞t th÷ t›a theo lu∫t Lang Sa kh·ng c∑m tƠ lµu. BÍi v∫y, ch≤ng ai düm b∞t, trÍ vÀ tÚi
n‹ s¡ d˘ hÁn. N∆u t›a ph≠t nØm b®y ng°y, c® b‡n g‹p tiÀn mıËn thy kin lănh ra. Tng

c Phng yu cu y b‡n du c·n Ωi l°m xµu v°o dŸp mÍ ΩıÈng xe l¯a Lang Bian, du c·n
thˆ d˘ th÷ ph≠t mÊt nØm tƠ, thˆ v˜a th÷ ph≠t süu thüng, l°ng xă phđi k khai tn tui bn
du cÃn trong l°ng.

NØm 1901, b‡n du c·n Ωünh nhau gi˘a ban ng°y, cüch t›a B‚ Gia áŸnh c‹ 500 thıËc,

Ωünh nhau m° kh·ng bao giÈ thıa gÍi tËi c› b‹t. Ti sng bc G Vp, lnh mă t phđi xin
li bn du cÃn cha bc vữ ă trt Ω∆n xỉt b∞t. MÂi xˆ ΩÀu c‹ anh hƠng ri≈ng, ΩıÈng
Monceaux, vƠng á∂t HÊ, PhĨ Nhu∫n, vƠng B÷nh H›a, vÔng G› V∂p. N‰i danh nhˆt l° b‡n
Ba Thi≈n v Sỹu Thm, chểng hơn nhau n Lỉng Cha Cđ hoƠc ngđ t Phể Nhun m so
ti, theo lut giang h„. Du c·n Í á∂t HÊ m° quan c∑u th÷ bŸ du c·n PhĨ Nhu∫n h°nh hung.
B≈n trong v∂n ΩÀ tr˜ng ph≠t b‡n du c·n l° cuÊc tranh ch∂p vÀ quyÀn h°nh gi˘a cüc tham
biŒn chð t◊nh v° cüc cÁ quan tı phüp v°o nØm 1901—1902. Nha Tı phüp á·ng DıÁng mu‚n
üp dÚng lu∫t phüp, ch‚ng nh˘ng b®n ün h°nh chünh m° tham biŒn cüc t◊nh by làu ă lm
dng y ra CÃn ỏđo nh˘ng k¿ m° quan l°ng kh·ng thœch, m¥c d∑u kh·ng b±ng cË. Cüc
vi≈n chˆc h°nh chünh th÷ cho l° n∆u cØn cˆ v°o lu∫t phüp th÷ l°m sao b∞t b‡n du c·n ΩıÏc ?
áiÃn h÷nh nhˆt l° l∫p lun ca tham bin tnh Gia ỏnh bđo rng dàn thuÊc ΩŸa ch◊ sÏ sˆc
m≠nh cða ngıÈi Phüp m° thÃi, khÃng nn i x bữnh ng vữ dàn du c·n xem viŒc Í tƠ
sıËng hÁn l° s‚ng Í ngo°i ΩÈi. V° l°m sao trıng ΩıÏc b±ng cË cÚ thÃ ΩÃ buÊc tÊi, khi b‡n du
c·n Øn thÀ, k∆t nghÿa vËi nhau trong quün rıÏu chË kh·ng ghi tr≈n gi∂y tr∞ng m˙c Ωen.

Phong tr°o g‡i l° “du c·n S°i G›n” v°o Ω∑u th∆ k˝ g„m nh˘ng th°nh ph∑n nhı sau :
— B‡n b∂t lıÁng, Ωµm thu≈ chổm mận, khÃng l tng gữ cđ.

Mất s ngıÈi theo Thi≈n áŸa HÊi mu‚n t≠o khu v˙c ®nh hıÍng ri≈ng ΩÃ l°m Øn, n∞m

ΩÊc quyÀn vÀ b∆n xe, chˆa cÈ b≠c.

— MÊt s‚ n·ng dµn m∂t cÁ sÍ l°m Øn Í th·n qu≈, l≈n th°nh ph‚ nhıng chıa thœch ˆng

ΩıÏc vËi ho°n c®nh mËi, h‡ vn gi c t tÃn cho rng xă hấi nÃng nghip ng cu ơp hn

</div>
<span class='text_page_counter'>(53)</span><div class='page_container' data-page=53>

Măi n ΩŒ nhˆt th∆ chi∆n, “anh chŸ” Í S°i G›n ChÏ LËn c›n l° ΩÀ t°i lıu truyÀn trong
dµn gian. Nhng ỹng th bữnh dàn, nhng ngẩi mễ ni th ΩÈn ΩÊc huyÀn vπn ca ngÏi
NØm Tˇ, Süu Nhfi, Süu Tr‡ng ho¥c ti∆t thüo cða th°y Th·ng Chünh, c∫u Hai Min mƠc du
thc dàn tữm cỹch ngỉn cm.

<b>B∆n Nghæ S°i G›n trong sanh ho≠t mËi </b>

Trong khi vƠng ngo≠i · S°i G›n chıa b÷nh ΩŸnh xong th÷ th˙c dµn chünh thˆc cho phỉp
t°u ngo≠i qu‚c v°o thıÁng c®ng S°i G›n mua bün (22/2/1860). NØm 1860, c‹ 246 chi∆c t°u
müy v° thuyÀn bu„m cða cüc nıËc Ñu Chµu v° cða Trung Hoa t‰ng cÊng sˆc tr‡ng tđi l
63299 tonneaux, ă ỉn 53939 tonneaux go tr giü kho®ng 5184000 quan v° cüc s®n ph∏m
linh tinh khüc trŸ giü mÊt triŒu quan. á„ng thÈi h°ng h‹a nh∫p c®ng v°o S°i G›n trŸ giü ıËc
lıÏng mÊt triŒu quan, cÊng th≈m 500 000 quan ü phiŒn ΩÃ ti≈u thÚ trong xı.

áµy l° nØm mΩ∑u m° thıÁng cđng m ca, xut cđng hi nhiu vữ go t nØm trıËc
c›n ˆ Ω‡ng l≠i, th°nh S°i G›n m∂t n≈n ghe b∑u t˜ ngo°i Trung kh·ng v°o Øn g≠o nhı trıËc

ΩıÏc. NØm 1861, mˆc xu∂t c®ng g≠o sÚt, nỉm 1862 li st hn vữ đnh hng cuấc khi nghÿa

cða TrıÁng áŸnh Í v˙a lĨa quan tr‡ng miÀn Nam lÓc b∂y giÈ l° G› C·ng. Nhıng nØm 1862
l≠i xu∂t c®ng th≈m 1 200 000 quan cü kh· cða Cao Mi≈n, do thıÁng c®ng S°i G›n.

Ba lo≠i g≠o m° giËi xu∂t c®ng chuÊng nhˆt l° g≠o G› C·ng, r„i Ω∆n g≠o Vÿnh Long; g≠o
s®n xu∂t t˜ Sc Trỉng, vễng Băi Xo (go Ba Tht) thữ ẽc giü tr≈n thŸ trıÈng Trung Hoa
hÁn.

Ng°y 16/6/1865 Ω· Ω‚c Roze cho phæp th°nh l∫p U˝ ban nghi≈n cˆu phüt triÃn Canh
N·ng v° K˛ nghŒ Í Nam k¸, b‚n thüng sau ðy ban ra t≠p chœ chuy≈n m·n, d°nh nhi≈n cˆu
cüc lo≠i s®n ph∏m n·ng nghiŒp v° k˛ nghŒ m° Nam k¸ c‹ thÃ phüt triÃn trong tıÁng lai,
nh±m giĨp ΩıÈng hıËng cho b‡n th˙c dµn l°m Øn.

Ngo°i ra, nhiÀu tÈ C·ng büo cÒng ra ΩÈi t˜ 1862, 1865, Ωüng chÓ ˚ l° b‡n th˙c dµn Í
S°i G›n chia phe nh‹m, ra büo Phüp ng˘ c·ng kœch lπn nhau nhı “Líindỉpendant de Saigon,
Ere Nouvelle...” v° c·ng kœch lu·n chœnh sünh cða Th‚ng Ω‚c. TÈ Gia áŸnh Büo ra v°o thüng
4/1865 b±ng ch˘ qu‚c ng˘ nh±m mÚc Ωœch ph‰ bi∆n th·ng cüo, nghŸ ΩŸnh Ω∆n cüc l°ng cüc
t‰ng.

NØm 1865, dµn Ωinh trong bÊ Í 3 t◊nh miÀn á·ng l° 35 778 ngıÈi, nØm 1866 ΩıÏc
39369 ngıÈi, mÊt ph∑n do s˙ ΩØng bÊ cða Ωüm dµn ∫u, mÊt ph∑n l° nh˘ng ngẩi chy giƠc
tr v trữnh din bđo v Ω∂t Ωai ruÊng vıÈn cho khfii m∂t. NØm 1867, Phüp Ωünh chi∆m
ba t◊nh miÀn Tµy, nhÈ Ω‹ m° dµn s Nam ká ẽc thm khođng 477000 ngẩi (k cđ nam
ph lăo u), din tch ruấng t tỉng thm khfiang 123000 mπu tµy v° nhiÀu hu≈ lÏi khüc
ch˜ng ba triŒu quan.

NØm 1883, ΩıÈng xe l¯a S°i G›n M Tho bt u hot ấng, hăng Tu chy sÃng ra

ΩÈi v°o 1883, g‡i n·m na l° t°u M˛ (xu∂t phüt t˜ M˛ Tho, r„i t˜ Ω‹ n‚i vÀ Si Gn bng xe
la) hoƠc tu Nam Vang vữ ch≠y tËi kinh Ω· chÔa Thüp.

Tho≠t ti≈n, ΩÃ th¯ phüt triÃn cüc gi‚ng lĨa, th®o mÊc v° gia sĨc, th˙c dµn cho l∫p n·ng
tr≠i l°m thœ ΩiÃm do nh nậc ti trẽ ti khu t ỗ Ma ỉn l≈n Ω„ng T∫p Tr∫n rÊng hÁn 50
mπu, tr„ng mÊt mπu lÓa gi‚ng Ωem t˜ Mi∆n áiŒn nhıng th∂t b≠i, c›n dı l° ΩÃ cho cfi m‡c,
th¯ nu·i ng˙a gi‚ng. CỊng nØm 1885, U˝ ban th°nh l∫p “ViŒn B®o t°ng thuÊc ΩŸa” ho≠t

ΩÊng lai rai, thu lıÏm nh˘ng mđnh tẽng ỹ xa, su tp cày cfi ngoi CÃn ỏđo, trng cày

k ngh v vi trỉm loi thđo dıÏc Ωem vÀ t˜ ThıÏng H®i. Ri≈ng vÀ cµy c° ph≈, t˜ nØm
1873, Th‚ng Ω‚c Nam k¸ khuy∆n khœch, trÏ c∂p cho nh˘ng ngıÈi Phüp th¯ tr„ng t◊a.

</div>
<span class='text_page_counter'>(54)</span><div class='page_container' data-page=54>

Quün v° vÔng G› V∂p, nÁi dµn ViŒt ΩŸnh cı lµu ΩÈi, c‹ vıÈn tıÏc, mÂi nh° ΩÀu c‹ h°ng r°o
b±ng cµy tıÁi, vËi ΩıÈng xü quanh co n‚i liÀn x‹m nhfi, b≈n ΩıÈng l° cµy c‰ thÚ che müt.

Th˙c dµn nghÿ Ω∆n viŒc thi∆t k∆ th°nh ph‚, v° trong viŒc “l°m Ω¬p” th°nh ph‚, h‡ c‚ ˚
l°m cho Ω∂t S°i G›n mt v c knh m dàn Vit ă to ẽc t˜ 170 nØm qua. Nh° v° Ω∂t c‹
b±ng khoün, cˆ Ω‹ng thu∆ th‰ cı r„i ΩÀu m¥c nhi≈n bŸ tru∂t h˘u theo quy∆t ΩŸnh cða Ω· Ω‚c,
ch◊ huy quµn l˙c khi≈m chˆc th‚ng Ω‚c k˚ ng°y 20/2/1862. á∂t chia t˜ng l· bün b±ng b≠c
con ‹ (kh·ng nh∫n tr® b±ng tiÀn k¡m), t∂t c® nh° c¯a, vıÈn tıÏc tr≈n l· Ω∂t ΩÀu bŸ bün lu·n.
N∆u chð Ω∂t Ω∂u kh·ng kŸp giü th÷ c‹ thÃ xin b„i thıÈng vËi ngıÈi Ω∂u giü ΩıÏc, mu‚n khi∆u
n≠i ph®i xu∂t tr÷nh toa vỉ xüc nh∫n sÍ phœ c∂t nh° trıËc kia, n∆u c‹.

Lu∫t lŒ t°n üc n°y khi∆n nhiÀu gia ữnh c cu vễng Si Gn phđi mt nh°, m∂t Ω∂t
v÷ h‡ kh·ng Ωð tiÀn ΩÃ Ω∂u giü cho kŸp b‡n th˙c dµn v° b‡n cıÈng h°o Ωang c‹ tiÀn, chıa n‹i
tËi mÊt s‚ Ω·ng ngıÈi ă chy giƠc khÃng dỹm v trữnh din. ỏ cho nhng ngẩi mt t
tm thfia măn, nh nậc ra quy∆t ΩŸnh ng°y 6/5/1862 d°nh vÔng Ω∂t gi˘a kinh T°u HỊ,
r≠ch Ong Bỉ v° r≠ch Ong LËn cho nh˘ng ngıÈi bŸ m∂t Ω∂t phœa S°i G›n v° khuy≈n nh˘ng
ngıÈi chð Ω∂t Í vƠng R≠ch Ong n≈n khi∆u n≠i trong v›ng 30 ng°y : nh˘ng ngıÈi m∂t Ω∂t Í
S°i G›n l≠i trÍ th°nh k¿ thƠ cða ngıÈi m∂t Ω∂t Í R≠ch Ong. Ng°y 2/2/1863, ΩÃ x¿ ΩıÈng lÊ
v° ph›ng kinh Ω°o Í vƠng S°i G›n, th˙c dµn ra lnh ai c m mđ ca thàn nhàn phđi h‚t c‚t
trong v›ng 15 ng°y.

Phœa Chœ H›a, H›a Hıng, PhĨ Th‡ xıa kia l° l°ng x‹m trƠ m∫t m dàn ă tđn c t
khi Nguyến Tri Phng cho Ω∞p th°nh Chœ H›a (Øn t˜ Chœ H›a Ω∆n t∫n B° Qu¬o). Ph∑n Ω∂t
n°y l≠i chia ra t˜ng l· t˜ 20 mπu Ω∆n 35 mπu, bün ho¥c cho mıËn d°i h≠n, ch◊ d°nh ri≈ng
cho ngıÈi Phüp m° th·i.

VÔng b≈n kia s·ng, thuÊc Khünh HÊi v° Thð Thi≈m cỊng phµn l·, bün t˜ nØm 1861.

M∂y chÏ nhfi Í mỉ s·ng S°i G›n ng°y xıa bŸ d¬p bfi, d°nh c∂t ph‚ xü v° c·ng sÍ. Quy∆t ΩŸnh
ng°y 12/8/1864 cho phỉp c∂t mÊt nh° chÏ Í Ω∑u cu ỗng Lănh, cÃng vic khÃng trÃi chđy

nh mun, măi n thỹng 6/1874 chẽ ny mậi ct xong. MÊt s‚ Ω∂t t‚t ΩıÏc c∂p v· ΩiÀu

kiŒn cho thµn h°o nhµn sÿ h˘u c·ng v°o nØm 1873 ΩÃ c∂t nh°. Thüng 8/1880, cho Ω∂u giü

Ω∂t th‰ cı Chẽ Lận v Bữnh Tày, a s ngẩi mua ẽc l° Hu≈ kiÀu v° ∂n kiÀu.

ThÃ thˆc m° ngıÈi Phüp dÔng b∂y giÈ l° cho Ω∂u th∑u m‡i dŸch vÚ, quan l≠i tha h„
tham nhÒng v° thıÁng gia gifii ch≠y üp phe th÷ l°m gi°u nhanh ch‹ng.

ThıÁng gia Phüp v° áˆc kiÀu tha h„ l°m mıa l°m gi‹, n°o l° Ω∂u giü xµy c∂t Ω„n b‹t,
dinh th Quy Nhn, Bc ká, Hđi Phng, cung c∂p mÔng mÀn cho b‡n lœnh sÁn Ωü, Ωøn
th∞p ngo°i ΩıÈng, thˆc Øn cho lœnh, cho tÔ, cho bŒnh viŒn, nhˆt l° cung c∂p v·i, xi mØng,
cµy, vün, g≠ch. NgıÈi Trung Hoa nhiÀu th∆ l˙c nhˆt l° Wang Tai. L≠i c›n nhiÀu dŸch vÚ Ω∂u
th∑u khüc m° ngıÈi Trung Hoa chi∆m ıu th∆ : khi chi∆m ba t◊nh miÀn Tµy v˜a xong, c·ng
ty Hoa kiÀu Ban Hop n∞m ΩÊc quyÀn vÀ bün ü phiŒn Í ba t◊nh n°y (28/8/1867). V° s‚ tiÀn
k¡m thu thu∆ cða dµn cỊng ΩıÏc Hoa kiÀu Ω∂u giü mua l≠i : C·ng ty Tang Keng Sing v°
Ban Hop mua 90000 quan tiÀn k¡m Í kho b≠c Sa áỉc (1868), mua lu·n 120000 quan Í Mfl
C°y, 25000 quan Í M˛ Tho. Hoa chi g‹p chÏ, b∆n Ω› Í S°i G›n v° cüc t◊nh thıÈng l‡t v°o tay
ngıÈi ∂n.

</div>
<span class='text_page_counter'>(55)</span><div class='page_container' data-page=55>

nh˘ng Hu≈ kiÀu chuy≈n mua lĨa g≠o Í Tµn Gia Ba Ω∆n ChÏ LËn l≠i ΩıÏc phỉp th°nh l∫p
mÊt bang ri≈ng, vËi œt nhiÀu tünh ch∂t t˙ trŸ. NgıÈi Hu≈ kiÀu c‹ v‚n lËn Ωem t˜ ngo≠i qu‚c
sang m° tung kh∞p hang cÔng ngfl h¿m. áÃ cÈ b≠c, thıÍng thˆc nhan s∞c cða ca nhi, h‡

ΩıÏc phỉp th°nh l∫p nh° “x¬c” ri≈ng ΩÃ gi®i trœ, b°n chuyŒn Ω∑u cÁ, chuyŒn lo h‚i lÊ vËi b‡n
Phüp ho¥c l° bu·n l∫u. H°ng chÚc nh° “x¬c” khüc trÍ th°nh nÁi tÚ t∫p ri≈ng cða t˜ng t‰
hÏp: n°o cða ngıÈi PhıËc Ki∆n, cða Nh‹m thıÁng gia Hu≈ kiÀu Í Tµn Gia Ba, ThıÁng gia

chuy≈n mua bün lÓa g≠o, Nh‹m thıÁng gia chuy≈n mua lĨa g≠o Qu®ng á·ng, ThıÁng gia
Hu≈ kiÀu Í ChÏ LËn ho¥c ThıÁng gia Hu≈ kiÀu Í ChÏ LËn thuÊc qu‚c tŸch Anh... H‡ c∂t
ch°nh tr˘ lÓa, mÂi nh‹m gi˘ quyÀn lÏi ri≈ng, ho¥c l∫p nh° müy xay lÓa, mua ghe ch°i.

Danh t˜ c·ng th‰ ch◊ nh˘ng lo≠i Ω∂t c›n hoang, ho¥c c‹ chð khai kh∏n r„i bfi ph∆ trÍ
th°nh v· th˜a nh∫n. Ng°y trıËc, Ω∂t l° cða Vua. NgıÈi Phüp Ω∆n, xüc nh∫n ruÊng Ω∂t l°
cða ThuÊc ΩŸa, m¥c nhi≈n nh° nıËc l°m chð t∂t c® Ω∂t Ωai trong to°n cfli thc ΩŸa, mu‚n l°
sÍ h˘u chð ph®i c‹ s˙ ch∂p nh∫n vÀ m¥t phüp l˚ cða Th‚ng c Nam ká, tnh thữ ch tnh
l ngẩi ΩıÏc ðy quyÀn cða quan Th‚ng Ω‚c trong ph≠m vi nhfi.

NhiÀu nghŸ ΩŸnh li≈n ti∆p ra ΩÈi r„i ΩiÀu chnh li vữ s thi hnh khÃng trÃi chđy nh
˚. á≠i khüi, nghŸ ΩŸnh 30/3/1865 v° 29/12/1871 ΩŸnh r±ng nh° nıËc s¡ Ωo Ω≠c, ΩiÀu tra vÀ

Ω∂t Ωai ΩÃ l∑n h„i cho dµn kh∏n. Nh˘ng ΩiÀn chð cỊ c‹ ghi t≈n trong ΩŸa bÊ h„i ΩÈi T˙ áˆc
phđi trữnh din khiu ni trong vng 3 thỹng ΩÃ t˜ ng°y dün y∆t thŸ t≠i ΩŸa phıÁng v°

ΩØng tr≈n C·ng büo, quü thÈi h≠n tr≈n th÷ Ω∂t ∂y thuÊc vÀ nh° nıËc, xem l° c·ng th‰. Nh°
nậc bỹn theo giỹ thun măi vậi giỹ l 10 quan mÂi mπu tµy. Ri≈ng nh˘ng ng˜ıÈi h˘u c·ng
vËi nh° nıËc, Ω∂t c‹ thÃ c∂p kh·ng.

NgıÈi dœnh lœu Ω∆n viŒc ch‚ng Phüp, trong ΩiÀu kiŒn ∂y l°m sao düm tr÷nh diŒn ? MÊt
s‚ Ω∂t c‹ chð l≠i trÍ th°nh c·ng th‰. Nh˘ng ngıÈi kh·ng dœnh d∂p g÷ tËi qu‚c s˙ cÒng bŸ
thiŒt th›i quyÀn lÏi, h‡ ti∆p tÚc ΩŒ ΩÁn khi∆u n≠i m¥c d∑u thÈi gian ba thỹng nim yt ă
trÃi qua. H khÃng bit ch˘, hıÁng chˆc l°ng l∞m khi gi∂u gi∆m b®ng y∆t th th lẽi,
hoƠc ngẩi ch t tđn cı qua vƠng khüc, khi hay bi∆t th÷ vÀ q trÕ (chµu tri cða Giüm Ω‚c
NÊi vÚ ng°y 7/5/1879). Trong tẩ phểc trữnh ln Hấi ng quđn ht ng°y 11/10/1881 cða
Giüm Ω‚c NÊi vÚ th÷ cüch chˆc kh∏n Ω∂t hiŒn h˘u quü r∞c r‚i. TrıËc kia, thÈi Ω°ng c˙u hÕ
ghi t≈n v°o bÊ ΩiÀn, Ω‹ng thu∆ l° l°m chð Ω∂t. Theo lu∫t mËi, khi kh∏n trıng 10 mπu Ω∂t

xong, mu‚n l°m chð thiŒt th‡ th÷ ph®i mua vËi giü 10 quan mÂi mπu v° nÊp b®n Ω„ (g‡i n·m
na l° b·ng Ω„) Ωo Ω≠c chœnh xüc theo phıÁng phüp mËi v° ΩıÏc quan Th‚ng Ω‚c chu∏n ph≈.
Nhı v∫y l° b∂t lÏi cho dµn v° cho nh° nıËc, nh° nıËc thi∆u nhµn vi≈n chuy≈n vÀ khüm Ω≠c
(g‡i n·m na l° h‡a Ω„, kinh l˚) ΩÃ Ωi kh∞p cüc t◊nh cüc l°ng; tiÀn v‚n v¡ b®n Ω„, tiÀn in tÈ
b±ng khoün l≠i cao hÁn giü bün 10 quan mÂi mπu. NghŸ ΩŸnh nØm 1878 cho phỉp dµn kh∏n

Ω∂t ΩıÏc miÕn thu∆ b‚n nØm Ω∑u ti≈n n≈n ngıÈi nghøo v°o ΩÁn xin trıng kh∏n quü nhiÀu.
Nay cˆ Ω¥t ra ΩiÀu kiŒn dÕ dăi, hế ghi tn vo bấ in, chu ng thu l coi nh ă lm
ch, nhng ngẩi khn Ω∂t ch◊ΩıÏc miÕn thu∆ trong nØm Ω∑u m° th·i, nØm sau phđi ng

. Tẩ phểc trữnh ny cềng khuyn cüo cüc tham biŒn chð t◊nh kh·ng n≈n c∂p nh˘ng l· Ω∂t
to hÁn 20 mπu, ΩÀ ph›ng n®y sinh ra giai c∂p Ω≠i ΩiÀn chð.

NØm 1885, nh÷n chung l° œt ai chŸu kh∏n Ω∂t vËi diŒn tœch rÊng hÁn 20 mπu (Ωa s‚ dµn
nghøo ΩÀu l°m ΩÁn xin trıng kh∏n dıËi 10 mπu) v÷ sÏ Ω‹ng thu∆ kh·ng nÂi. K¿ n°o xin
kh∏n sÍ Ω∂t to l° nh∞m v°o Ω∂t t‚t ΩÃ Ω∑u cÁ, bün l≠i. T˜ nØm 1882 Ω∆n 1885 s‚ Ω∂t ΩıÏc
dµn xin kh∏n l° 9055 mπu.

</div>
<span class='text_page_counter'>(56)</span><div class='page_container' data-page=56>

— Theo nghŸ ΩŸnh 29/10/1871 v° 22/8/1882 hÕ ph∑n Ω∂t n°o kh·ng ghi v°o a bấ vậi s
hu ch rfl rt thữ phđi theo quy ch∆ Ω∂t c·ng th‰. TrıËc khi ngıÈi Phüp Ω∆n, hıÁng chˆc
l°ng c‹ quyÀn Ω‚i vËi Ω∂t hoang trong ΩŸa ph∫n h‡ cai trŸ, quan B‚ chünh ch◊ can thip khi

t y ă c ngẩi canh tỹc nhıng ngıÈi ∂y kh·ng Ω‹ng thu∆ ho¥c Ω‹ng thu∆ œt so vËi diŒn
tœch. HıÁng chˆc l°ng ng°y xıa ΩıÏc quyÀn g‡i dµn tËi kh∏n, b∞t buÊc h‡ l°m ΩÁn, v¡ b®n

Ω„ sÁ s°i r„i chŸu thu∆.

Nicolai nh∞c l≠i nh˘ng nguy≈n t∞c cða nghŸ ΩŸnh 1871 :

— á∂t hoan, chıa v· bÊ, ch◊ c‹ quan Th‚ng Ω‚c Nam ká mậi ẽc phổp cho trng khn,

bỹn hoƠc Ω‰i.

— Ch◊ c‹ tham biŒn chð t◊nh, th˜a ðy qun cða Th‚ng Ω‚c Nam k¸ mËi ΩıÏc phỉp quy

ΩŸnh ranh giËi c·ng th‰.

— á∂t n°o c‹ chð thÈi Ω°ng c˙u, nhıng sau ba thüng truyÀn rao tr≈n CÃng bỹo m ch
khÃng nhữn nhn, hoƠc thiu bng cË c∑n trıng ra khi nh÷n nh∫n, th÷ s¡ kh·ng ΩıÏc tranh
ch∂p n˘a v° trÍ th°nh c·ng th‰. T‹m l≠i, c·ng th‰ (Ω∂t hoang, v· chð trong ΩŸa ph∫n mÂi
l°ng) kh·ng ph®i l° Ω∂t cða l°ng, dπu l° vÀ m¥t tinh th∑n, tıÏng trıng. HıÁng chˆc kh·ng
c‹ quyn cp t hoang, hoƠc cho dàn tm khn hoƠc c°y c∂y t≠m. QuyÀn ∂y l° cða tham
biŒn chð tnh, thay mƠt cho nh nậc. By làu vữ cha hiÃu nguy≈n t∞c ∂y, nhiÀu nÁi hıÁng
chˆc c›n t˙ ˚ c∂p Ω∂t hoang. Quan To°n quyÀn á·ng DıÁng ă k ngh nh 2/1/1892
ngỉn cđn tữnh trng tr≈n.

VËi s˙ quy ΩŸnh ∂y, th·n x‹m ch◊ c›n t tr v mƠt hữnh thc m thÃi, vữ trong th˙c
ch∂t, hıÁng chˆc l°ng ch≤ng c›n quyÀn h≠n g÷ Ω‚i vËi Ω∂t Ωai bfi hoang c®. Ngay Ω∆n sÍ Ω∂t
g‡i l° c·ng ΩiÀn cða l°ng, ph®i ΩıÏc nh° nıËc th˜a nh∫n th÷ mËi l° hÏp phüp.

<b>T÷nh h÷nh cüc t◊nh dıËi m∞t ngıÈi Phüp </b>

T°i liŒu v°o thÈi ngıÈi Phüp mËi Ω∆n tuy d„i d°o nhıng phi∆n diŒn, ch◊ l° s˙ nh∫n xæt
v° büo cüo chð quan ca vi vin chc nƠng c thc dàn. Xin lẽc k≈ Ω·i ba t°i liŒu, g‡i l°
ch◊ dπn m° th·i :

<b>— Büo cüo cða Paul Vial, Giüm Ω‚c NÊi vÚ v°o thüng 9/1865 : t</b>◊nh M˛ Tho Í v°o
®i ΩŸa Ω∑u (Vÿnh Long, b∂y giÈ thuÊc quyÀn triÀu Ω÷nh Hu∆) chia ra b‚n h≠t tham biŒn, mÂi
h≠t do ngıÈi Phüp tr˙c ti∆p tr·ng coi, dµn l°ng ă t ấng chng quàn lm lon. Thỹng ri,
4 lănh t trậc kia theo Trng ỏnh b bt v gi∆t Í phœa G› C·ng, do ngıÈi b‰n xˆ gi∆t
(nn hiu l bn theo Phỹp nh lănh binh Tn).

So vËi nØm r„i, diŒn tœch l°m ruÊng tØng th≈m 50 ph∑n trØm. Dµn Í S°i G›n v° Bi≈n
H›a tØng th≈m, Ω‹ l° dµn h„i cı. T◊nh Bi≈n H›a ΩıÏc kh® quan t˜ khi l∫p Ω„n B®o Chünh,
mÊt s dàn min Thẽng giểp ẻ Phỹp chn lon quàn t Bữnh Thun ất nhp. Ngẩi
Thẽng theo Phỹp vữ d đng ca Trng ỏnh i x vng v vËi h‡.

T◊nh S°i G›n (Gia áŸnh) kh·ng c›n lo≠n quµn nhıng b‡n cıËp c›n Ωünh phü ghe
thuyÀn di chuyÃn l¿ t¿. C‹ ch˜ng 20000 ghe thuyÀn lËn nhfi chÍ chuy≈n h°ng h‹a, phµn n¯a
s‚ n°y di chun thıÈng tr˙c. Vial ΩÀ nghŸ cho t°u müy Ωi tu∑n theo s·ng r≠ch, mÂi t°u ch◊

c∑n 2 ngıÈi Phüp, 6 tn lnh mă t l . Trậc kia, chẽ quan trng ni xa, nậc cn, vữ
vy bn giƠc Tu ỗ kh khuy ri, bày giẩ cềng vữ nậc c≠n m° t°u müy kh‹ tËi (ph®i chØng
mu‚n üm ch◊ vÔng Ba CÚm l˜ng danh). G∑n s·ng V°m Cfi (c‹ l¡ V°m Cfi Tµy) c›n mÊt nh‹m
7 ngıÈi Tagal v° mÊt s‚ lo≠n quµn ∏n nüu, trıËc sau gữ chểng cềng b dơp (ày l lnh Tagal
t Phi Lu∫t Tµn qua Ωünh ta lĨc trıËc). Vial nh∫n ΩŸnh r±ng quan l≠i thÈi Ω°ng c˙u h‚ng
hüch vËi dµn ; n≠n nhµn cða ch∆ ΩÊ cỊ l° nh˘ng ΩiÀn chð v° thıÁng gia gi°u c‹. Hai h≠ng

n°y ΩıÏc Phüp chÓ ˚ tr‡ng dÚng. Vial khen ngÏi h‡ hØng hüi ho≠t ΩÊng v° c‹ ‹c th˙c t∆, h‡

</div>
<span class='text_page_counter'>(57)</span><div class='page_container' data-page=57>

ü phiŒn Ωem cho nh° nıËc hoa chi 1 200 000 quan mÂi nØm. Vial cho r±ng ngẩi bn
x ă hểt trậc khi Phỹp n, ỹ phin khÃng hi gữ cđ, nu hểt c ấ lẽng. ỏ ngh nn
tip tc cho hểt vữ dàn Trung Hoa hÓt khü nhiÀu nhıng vπn gi˘ ΩıÏc Ωˆc tünh c‚ h˘u l°
hØng hüi, si≈ng nØng.

Hoa chi s›ng b≠c thµu ΩıÏc 400 000 quan v°o nØm r„i nhıng gày xỹo trấn lng xm.
Hng chc lng vữ m≈ cÈ b≠c n≈n Øn c∞p c·ng qu˛ v° Øn h‚i lÊ. N·ng phu Ωünh b°i, tr¿ con
cÒng v∫y, sanh n≠n trÊm c∞p. áÀ nghŸ d¬p hoa chi cÈ b≠c, n∆u c∑n th÷ ch◊ cho phỉp mÍ s›ng
b≠c t≠i S°i G›n m° th·i.

VÀ thu∆ b∆n th÷ t°u Phüp v° t°u Tµy Ban Nha hıÍng ıu ti≈n khfii Ω‹ng. áÀ nghŸ n≈n

bfi thu∆ n°y cho t°u bu·n bün cüc nıËc khüc, ΩÃ thıÁng c®nh th≈m t∂p n∫p.

G≠o tØng giü 5 l∑n lÓc hÁn trıËc, nhÈ xu∂t cđng ẽc.

Ruấng lm nhiu vữ lểa bỹn cao giỹ. RuÊng canh tüc l∫u thu∆ quü nhiÀu, c‹ Ω∆n phµn
n¯a diŒn tœch tr‚n thu∆. V°i nØm n˘a, n∆u Ωo Ω≠c xong, thu∆ΩiÀn s¡ thµu ΩıÏc g∑n b±ng hai
m° khfii c∑n tØng giü biÃu thu∆. Vial cho r±ng giü biÃu thu∆ΩiÀn c›n quü th∂p.

S‚ dµn c·ng l°m xµu trŸ giü 1 triŒu quan mÂi nØm. VËi s‚ b≠c mƠt tng ng, cha
chc mận ẽc nhàn cÃng o kinh, p lấ nh ngẩi Phỹp ă lm (ày l vic cẻng
bỹch lm xàu thẩi ng cu m ngıÈi Phüp duy tr÷).

Giü ΩıÈng, non 1 quan 1 kœ l·. D∑u phÊng, 60 quan 1 t≠ d∑u, d∑u d˜a 8 quan 10 lœt,

cau kh· bün qua Trung Hoa (?) t˜ 60 Ω∆n 80 quan mÂi t≠...

áiÀn chð b‰n xˆ cho tü ΩiÀn vay Øn lÈi t˜ 5 n 10 phàn mi thỹng, tỹ in phđi chu

ΩiÀu kiŒn l° dÔng hoa m°u thu ho≠c ΩıÏc ΩÃ th∆ chµn. Th·ng lŒ l° thüng 7 dıÁng lŸch nØm
tËi l° tr® ΩiÀn vay, tËi thüng 1 dıÁng lŸch nØm tËi l° tr® g∂p Ω·i. Vial nh∫n xỉt th≈m v mc
sng v trữnh ấ vỉn minh ca dàn Nam k¸ : khü cao, sang tr‡ng, mÂi chÏ ΩÀu c‹ Ωð thˆ
nghÀ, n°o l° dŒt chi∆u, n°o tr≠i mÊc, l› Ω¥t rıÏu, nh° dŒt, l› nhuÊm. Tr≠i h›m ho≠t ΩÊng
m≠nh, h›m (quan t°i) h≠ng thıÈng nbün 30 quan, mÂi nØm s®n xu∂t t˜ 20 Ω∆n 20 ng°n cüi
tˆc l° trong 3 t◊nh miÀn Ω·ng Nam k¸ x°i 1 000 000 quan vÀ h›m, ngıÈi ViŒt chÓ tr‡ng Ω∆n
cüi h›m cða m÷nh t˜ khi c›n s‚ng.

VÀ tiÀn tŒ, Vial n≈u v°i chi ti∆t Ωüng chÓ ˚ :

MÊt quan tiÀn k¡m g„m 600 Ω„ng, Øn 1 quan tiÀn Phüp.

MÊt quan tiÀn k¡m ΩÈi cüc vua sau ny càn nƠng t 1 k lÃ 10 Ω∆n 1 kœ l· 1, trong khi
tiÀn k¡m ΩÈi Gia Long càn nƠng hn : t 1 k lÃ 20 Ω∆n 1 kœ l· 25. Trong quan tiÀn k¡m
th·ng dÚng, c‹ kho®ng 5/7 l° tiÀn ΩÈi Gia Long.

B≠c nỉn, mÂi nỉn n¥ng 374 g (10 lıÏng) nh° nıËc nh∫n khi thµu thu∆ vËi giü l° 74
quan 61, nhıng b≠c næn Ωem ra chÏ Ω‰i ΩıÏc t˜ 95 Ω∆n 100 quan tiÀn ta, ho¥c t˜ 16 Ω∆n 20

Ω„ng b≠c con ‹.

MÊt næn v°ng, m° Vial cho l t khi thy xi, càn nƠng khođng 336 g, dµn x°i vËi giü t˜
1400 Ω∆n 1500 quan, kho b≠c nh° nıËc nh∫n x°i vËi giü chœnh thˆc l° 1050 quan.

á„ng b≠c con ‹ lÓc Ω∑u kh‹ x°i trong dµn gian, mÊt Ω„ng con ‹ Ω‰i 3 quan m° th·i, ph‰
bi∆n r∂t ch∫m. Í th·n qu≈ chıa th∂y x°i. ThÈi ∂y v÷ x°i nhiÀu thˆ tiÀn khüc nhau n≈n c‹
n≠n Ω∑u cÁ tÔy theo mÔa, c‹ thÃ Ωem lÏi cho b‡n ngıÈi chuy≈n Ω‰i tiÀn.

<b>— Büo cüo cða Paul Vial ng°y 17/9/1867 : giÓp th</b>y s qua tữnh hữnh 3 tnh min
tày va bŸ Phüp chi∆m t˜ 20/6 tˆc l° non 3 thüng trıËc. MÚc Ωœch cða vi≈n Giüm Ω‚c NÊi vÚ
n°y l tữm hiu nguyn vng, giđi thch cho dàn hiu thiŒn chœ cða ngıÈi Phüp. M¥t khüc,
th¯ nghi≈n cˆu cỹch thc thàu thu in bng tin mƠt, thay vữ thµu b±ng lĨa nhı thÈi

Ω°ng c˙u.

</div>
<span class='text_page_counter'>(58)</span><div class='page_container' data-page=58>

chn lnh mă t trong gia ữnh dàn c bấ (khü gi®), ΩıÏc b®o Ω®m hÁn l° l˙a trong Ωüm lıu
dµn. Vial xu‚ng t°u ng°y 31/8/1867 (t˜ M˛ Tho) vậi 25 lnh mă t t G CÃng gi qua tØng
cıÈng cho Tr° Vinh, trıËc Ω‹ c‹ 50 lœnh mă t ă n Tr Vinh ri. Tậi Bn Tre, Vial c›n
th∂y di tœch cða dinh phð Ho±ng TrŸ thẩi ng cu ă b bn sp t 1862, quan tham biŒn
l°m viŒc trong cØn nh° lü, ti∆p tay vËi tham biŒn l° hai quan huyŒn : mÊt l° c˙u cai t‰ng Í
G› V∂p, mÊt l° tay phĨ hÊ Í G› C·ng. Tham biŒn B∆n Tre lĨc b∂y giẩ l Champeaux. Theo
kin Champeaux thữ dàn Bn Tre s≥n s°ng Ω‹ng thu∆ b±ng tiÀn. Champeaux th∞c m∞c vÀ

s˙ hiŒn diŒn cða mÊt s‚ quan l≠i c˙u tr°o Ωang cı ngÚ dıỴng gi° t≠i B∆n Tre, xem nhı l°
nh˘ng ph∑n t¯ c‹ h≠i cho an ninh (ch∞c üm ch◊ nh˘ng ngıÈi Í Ba Tri nhı ·ng á„ ChiÃu ?)
T°u Ω∆n v°m r≠ch C∑u Ngang. Cüch chÂ t°u Ω∫u ch˜ng 4000 thıËc, quµn sÿ Ωang giao chi∆n
vËi lo≠n quµn, lüt sau, Phüp tüi chi∆m C∑u Ngang. á≈m Ω∆n, Vial ngð t≠i C∑u Ngang, ΩıÏc
bi∆t rng tt cđ dàn lng u theo bn phin lon. T˜ ng°y 28/8, t≠i l°ng Tµn L∫p, dµn n‰i
lo≠n git mất th ká v 3 lnh mă t. Mất t‚p Cao Mi≈n ch˜ng 200 ngıÈi tËi xin quy thu∫n
v° ΩiÀm ch◊ b‡n c∑m Ω∑u ph®n lo≠n g„m ch˜ng 54 tn nhng bn ny ă trn mt. ỏn
Vnh Long, b∂y giÈ dµn Ωang c›n lo sÏ, chÏ Vÿnh Long c‹ ΩıÈng sü l‹t b±ng g≠ch vÚn. ChÏ
Sa ỏổc rấng răi v nỹo nhit. Vin tham bin Sa ỏổc mỹch cho Vial bit : huyn Phong Phể
(ỗ M·n, C∑n ThÁ) Í quü xa, c∑n l∫p t≠i Ω‹ mÊt h≠t tham biŒn. Phong PhĨ l° vƠng gi°u c‹
nhıng chıa kiÃm soüt ΩıÏc. Vial Ωi t˜ Sa áæc qua R≠ch Giü theo r≠ch L∂p V›, Í ch¥ng Ω∑u,
th∂y dµn Ω·ng, sung tĨc. Ra H∫u giang, Ω∆n á·ng Xuy≈n (tˆc l° Long Xuy≈n ng°y nay),
th∂y cÔ lao tr≈n s·ng c‹ nhiÀu rπy mœa khü t‚t. Vial ti∆p tÚc h°nh tr÷nh qua R≠ch Giü theo
kinh NÓi S∫p (Tho≠i H°), kinh nhiÀu cfi, t°u kh chy vữ chàn vt tu thẩng b vậng, mui
quü nhiÀu, kh·ng th∂y nh° c¯a Í hai bÈ kinh. Süng ng°y 9/9 Ω∆n R≠ch Giü, khÓc g∑n chÏ, bÀ
ngang r≠ch ch˜ng 30 Ω∆n 40 thıËc, hai b≈n Ω∑y nh° c¯a v° ghe xu„ng. NıËc ch®y m≠nh, t≠i
v°m biÃn ngo°i nh˘ng ghe cỴ nhfi c›n c‹ mÊt chi∆c glette (Vial mu‚n n‹i lo≠i t°u bu„m
H®i Nam ?) tr‡ng t®i ch˜ng 80 tonneaux cða ngıÈi T°u Í Kampot Ω∆n Ω∫u t˜ 3, 4 thüng r„i,
chÈ khi thu∫n gi‹ s¡ rÈi b∆n.

V°m R≠ch Giü c≠n, v÷ v∫y ă cho cm my hng nc di ra bin hậng dn cho tu
khfii rận ln băi bễn. Quàn sÿ v° tham biŒn R≠ch Giü ngÚ trong Ω„n cÒ thÈi c˙u tr°o, tu b‰
khæo læo, mÂi g‹c Ω„n ch˜ng 80 mæt (Ω„n n°y kh·ng Ω∑y mÊt nØm sau l° bŸ NguyÕn Trung
Tr˙c Ω‚t rÚi). Tı th∂t tham biŒn lÏp lü, c›n t‚t. Dinh tham biŒn Í h˘u ng≠n R≠ch Giü, tr≈n
gi„ng cao, nhiÀu cüt, g∑n Ω∂y c‹ x‹m nh° v° vıÈn cµy Øn trüi. ThÈi c˙u tr°o, ngıÈi T°u Í

Ωµy c‹ qun h≠n nhiÀu (œt nhiÀu t˙ trŸ) phfing ΩŸnh ch˜ng 800 ngıÈi, kh‹ tin c∫y, ΩÀ nghŸ
tØng cıÈng cho R≠ch Giü v°i ngıÈi lœnh Phüp.

M∂y ·ng cai t‰ng Í C° Mau (b∂y giÈ, C° Mau thuÊc vÀ h≠t tham biŒn R≠ch Giü) Ωang

gom m∂y kh∏u th∑n c·ng thÈi c˙u tr°o Ωem v n. Ti C Mau, c 20 lnh mă t nhıng xin
th≈m 120 lœnh n˘a ΩÃ tØng cıÈng. H≠t R≠ch Giü ruÊng œt, dµn œt, n∆u b∞t th≈m 100 lnh thữ
dàn chu khÃng kham, khÃng nh Sa áỉc v° Vÿnh Long nÁi dµn Ω·ng hÁn. NgıÈi Cao
Mi≈n Í R≠ch Giü Ω·ng g∑n b±ng ngıÈi ViŒt Nam, c‹ nu·i b› nhıng kh·ng ph®i nu·i ΩÃ Øn
thŸt. Vial mu‚n cho lœnh v° vi≈n chˆc Phüp Í B∆n Tre, Tr° Vinh, S‹c TrØng, R≠ch Giü ΩıÏc
Øn thŸt b› Ω∑y Ωð.

TrÍ vÀ á·ng Xuy≈n (Long Xuy≈n) ΩÃ xu„ng Ba Xuy≈n, t˜ v°m r≠ch Ba Xuy≈n Ω∆n chÏ
S‹c TrØng t‚n 10 giÈ v÷ nıËc c≠n. T°u ch≠y ΩıÏc mÊt kho®ng, kho®ng c›n l≠i ph®i Ωi ghe.

Tr≈n ΩıÈng tËi S‹c TrØng c‹ nh° thÈ C·ng giüo nhfi, chÏ S‹c TrØng nhiÀu g≠o, g≠o ngon v°

</div>
<span class='text_page_counter'>(59)</span><div class='page_container' data-page=59>

Mau v˜a b∞t ΩıÏc bü hÊ ChıÁng, ngıÈi c∑m u phđn lon by làu. Chuyn v, Vial ẽc
ph Tr˙c cho bi∆t : c‹ con r≠ch Ωi t∞t t˜ M˛ Tho Ω∆n Tr° Vinh, Ω‹ l° r≠ch Lüch C∑n Thay
(nay l° ChÏ Lüch). Vial cho bi∆t : cüc tham biŒn m° ·ng ta g¥p ΩÀu Ω„ng ˚ l° n≈n gi®i tün
h≤n cüc Ω„n ΩiÀn Ω°ng c˙u, Ω∂t ruấng thữ giao trđ li cho lng cề vữ a s‚ dµn Ω„n ΩiÀn theo
phe l°m lo≠n trong thÈi gian qua. Í t◊nh S°i G›n (Gia áŸnh), viŒc gi®i tỹn n in ă thi
hnh c kt quđ t 1861.

NØm 1894 ·ng DıÁng T∆ M˛ l°m chˆc kinh lŸch (lettræ, mÊt chˆc vÚ khong quan tr‡ng
chuy≈n phi≈n dŸch nh˘ng gi∂y tÈ ch˘ N·m, ch˘ Nho ra qu‚c ng˘) gi v Nam ká Soỹi ph
mất tẩ trữnh, gp vi kin cđi cỹch xă hấi, thỹng 10/1894. By giẩ, Dng T M ă
ngh vic, c ngÚ t≠i l°ng Minh áˆc, t◊nh Tr° Vinh. Xem qua, ta hiÃu ph∑n n°o bÊ m¥t cða
miÀn qu≈ h„i cu‚i th∆ k˝ 19. ˚ ki∆n cða ·ng M˛ c‹ thÃ t‹m t∞t nhı sau :

— N≠n Ωünh me lan tr°n, ngıÈi Hu≈ kiÀu l°m chð s›ng m° thð lÏi, viŒc Ωünh me ΩıÏc
nh° nıËc hÏp thˆc h‹a thàu hoa chi. Vữ cẩ bc m sanh nn trÊm c∞p, con nœt 12 tu‰i
cÒng bi∆t Ωünh me. áÀ nghŸ nh° nıËc ta n≈n kiÃm soüt nghÀ nghiŒp v° l˚ lŸch cða dµn cho

k˛ hÁn.

— B‡n l°m b„i cho Tµy s‚ng lıu ΩÊng, l° b‡n du Ω®ng nguy hiÃm. N≈n nh‚t b‡n chĨng
l≠i.

— N≈n mÍ mang tiÃu c·ng nghŒ cho dµn c‹ th≈m c·ng Øn viŒc l°m, n≈n phüt triÃn tr„ng
b·ng v®i.

— Y≈u c∑u nh° nıËc Ω˜ng Ωünh thu∆ rıÏu Ω∆ (rıÏu n∆p n∂u theo phıÁng phüp c‰
truyÀn). NgıÈi T°u chu ng thu, Ơt rẽu np bỹn li cho dàn, m∂y nh° müy rıÏu ∂y bfi
høm : høm l° thˆ m° dµn ta dƠng nu·i heo r∂t t‚t. áÃ bÔ v°o thu∆ rıÏu, nh° nıËc c‹ thÃ
tØng thu∆ thàn hoƠc thu in. Hi ng cu, ai mun nu rẽu thữ c tha h, nhẩ m
dàn nhu thıÍng thˆc nhiÀu thˆ rıÏu n∆p vËi hıÁng vŸ ΩÊc Ωüo khüc nhau, ch≤ng khüc n°o
rıÏu nho b≈n Phüp g„m nhiÀu lo≠i. NgıÈi Hoa kiÀu n∞m ΩÊc quyÀn l∫p nh mỹy Ơt rẽu
nn dàn ch thng thc c mÊt thˆ rıÏu m° th·i. HÕ ΩıÏc t˙ do Ω¥t rẽu dàn c th tữm
th rẽu ngon theo s thœch m° u‚ng. N∆u nh° nıËc bfi thu∆ rıÏu, s¡ c‹ ch˜ng 15 ph∑n
trØm dµn chĨng ΩıÏc nhÈ, h‡ xay n∆p Ω¥t rıÏu bün, l∂y høm ΩÃ nu·i th≈m heo; do Ω‹, giü
thŸt heo s¡ r¿.

— C‹ Ω∆n 3/4 dµn chĨng mang t∫t cÈ b≠c.

— My Ãng cai tng Tr Vinh ă tht s trÍ th°nh tai h‡a lËn cho dµn. MÂi l∑n b∑u c¯
cai t‰ng, nhiÀu ngıÈi düm t‚n 1000 ho¥c 2000 Ω„ng ΩÃ lo h‚i lÊ vËi quan tr≈n ho¥c b°y tic
mua chuấc cđm tữnh trậc. Tuy tn kổm lận nhıng trong nØm Ω∑u ti≈n, cüc ·ng l∂y ΩıÏc v‚n
v° th≈m lÈi, tiÀn thµu v· phfing ΩŸnh t˜ 2500 Ω∆n 3000 Ω„ng vËi chi ti∆t nhı sau :

* Nh∫n lÕ v∫t cða dµn v° cða l°ng v°o dŸp T∆t : 120 Ω„ng.
* Nh∫n lÕ v∫t cða dµn v°o ng°y mÔng 5 thüng 5 : 120 Ω„ng.

* Nh∫n cða hıÁng chˆc l°ng, mÂi thüng khi hıÁng chˆc Ω∆n h∑u l° 80 Ω„ng.

* Nh∫n h‚i lÊ cða hıÁng chˆc khi l°ng l∫p bÊ thu∆ Ωinh v° thu∆ ΩiÀn, khai th≈m khai
bËt cho nh¬ thu∆ : 300 Ω„ng.

* Cho chˆa cÈ b≠c, mÂi thüng thµu 50 Ω„ng.

* Én h‚i lÊ r®i rüc khi Ωi thØm cüc l°ng : 200 Ω„ng.

* B∞t dµn l°m c·ng nh˙t, tˆc l° l°m xµu cho cü nhµn : l°m ruÊng, phüt cfi vıÈn, Ω°o
mıÁng vıÈn, chøo ghe thœ c·ng.

* Én h‚i lÊ khi x¯ kiŒn, 700 Ω„ng mÊt nØm. Ai lo tiÀn nhiÀu l° th∞ng kiŒn.
* Chˆa ch∂p b‡n Øn trÊm, chia tiÀn b≠c vËi chÓng.

</div>
<span class='text_page_counter'>(60)</span><div class='page_container' data-page=60>

* Ai mu‚n l°m Ωüm giÂ ph®i l°m ΩÁn, mu‚n ΩıÏc phỉp ph®i lo tiÀn.

* B‡n tay sai cða cai t‰ng (biŒn, ngıÈi ch≠y gi∂y) tha h„ t‚ng tiÀn hıÁng chˆc, hıÍng
hu≈ h„ng ri≈ng l° 17 ph∑n trØm. B‡n n°y trÍ n≈n gi°u c‹.

* V°i vi≈n cai t‰ng c‹ t˜ 10 Ω∆n 15 b° vÏ, t∂t c® ΩÀu do cüc ·ng trÏ c∂p.

* Cai t‰ng thıÈng l≠m quyÀn, khüm xæt thÁ t˜ cða dàn hoƠc tẩ trỹt ca quan trn gi
v lng.

— áÀ nghŸ cho cüc ·ng cai t‰ng Ω‰i vÔng ΩÃ bËt nh˘ng tŒ Ωoan n‹i tr≈n...

MıÈi ph∑n th∆ no cềng c tỹm chn hoƠc hn na. ỏày l ti∆ng n‹i cða mÊt vi≈n chˆc
thµn Phüp, tuy c›n mỹu phong kin nhng bt măn, vữ thc dàn ă tfi ra “phong ki∆n hÁn
phong ki∆n” vËi h÷nh thˆc giđ hiu t do, bữnh ng, bỹc ỹi. ỏỹng chể ˚ l° chuyŒn cıËp Ωo≠t
ruÊng Ω∂t.

<b>TrıÈng hÏp mÊt vÚ ngıÈi ViŒt cıËp Ω∂t cða ngıÈi ViŒt </b>

T°i liŒu rĨt t˜ b®n büo cüo cða Ω‚c phð sˆ Tr∑n T¯ Ca, ΩÀ ng°y 29/11/1869 (hai nØm
sau khi m∂t ba tnh min Tày), xđy ra tnh Vnh Long. Phð Ca l° ngıÈi t∫n tÚy vËi ngıÈi
Phüp, vÀ sau bŸ gi∆t Í H‹c M·n, ∂y th∆ m° vπn b∂t b÷nh v° can thiŒp kh·ng ΩıÏc. NgıÈi bŸ
t‚ cüo l° cai t‰ng NguyÕn VØn Dflng thuÊc t‰ng B÷nh Chünh, huyŒn Vÿnh TrŸ, t◊nh Vÿnh
Long (VÒng Li≈m), nØm trıËc lo≠n quµn c›n hØng hüi ho≠t ΩÊng. Phð Tr˙c ΩıÏc th˙c dµn
tinh c∫y giao cho huyŒn n°y.

T‰ng Dflng xin vËi phð Tr˙c cho mÊ 30 ngıÈi ΩÃ l°m lœnh gi˘ tr∫t t˙ trong vÔng, nhıng
l≠i dÔng s‚ ngıÈi n°y ΩÃ phÚc dŸch viŒc ri≈ng tı.

B∂y giÈ phð Tr˙c cho khai con kinh t≠i Bıng TrıÈng, hai b≈n bÈ Ω∂t t‚t, phüt cfi r„i
c∂y l° xong, khfii c°y. Phð Tr˙c trun cho dµn l∫u Í cüc l°ng cˆ Ω∆n Ω‹ m° kh∏n Ω∂t, sau
ba nØm th÷ nÊp thu∆, l∫p l°ng mËi, gi‚ng nhı thÈi Ω°ng c˙u. Dµn l∫u kỉo Ω∆n l°m rng,

l∫p ΩıÏc 3 t‰ng, tœnh hÁn 20 l°ng (mÂi l°ng 10 t≈n dµn, kh∏n rng 20 mπu). MÊt s‚ dµn

khüc cỊng tËi con kinh n°y v÷ Ω∂t Í qu≈ qn q x∂u, h‡ l°m ruÊng th≈m, l∂y hu≈ lÏi Ωem
vÀ Ω‹ng thu∆ rng Í qu≈ qn.

V÷ l° cÁ hÊi khn t nn s lnh m tng Dflng ă mÊ trıËc kia bøn tr‚n tËi kinh
n°y l°m ruÊng, gia nh∫p v°o cüc l°ng mËi l∫p. T‰ng Dflng k≈u n°i, phð Tr˙c l∑n sau ch◊ c∂p
cho 5 ngıÈi tễng giđ, do dàn lng np (tễng giđ l ngẩi sai v¥t, c∫n vŒ cða cai t‰ng ho¥c
hıÁng chˆc l°ng, theo quy ch∆ xıa, c‹ Øn lıÁng tıÏng trıng).

T‰ng Dflng quü kh·n, nhµn cÁ hÊi n°y l°m ΩÁn Ω∆n tham biŒn chð t◊nh, xin kh∏n ri≈ng

Ω∂t hoang 20 mπu (tˆc l° diŒn tœch quy ΩŸnh cho mÊt l°ng), ph∑n Ω∂t n°y giüp B÷nh Th∞ng

th·n (á·ng), B÷nh Th‡ th·n (Tµy), Th≠nh M˛ th·n (Nam), Long Khünh th·n (Bc). ỏn

ẽc chp thun, ph Trc ă ch rfl ranh giËi ph∑n Ω∂t nhı tr≈n cho t‰ng Dflng bi∆t.

Vữ mơ cht nn ph Trc ngh phổp ba thỹng, th˜a cÁ hÊi ∂y, t‰ng Dflng trÍ th°nh vua
mÊt cfli, t˜ sÍ Ω∂t v˜a ΩıÏc phỉp khai kh∏n ·ng ta l∂n ranh qua th·n B÷nh Th∞ng phœa
á·ng, l∂n 150 mπu d°nh cho b° con b≈n vÏ l°m.

T‰ng Dflng bøn dµng ΩÁn l≈n quan ph‹ tham biŒn m° t cỹo : Vữ c o kinh mậi nn
dàn ă bfi lng do Ãng va lp m i, xin quan tr≈n ra lŸnh cho dµn trÍ vÀ l°ng cỊ. Quan ph‹
tham biŒn ch∂p thu∫n v° cho Dflng mÊt tÈ trüt ΩÃ Ωu‰i dµn. Dµn mËi l°m ruÊng Ωang lÓc
b∞t m≠ (gieo m≠) n≈n do d˙, kh·ng chŸu vÀ, Dflng b∞t h‡ m° Ω‹ng trØng (mÊt thˆ g·ng l°m
b±ng vün khoæt) v° Ωünh Ω∫p.

áÂ H˘u PhıÁng (sau n°y l° t‰ng Ω‚c PhıÁng) b∂y giÈ l° Ω‚c phð sˆ Í t≠i chÏ Vÿnh
Long lo viŒc d¬p lo≠n, bøn thµu l≠i lŸnh Ωu‰i ∂y giao cho phð Trc va măn thẩi gian ngh

</div>
<span class='text_page_counter'>(61)</span><div class='page_container' data-page=61>

Tr v, t‰ng Dflng khoe vËi dµn r±ng ph‹ tham biŒn d≠y lng Bữnh Thng phđi thẩng
cho Ãng ta mi cÃng Ω∂t l° 8 gi≠ lÓa v° 8 quan tiÀn; ruÊng 1638 cÃng (tc l non 150 mu
m Dflng ă l∂n ranh) b„i thıÈng vËi giü 10944 quan, nØm sau Ω∂t t‚t hÁn, ph®i b„i thıÈng

Ω∆n 13680 quan.

B∂y giÈ (c‹ l¡ phð Tr˙c l°m h∫u thuπn b≈n trong vữ khi cho o kinh, Ãng ta ă c
tham vng chim t), dàn lng Bữnh Thng t cỹo Dflng 13 kho®n, l°ng Long HÊi t‚ cüo 27
kho®ng, l°ng An HÊi t‚ cüo 21 kho®n. Quan tham biŒn giao cho phð Ca xæt x¯. Phð Ca Ω∆n
huyŒn Vÿnh TrŸ, hai l°ng khüc t‚ cüo th≈m. V° khi Ω∆n l°ng B÷nh Th∞ng l≠i nh∫n ΩÁn t‚ cüo
khüc. T‰ng Dflng kh·ng chŸu Ω∆n ΩÃ giüp m¥t vËi l°ng. Phð Ca Ω°nh Ω∆n Mµn Thœt (nguy≈n
vØn ghi l° MÁn Thœch) g¥p t‰ng Dflng.

CuÊc ΩiÀu tra cða phð Ca cho th∂y rfl t‰ng Dflng ph≠m v°o cüc tÊi :

Chi∆m l°ng B÷nh Th∞ng 150 mπu, chi∆m cða l°ng B÷nh Th‡ hÁn 100 mπu. Dflng c›n
mıÏn tiÀn b≠c, lÓa g≠o cða l°ng v° cða dµn 512 quan m° kh·ng tr®. Nhıng tham biŒn Vÿnh
Long ch◊ cho phỉp phð Ca x¯ vÚ chi∆m Ω∂t l°ng B÷nh Th∞ng m° th·i, cüc kho®n khüc ΩÀu bfi
qua. Phð Ca ΩÀ nghŸ tŸch thµu cµy sĨng ri≈ng cða Dflng, Ω°y Dflng l≈n Si Gn hoƠc Trđng
Bng mất nỉm sa mữnh. Phð Ca cho bi∆t th≈m l° Dflng lÏi dÚng nh˘ng ngıÈi “theo
nghŸch” m° Dflng tha tÊi cho, sau khi thÃng dàm vậi mơ ca tấi nhàn, v bt tấi nhµn l°m

Ω°y tË ri≈ng. L≠i c›n b∞t dµn l°m Ω°y tË ri≈ng cho vÏ bæ, b∞t hıÁng chˆc l°ng Ω‹ng thu∆ cho
ph∑n Ω∂t cða anh vÏ. Ai mu‚n ẽc c hng thàn, hng ho phđi lo hi lấ mi ngẩi 5
quan, bng khÃng thữ ỹnh 40 hoƠc 50 roi, v° nhiÀu kho®n khüc.

S˙ viŒc k∆t thĨc ra sao ? Ai ph®i ai qu∂y ? áiÀu ch∞c ch∞n l° b‡n theo Phüp thÈi b∂y
giÈ gi°nh gi˙t quyÀn lÏi, Øn thua nhau v° d˙a v°o nh˘ng g‚c to l bn Phỹp. Bn Phỹp s
dng dàn bđn xˆ trong viŒc tr˜ nÊi lo≠n v° Ω„ng thÈi cÒng thœch Øn h‚i lÊ. Ch◊ tÊi cho ngıÈi
dµn chŸu oan kh‰, n°o quan tµy, quan ta, t‚n c·ng kh∏n hoang ; lu∫t lŒ, nghŸ ΩŸnh cða cüc
quan Th‚ng Ω‚c ch◊ l° h÷nh thˆc.

<b>áiÃn h÷nh mÊt vÚ ngıÈi Phüp l∫p tiÃu qu‚c Í cƠ lao NØm Th·n : </b>
<b>c·ng ty Taillefer </b>

TrıËc khi chi∆m ba t◊nh miÀn Tµy, nh nậc ă ku gi ngẩi Phỹp nn mua t
ruÊng v÷ l° dŸch vÚ c‹ lÈi nhanh ch‹ng, thœ d nh ruấng lng Bữnh Lp (Tàn An) vo 1865
mÂi mπu (ha) Ωem l≠i lÏi tˆc 140 quan mÂi nØm, nhıng bün ch◊ c‹ 100 quan mÂi mπu. Thc
dàn tin oỹn : go xut cđng dế v cao giü n≈n nhˆt ΩŸnh giü ruÊng s¡ tØng l≈n. Khi trıËc
mÂi mπu Ωem l≠i lÏi tˆc t˜ 30 Ω∆n 40 quan, nhıng t˜ khi hıÁng c®ng S°i G›n mÍ cho t°u
bu·n ngo≠i qu‚c v°o, giü g≠o tØng g∂p b‚n l∑n h„i Ω°ng c˙u.

MÊt trong nh˘ng ngıÈi Phüp l≠c quan, tüo b≠o nhˆt trong vÚ l°m Øn vÀ ruÊng Ω∂t l°

Taillefer. V‚n l° sÿ quan h®i quàn, tng tham gia chin trn. ỗng ta xin phổp ngh◊ kh·ng
Øn lıÁng, d°nh thÈi giÈ m° khai thüc n·ng nghiŒp. Cha cða Taillefer l°m dµn biÃu b≈n
Phüp, nh° gi°u, c‹ vıÈn nho. V°o cu‚i 1864, Taillefer ΩŒ trữnh vậi vin Tng tham mu
quàn ấi viến chinh Í S°i G›n mÊt d˙ ün. B∂y giÈ l° giai Ωo≠n quµn s˙ n≈n nh° binh n∞m
r∂t nhiÀu quyÀn h≠n. Taillefer mu‚n dπn thðy nh∫p ΩiÀn ΩÃ l°m ruÊng mÂi nØm hai mƠa,
nhÈ Ω‹ m° mˆc s®n xu∂t lĨa g≠o s¡ tØng g∂p Ω·i. Kinh B®o áŸnh (n‚i t˜ chÏ Tµn An Ω∆n chÏ
M˛ Tho, V°m Cfi Tµy Ω∆n TiÀn Giang) c‹ thÃ ch‡n l°m ΩŸa ΩiÃm, k∆ ho≠ch ti∆n h°nh nhı
sau :

— á∞p Ω∫p ch∫n hai Ω∑u kinh n°y, l∂y nıËc ng‡t tüt l≈n ruÊng, dÔng 3 müy ch≠y b±ng
hÁi nıËc (mÂi müy 50 mă lc); chy mi ngy 12 giẩ l tỹt ΩıÏc 486000 thıËc kh‚i.

</div>
<span class='text_page_counter'>(62)</span><div class='page_container' data-page=62>

— ViŒc tüt nıËc v°o mƠa n∞ng giĨp mÂi nØm l°m ΩıÏc hai mÔa, nıËc dıËi r≠ch tüt l≈n
c‹ s≥n phÔ sa l° thˆ phµn quü t‚t, dµn khfii t‚n tiÀn mua phµn b‹n ruÊng. L∑n h„i s¡ khai
thüc th≈m, üp dÚng cüch tüt nıËc b±ng müy n°y kh∞p cünh Ω„ng bao la gi˘a Cao Mi≈n v°
S°i G›n !

Tho≠t ti≈n, k∆ ho≠ch ΩıÏc chÓ ˚, nh° c∑m quyÀn nhÈ cỹc vin tham bin tữm th

Trđng Bng, Tày Ninh ho¥c M˛ Tho mÊt sÍ Ω∂t liÀn l≠c rÊng khođng 1000 mu thc thi,
nhng tữm khÃng ra.

K∆ ho≠ch Ω¬p Ω¡ tr≈n gi∂y tÈ bŸ d¬p qua. Nhıng Taillefer kh·ng th‚i chœ. Kho®ng 1866,
l≠i l∫p mÊt c·ng ty l∂y t≈n l° c·ng ty Tr„ng T◊a v° Dπn Thðy Í Nam k¸, ho≠t ΩÊng ch˜ng 5
nØm l phỹ sđn luÃn, gày bao nhiu thc mc cho nh° nıËc. Taillefer mu‚n l∫p mÊt tiÃu
qu‚c Í cƠ lao NØm Th·n (M˛ Tho) tr≈n TiÀn giang m° ·ng ta chi∆m tr‡n, (ngo°i ra, c›n
kh∏n Ω∂t Í Tµn An 189 mπu Ω∂t, l∫p mÊt Ω„n ΩiÀn khüc).

á∂t Í Tµn An v° Í cƠ lao NØm Th·n m° Taillefer trıng kh∏n kh·ng ph®i l° Ω∂t hoang,
nhıng l° gi˙t cða dµn.

V‚n cða c·ng ty l° 300 000 quan.

CƠ lao NØm Th·n l° vƠng trƠ phĨ nhˆt nh÷ cða s·ng TiÀn giang, khai kh∏n t˜ h„i
chĨa NguyÕn, n‰i danh nhÈ hu≈ lÏi ruÊng, tr„ng cau d˜a, trng dàu nuÃi tm. Trậc khi
thc dàn n, ă l∫p xong 5 th·n (v÷ v∫y m° g‡i l° NØm ThÃn). Cễ lao bfi hoang vữ dàn chy
giƠc (nn nhË Ωµy l° vƠng süt b≈n Cüi Bø, nÁi T‰ng c Lấc trn ng). Măi n 6 nỉm sau,
ch c 8 gia ữnh tr v xin lănh phn t m° trıËc kia h‡ l°m chð, vi≈n tham biŒn cho
phổp. S t ẽc dàn nhữn nhn tr li c 36 mπu m° th·i.

Taillefer Ω∆n, tho≠t ti≈n trıng kh∏n mÊt l· 300 mπu tµy, nh° nıËc c∂p cho b±ng khoün.
R„i xin kh∏n tr‡n cÔ lao nhıng nh° nıËc Ωıa ra giü quü cao n≈n viŒc kh·ng xong. Khi l°m
bü chð ph∑n lËn cÔ lau n°y (trong th˙c t l chim trn), Taillefer n gƠp s ngẩi ă h„i
cı, h‡ hˆa s≥n s°ng bün Ω∂t cho y (36 mπu v˜a kÃ tr≈n) sau khi h‡ c‹ b±ng khoün. T≠m
thÈi, h‡ s≥n s°ng mıÏn tiÀn cða c·ng ty ΩÃ l°m Øn. L¡ dÿ nhi≈n c·ng ty h°i lng, mun lm
ruấng m thiu dàn thữ sao thc hiŒn ΩıÏc. áiÀu Ωüng chÓ ˚ l° trıËc khi c∂p cho Taillefer lÃ

t to ny, nh nậc ă nim y∆t su‚t ba thüng trong t◊nh M˛ Tho nhıng m∂y ngıÈi chð

Ω∂t cỊ ch≤ng ai ra tranh c®n (kh·ng dỹm tranh cđn thữ ểng hn).

Taillefer tr nn hng hüch, c·ng khai tuy≈n b‚ r±ng cÔ lao n°y thuÊc tr‡n qun sÍ
h˘u cða y, dµn Í tr≈n cƠ lao bŸ Ω‚i x¯ nhı tü ΩiÀn, nhı cu—li. L≠i c›n qu® quy∆t r±ng nh°
nıËc kh·ng ΩıÏc quyÀn l∫p l≠i l°ng x‹m nhı thÈi Ω°ng c˙u, v÷ l∫p l°ng l° ph®i bËt ra mÊ s‚

Ω∂t ΩÃ l°m c·ng ΩiÀn.

ViŒc b‹c lÊt b∞t Ω∑u. TrıËc ti≈n, l∫p mÊt nh° müy xay lÓa. áÃ c‹ Ωð lÓa cung c∂p cho
nh° müy ho≠t ΩÊng, y bøn mua lÓa Ωˆng (lĨc lĨa g∑n chœn) cða dµn tr≈n cƠ lao, vËi giỹ r.
ỏày l hữnh thc cho vay gi l “cho b≠c lÓa”. L≠i c›n cho vay b≠c Øn lÈi vËi t˝ lŒ lÈi cao,

kh·ng thua m∂y ·ng ΩiÀn chð thÈi Ω°ng c˙u (50 phµn mÊt nØm). V° cho vay c∞t c‰ : mÊt
ngıÈi n‡ vay nÏ 250 quan, ph®i tr® v‚n v° lÈi trong 5 thüng vËi tiÀn lÈi 50 ph∑n trØm. á„ng
thÈi con nÏ ph®i k˚ gi∂y ΩÃ c‚ mi∆ng Ω∂t trŸ giü 1000 quan, khÃng trđ ẽc s bc ni trn
thữ phđi chu m∂t Ω∂t.

Taillefer c›n mÁ ıËc viÕn v·ng l° lo≠i bfi trung gian Hu≈ kiÀu trong viŒc mua lÓa. Y cho
ngıÈi Ωem tiÀn Ω∆n cüc chÏ phÚ c∫n mua lÓa vÀ, vËi triÃn v‡ng l° s¡ mua ghe ch°i m° chÍ
l≈n S°i G›n, bün th≤ng ra ngo≠i qu‚c sau khi xay t≠i cÔ lao. T˜ cÔ lao NØm Th·n, y d›m ng‹
qua S‹c TrØng, toan c≠nh tranh mua lĨa Í H∫u giang v° l∫p ch°nh tr˘ lĨa, l≠i y≈u c∑u quan
tham biŒn S‹c TrØng cho b∞t dµn ΩŸa phıÁng l°m xµu ΩÃ c∂t ch°nh lĨa t≠i chÂ thœ c·ng cho
y, nhıng ΩÁn bŸ büc bfi.

</div>
<span class='text_page_counter'>(63)</span><div class='page_container' data-page=63>

lĨa m° h‡ canh tüc ΩıÏc. áµy l° b∞t chıËc ngıÈi Hoa kiÀu dÔng h°ng h‹a Ω‰i lÓa, nhıng
h°ng h‹a cða y Ω‰i l≠i kh·ng c‹ giü trŸ th˙c tiÕn Ω‚i vËi dµn.

Th∂y viŒc l°m ruÊng kh·ng ΩıÏc kh® quan nhı d˙ ΩŸnh, bøn Ơt k hoch trng cày
vani ch bất thm gia v, trng bÃng vđi, trng dàu nuÃi tm, trng mœa.

H±ng ng°y, üp dÚng ch∆ ΩÊ cai trŸ ri≈ng : süng v° chiÀu, cho Ωünh tr‚ng, cüc gia trıÍng
trong Ωüm tü ΩiÀn ph®i t∫p h‡p ΩÃ ΩiÃm danh, nh tri lnh. Dàn trn cễ lao ch phđi Ω‹ng

ΩŸa t· cho y v° khfii Ω‹ng thu∆ cho bt c ai cđ. Khi gƠp chuyn thc mc, y vi∆t gi∂y Ω›i dµn
tËi vØn ph›ng m° khoüt n≠t, t˙ xıng l° “·ng quan ba”, ai l°m süi qu∂y cˆ ph≠t tiÀn v° ph≠t
v°i chÚc roi, nhı quan thÈi Ω°ng c˙u.

á∆n nØm 1868, theo lÈi y, dµn th≈m Ω·ng Ω®o, gi° tr¿ bỉ lËn ch˜ng 1200 ngıÈi. Y cho
l∫p hai l°ng, canh tüc ch˜ng 250 mπu, nh˘ng l°ng n°y kh·ng ΩıÏc quyÀn c‹ Ω∂t c·ng ΩiÀn.

Nhng vic gữ phđi n li n. Vo nỉm 1868, mƠa m°ng th∂t büt, Ωa s‚ dµn tr≈n cƠ
lao tr‚n qua Ω∂t liÀn m° Í ΩÃ gi˙t nÏ; nh˘ng ngẩi lănh tin mua lểa cung cp cho nh

müy xay cÒng biŒt tœch.

Y l°m ΩÁn thıa vËi tham biŒn v° t›a ün M˛ Tho, nhÈ xæt x¯ b‡n gi˙t nÏ v° b‡n kh·ng
chŸu Ωong lÓa ruÊng. Trong thÈi gian khai thüc cÔ lao, y tfi ra hüch dŸch, khinh thıÈng b‡n
quan l≠i ngıÈi Phüp Í a phng nn ày l dp tt h trđ thÔ : nh˘ng con nÏ ΩÀu ΩıÏc
x¯ tr∞ng ün, vữ y ă ỉn lẩi quỹ cao hn lut nh. Y l°m ΩÁn thıa vËi Th‚ng Ω‚c Nam k¸,
nhıng vi≈n chˆc Ωi ΩiÀu tra bøn t‚ cüo ngıÏc l≠i. Y t˙ biŒn hÊ r±ng cho vay n¥ng lÈi l° ΩÃ bÔ
tr˜ nh˘ng vÚ gi˙t nÏ. Y Øn hiÀn lnh, vữ nu ỹc ấc thữ ă b dàn ni lon git ri ! Y khoe
khoang ă phỹt thu‚c thœ, giĨp dµn chĨng bËt bŸnh ho≠n. Theo y, phđi dễng bin phỹp
mnh i vậi dàn bn x vữ h l bt hđo.

Sau cuấc iu tra, nh c∑m qun cho phỉp l∫p trÍ l≠i tr≈n cƠ lao 5 l°ng nhı trıËc, vËi
c·ng ΩiÀn. Taillefer n‰i gi∫n cho r±ng ngıÈi “An Nam” nhÈ y giĨp ΩỴ l∫p nghiŒp, nay l≠i
mu‚n Ωu‰i y ra khfii cÔ lao thay vữ mang n.

Rt cuấc cÃng ty phỹ sđn, vữ nh nậc thc dàn khÃng mun dung tểng trẩng hÏp l∫p
tiÃu qu‚c m° tı nhµn kinh doanh n∞m tr‡n quyÀn vÀ quµn s˙, h°nh chünh v° tı phüp. V
nhàn tàm, chnh Taillefer cềng nhữn nhn l c mÊt s‚ tü ΩiÀn gi˙t nÏ r„i tr‚n Ωi l°m Øn
cıËp ho¥c theo phi∆n lo≠n.

</div>
<span class='text_page_counter'>(64)</span><div class='page_container' data-page=64>

<b>2.2) Khüi quüt vÀ viŒc khai kh∏n thÈi Phüp thuÊc Í Nam ká </b>

Sau ày vi con s, gi l ch◊ dπn lÓc ngıÈi Phüp cai trŸ Ω∆n cu‚i nØm 1929, rÓt
ph∑n lËn t˜ t°i liŒu do vi≈n chˆc Phüp so≠n ra. LÓc b∂y giÈ, viŒc th‚ng k≈ ă tng i
chnh xỹc, ranh giậi cỹc tnh ă c‚ ΩŸnh, ch◊ tr˜ giai Ωo≠n sÁ khÍi. Tuy nhi≈n, c‹ nhiÀu viŒc
ghi tr≈n gi∂y tÈ, tr≈n nghŸ ΩŸnh nhıng kh·ng üp dÚng ΩĨng mˆc ho¥c bŸ mỉo m‹ (trıÈng
hÏp nh˘ng nghŸ ΩŸnh cho kh∏n Ω∂t, trıÈng hÏp Nh° BØng Canh n·ng cho vay), ho¥c nh˘ng
büo cüo chünh thˆc cØn cˆ v°o t°i liŒu do hıÁng chˆc thẩi xa su tm v dàn s, sđn lẽng.

Dµn s‚ v°o nØm 1873 : 1 500 000 ngıÈi.

ỏt ă khai thỹc : 600.000 mu tày lm ruấng v° 90.000 mπu tµy vıÈn tıÏc, hoa m°u
phÚ (d˜a, cau, thu‚c, mœa, b∞p...)

— Dµn s‚ v°o nØm 1929 : 4.500.000 ngẩi (tỉng gp ba ln).

ỏt ă khai thüc : 2.440.000 mπu tµy l°m ruÊng v° 170.000 mπu tr„ng b∞p, mœa, d˜a,
thu‚c, Ω∫u... (trong s‚ n°y kÃ lu·n 87.000 mπu tr„ng cµy cao su). Ngo°i ra, c›n vıÈn cµy Øn
trüi t˜ 12.000 Ω∆n 15.000 mπu.

Nhı v∫y ri≈ng vÀ ruÊng nıÁng, diŒn tœch tØng g∂p 4 ln, sau khođng 60 nỉm thc dàn
cai tr.

áıÈng giao th·ng v°o nØm 1929 :
Qu‚c lÊ (g‡i l° lÊ á·ng DıÁng) : 1.013 km
Li≈n t◊nh lÊ : 1.083 km

T◊nh lÊ 1.728 km

T‰ng cÊng : 3.824 km, ngo°i ra c›n 3.243 km hıÁng lÊ x∂u v° nhfi, l∞m khi mÔa mıa
kh·ng dƠng ΩıÏc.

— Kinh Ω°o (kinh xüng mĨc ho¥c Ω°o tay) : 1.664 km

MiÀn á·ng Nam k¸ Ω∂t cao, nhiÀu r˜ng, l° khu v˙c Ωa canh. MiÀn Tµy Nam l° khu
v˙c ΩÊc canh.

á∂t miÀn á·ng Ω≠i khüi chia ra 150.000 mπu l°m ruÊng, hÁn 80.000 mπu tr„ng cao su,
7.5000 mπu tr„ng mœa, 800 mπu vıÈn tıÏc, Ω∫u, thu‚c (trong t◊nh Gia áŸnh), 600 mπu tr„ng
g›n Í Thð D∑u MÊt, 450 mπu tr„ng c° ph≈ (trong Ω‹ 300 mπu Í Thð D∑u MÊt), l≠i c›n v°i

vıÈn ti≈u Í B° RŸa.

á∂t miÀn Tµy Nam d°nh ıu ti≈n cho rng lĨa, chi∆m kho®ng 2.400.000 mπu trong
t‰ng s‚ Ω∂t c‹ tr„ng t◊a cða miÀn n°y l° 2.460.000 mπu, tˆc l° 97 % diŒn tœch tr„ng tr‡t,
ngoi ra nn k thm khođng 20.000 mu vẩn cày Øn trüi.

Rng lĨa miÀn Tµy Nam Ωˆng h°ng Ω∑u, chi∆m 92 % diŒn tœch tr„ng t◊a cða Nam k¸,
v l 37 % din tch ca ton lănh th Nam ká. Mc sđn xut ậc nh nh sau :

MÔa 1924—1925 : 22.270.000 quintaux
MÔa 1925—1246 : 19.900.000

MÔa 1926—1927 :

MÔa 1927—1928 : 28.239.500
MÔa 1928—1929 : 21.500.000

Tœnh Ω‰ Ω„ng, mÂi ngıÈi Øn t˜ 175 Ω∆n 219 kg mÂi nØm, ngo°i ra c›n dÔng ΩÃ n∂u
rıÏu, nu·i gia sĨc. S‚ dı Ωem xu∂t c®ng. LĨc trıËc Mi∆n áiŒn l° nıËc xu∂t c®ng lĨa Ωˆng

Ω∑u th∆ giËi nhıng t˜ nØm 1925, Nam k¸ l≠i dπn Ω∑u. G≠o Nam k¸ kỉm ph∏m ch∂t hÁn g≠o
Mi∆n áiŒn v÷ quü nüt, nhiÀu t∂m.

</div>
<span class='text_page_counter'>(65)</span><div class='page_container' data-page=65>

NØng xu∂t lĨa c›n kỉm, Ω∂t t‚t thµu ho≠c 1.600 kg lĨa mÂi mπu, Ω∂t trung b÷nh v° Ω∂t
x∂u t˜ 400 kg Ω∆n 600 kg, thua xa cüc nıËc khüc. LĨc b∂y giÈ, Í cüc t◊nh miÀn H∫u giang
chıa bit phàn ha hc l gữ.

TrıËc khi Phüp Ω∆n, nh˘ng vÔng thu∫n lÏi c‹ s·ng r≠ch ΩÀu l°m ruÊng r„i. Trong thÈi

cai trŸ cða ngıÈi Phüp, c‹ th≈m hai viŒc lËn :

— á°o kinh th≈m Í nh˘ng nÁi c‹ thÃ l°m ruÊng ΩıÏc, t≠o ΩıÈng giao th·ng chuy≈n chÍ,
rĨt bËt nıËc lÚt, rÓt bËt phøn.

— V°i gi‚ng lÓa s≠ ΩıÏc canh tüc c‹ k∆t qu® Í nh˘ng nÁi m˙c nıËc lÚt quü cao l° lo≠i
lÓa thıÈng (lÓa c∂y) kh·ng s‚ng n‰i.

ViŒc Ω°o kinh cˆ gia tØng t˜ nØm 1880 :

1880—1890 Ω°o 2.110.000 thıËc kh‚i Ω∂t. NØm 1890, diŒn tœch ruÊng l° 932.000
mπu, tØng 169.000 mπu, so vËi thÈi Ω°ng c˙u.

1890—1900 Ω°o 8.106.000 thıËc kh‚i. NØm 1900, diŒn tœch ruÊng l° 1.212.000 mπu,
tØng 280.000 mπu so vËi nØm 1890.

1900—1910 Ω°o 27.491.000 thıËc kh‚i Ω∂t. NØm 1910, diŒn tœch canh tüc l°
1.542.000 mπu, so vËi nØm 1900, tØng 331.000 mπu.

1910—1920 Ω°o 66.104.000 thıËc kh‚i Ω∂t. NØm 1920, diŒn tœch canh tüc l°
1.953.000 mπu, tˆc gia tØng 410.000 mπu so vËi nØm 1910.

1920—1930 Ω°o 72.042.000 thıËc kh‚i. DiŒn tœch canh tüc nØm 1930 l° 2.452.000
mπu, so vËi nØm 1920, tØng th≈m 499.000 mπu.

Nh÷n qua th÷ th∫p ni≈n Ω∑u (1880—1890) Ω∆n th∫p ni≈n ch‹t, s‚ thıËc kh‚i Ω∂t ph®i

Ω°o ΩÃ kh∏n th≈m mÊt mπu ruÊng l° 12 thıËc kh‚i, r„i tØng l≈n Ω∆n 28, Ω∆n 83, r„i ph®i
161, Ω∆n mˆc 144 thıËc kh‚i.

Nhı v∫y c‹ nghÿa l° trong t‰ng quüt, c°ng ng°y viŒc Ω°o kinh c°ng t‚n kæm hÁn. NØm
1890, mu‚n khai thüc mÊt mπu Ω∂t mËi, ch◊ c∑n Ω°o 12 thıËc kh‚i. NØm 1930, mu‚n khai
thüc th≈m mÊt mπu Ω∂t ph®i Ω°o Ω∆n 144 thıËc kh‚i, hÁn 10 l∑n.

HiŒn tẽng trn ày c th giđi thch :

Trậc khi ngẩi Phỹp o kinh xỹng ă c mất s Ω∂t ruÊng khü t‚t, c‹ nØng xu∂t
cao s≥n r„i, kh·ng Ω°o th≈m mÊt thıËc kh‚i Ω∂t n°o n˘a th÷ cỊng c‹ dı lĨa ΩÃ bün ra ngo°i.

— DiŒn tœch Ω∂t hoang ch◊ c‹ giËi h≠n, c°ng Ω°o kinh thữ din tch y cng thu hơp li.
Tậi mˆc ch‹t, c‹ Ω°o th≈m kinh nÁi Ω∂t quü x∂u th÷ diŒn tœch rng canh tüc cỊng
kh·ng tØng bao nhi≈u. NgıÈi kh∏n Ω∂t kh·ng thœch Ω∆n, l°m Øn thıa thËt, kh·ng nhı trong

ΩÏt Ω∑u ti≈n Ω°o kinh qua vƠng Ω∂t t‚t.

HÁn n˘a, viŒc s®n xu∂t lĨa g≠o Ω›i hfii nhiÀu y∆u t‚ khüc, ngo°i y∆u t‚ thu∑n tĨy k˛
thu∫t : vay mıÏn v‚n ΩÃ l°m mƠa, quy ch∆ cho trıng kh∏n, giü c® tr≈n thŸ trıÈng qu‚c t∆.

Tœnh Ω∆n nØm 1930 th÷ nh˘ng t◊nh c‹ Ω∂t phÔ sa t‚t nhı B∆n Tre, ChÏ LËn, Gia áŸnh,
G› C·ng, M˛ Tho, Tr° Vinh, Vÿnh Long, C∑n Th, Sc Trỉng ă khai thỹc xong, k luÃn
nhng ph∑n Ω∂t gi„ng Í Long Xuy≈n, Chµu á‚c, Tµn An, Sa áæc. Trong cüc t◊nh n°y ch◊ c›n
l≠i ch˜ng 150.000 mπu Ω∂t chıa tr„ng t◊a Í vƠng á„ng Thüp, vÔng Lüng Linh v° phÚ c∫n
t◊nh lˇ H° Ti≈n l° nÁi Ω∂t quü phøn.

</div>
<span class='text_page_counter'>(66)</span><div class='page_container' data-page=66>

CÒng t˜ nØm 1880, cüc t◊nh Chµu á‚c, Long Xuy≈n, Tµn An, H° Ti≈n, Sa áæc tœnh Ω∆n
nØm 1929, tØng th≈m 3/4 so vËi diŒn tœch canh tüc cÒ, Ω‚i vËi cüc t◊nh S‹c TrØng, C∑n ThÁ
th÷ tØng 2/3.

Khi mËi chi∆m cˆ, th˙c dµn ch◊ chĨ tr‡ng v°o ph∑n Ω∂t t‚t, Ω·ng dµn, c‹ s≥n ΩıÈng
giao th·ng Í miÀn TiÀn giang. Cüc t◊nh n°y xem nhı gi®i quy∆t xong t˜ nØm 1910 t‰ng s‚ l°

651.000 mπu, Ω∆n nØm 1930 t‰ng s‚ l° 705.000 mπu.

T˜ nØm 1910 trÍ vÀ sau, th˙c dµn mËi chĨ ˚ cüc t◊nh xa, hoƠc t xu hn thuấc
Chàu ỏc, Long Xuy≈n, Tµn An, Sa áỉc, phœa á„ng Thüp. DiŒn tœch ă canh tỹc cỹc tnh
ni trn cấng li nhı sau :

1910 241.000 mπu
1920 399.999 mπu
1930 534.000 mπu

Cüc t◊nh C∑n ThÁ v° S‹c TrØng cÒng phüt triÃn t˜ nØm 1910 vÀ sau :
C∑n ThÁ

1910 132.000 mπu
1920 202.000 mπu
1930 205.000 mπu
S‹c TrØng

1910 176.000 mπu
1920 188.000 mπu
1930 212.000 mπu

Vic o kinh ă thểc y cÃng tỹc khai khn Í hai t◊nh C∑n ThÁ v° S‹c TrØng t˜ nØm
1890 Ω∆n 1920. Ri≈ng vÀ t◊nh C∑n ThÁ, kho®ng 1900 Ω∆n 1920, c‹ hÁn 350 km kinh Ω°o
th≈m n‚i qua R≠ch Giü v° S‹c TrØng.

LÓa s≠ giÓp khai thüc ph∑n Ω∂t b∂y lµu bfi hoang, nhÈ Ω‹ m° Chµu á‚c c‹ th≈m 90.000
mπu, Long Xuy≈n 47.000 mπu (nØm 1929).

<b>TrıÈng hÏp Ω¥c biŒt Í B≠c Li≈u, R≠ch Giü </b>

áµy l° khu v˙c nhÈ Ω°o th≈m kinh m° diŒn tœch canh tüc gia tØng vËi nh˘ng con s‚
hÔng biŒn nhˆt. áÈi T˙ áˆc, œt ai chŸu tËi l°m Øn, l˚ do chünh l° Ω∂t quü phøn, ΩıÈng giao
th·ng chuy≈n chÍ kh‹ khØn v° quü xa S°i G›n. H∑u h∆t m∂y con s·ng lËn vÔng n°y ΩÀu
ngẽc qua pha vnh Xim La.

Măi n nỉm 1897 (trıÈng hÏp B≠c Li≈u) v° nØm 1916 (trıÈng hÏp R≠ch Giü) mËi c‹

ΩıÈng xe n‚i liÀn vËi S°i G›n, trong khi ΩıÈng xe l¯a S°i G›n, M˛ Tho ă c t nỉm 1883.

Vic o kinh xỹng giểp cüc vƠng B≠c Li≈u v° R≠ch Giü bün lĨa nhanh v° c‹ giü hÁn trıËc,

Ω„ng thÈi Ω∂t rüo phøn, nıËc bËt sµu dÕ c°y c∂y hÁn. DiŒn tœch canh tüc cða hai t◊nh n°y gia
tØng nhı sau :

1880 20.000 mπu
1890 83.000 mπu
1900 136.000 mπu
1910 265.000 mπu
1920 405.000 mπu
1930 600.000 mπu

</div>
<span class='text_page_counter'>(67)</span><div class='page_container' data-page=67>

— Do nh˘ng n·ng dµn nghøo Í cüc t◊nh miÀn tr≈n Ω∆n l∫p nghiŒp. H‡ mu‚n l°m chð
ph∑n Ω∂t tıÁng Ω‚i Ω∑y Ωð ΩÃ nu·i s‚ng gia Ω÷nh.

— Do nh˘ng ngıÈi Ωem v‚n lËn t˜ cüc t◊nh khüc Ω∆n, h‡ mıËn dµn ΩŸa phıÁng c∞m
ranh, kh∏n hoang ΩÏt Ω∑u ti≈n cho h‡ r„i h‡ gom l≠i, trÍ th°nh Ω≠i ΩiÀn chð.

R„i t÷nh tr≠ng hÂn lo≠n, tranh ch∂p, tham nhỊng l≠i x®y ra. NhiÀu ngıÈi c‹ uy th∆,
nh÷n xa v° r°nh lu∫t l ă nấp n ti Si Gn xin trng khn, vữ trn bđn nhng phn

t ny vÃ ch. Khi th∂y Ω∂t khai thüc xong, b∞t Ω∑u c‹ hu≈ lÏi th÷ h‡ Ω∆n ΩŸa phıÁng ΩÃ
tranh ch∂p vËi nh˘ng ngıÈi th∫t s˙ khai kh∏n (nhıng kh·ng c‹ gi∂y tẩ).

Nh nậc phn nn rng dàn ă t ấng chi∆m Ω∂t c·ng th‰, kh·ng c‹ cüch g÷ ngØn

ΩıÏc. Nhıng mÊt s‚ thµn h°o nhµn sÿ, hÊi Ω„ng, cai tng hoƠc i in ch nhng tnh

khỹc thữ l≠i vui m˜ng v÷ r‚t cc, nh˘ng vƠng Ω∂t n°y rÁi v°o tay h‡. MÊt s‚ ngıÈi Phüp
cÒng lÏi dÚng t÷nh th∆ ΩÃ l∫p Ω„n ΩiÀn. Nh° nıËc l≠i xÓc ti∆n viŒc Ω≠c ΩiÀn, ΩÃ ghi v°o bÊ v°

Ωünh thu∆. Dµn ΩŸa phıÁng n‰i l≈n tranh ch∂p, ngØn c®n nh˘ng k¿ chi∆m Ωo≠t Ωang mıËn
chuy≈n vi≈n Ω∆n o c. HoƠc dàn a phng dễng kh giậi bổn m° ngØn ch∫n nh˘ng ngıÈi
t˙ xıng l° “chð t hẽp phỹp n i thàu lểa ruấng. HoƠc h t˙ Ωˆng ΩÁn t∫p thÃ, kæo
nhau Ω∆n T›a b‚ (ta Hnh chỹnh tnh) ngi lữ, hoƠc t v mÊt cüch tuyŒt v‡ng.

<b>Lu∫t lŒ vÀ trıng kh∏n </b>

NhiÀu lu∫t lŒ vÀ trıng kh∏n Ω∂t ruÊng ra ΩÈi, ban u th thc dế dăi, ln hi thữ sit
li th≈m kh‹ khØn. Xin lıÏc k≈ nh˘ng nghŸ ΩŸnh cØn b®n, vËi nỉt chünh :

— Nh˘ng nghŸ ΩŸnh nØm 1864, 1871 v 22/8//1882 : ngoi tr nhng t ă canh tüc r„i
ho¥c Ω∂t th‰ cı (Ω¥c biŒt l° Ω∂t th‰ cı Í S°i G›n, ChÏ LËn) th÷ Ω∂t c·ng th‰ cho trıng kh∏n
kh·ng, tˆc l° kh·ng bün l≠i b±ng tiÀn. Mu‚n kh∏n th÷ l°m ΩÁn, ghi diŒn tœch, ranh giËi, r„i

Ω‹ng thu∆. Nh˘ng nghŸ ΩŸnh tr≈n kh·ng n≈u ΩiÀu kiŒn l° b∞t buÊt ngıÈi trıng kh∏n ph®i
khai thüc, kh·ng ΩıÏc bfi Ω∂t hoang (vÀ sau, nghŸ ΩŸnh 15/10/1890 b‰ tÓc chi ti∆t n°y). Tham
biŒn chð t◊nh ΩıÏc quyÀn cho trıng kh∏n nh˘ng sÍ Ω∂t nhfi dıËi 20 mπu (nghŸ ΩŸnh
9/6/1886 rÓt l≠i c›n 10 mπu).

— NghŸ ΩŸnh 15/10/1890 b∞t buÊc ph®i canh tüc trong thÈi gian l° 5 nØm cho xong v°

ΩŸnh r±ng nh° nıËc c‹ quyÀn l∂y l≠i Ω∂t khi c‹ nhu c∑u c·ng œch (Ω°o kinh, Ω∞p lÊ...)

— NghŸ ΩŸnh 10/5/1893 ΩŸnh r±ng Ω∂t trıng kh∏n kh·ng ΩıÏc Øn d°i theo mæ kinh, mæ
s·ng r≠ch quü 1/4 cða chu vi sÍ Ω∂t (trünh trıÈng hÏp ngıÈi tham, ch◊ kh∏n Ω∂t phœa m¥t
tiÀn kinh r≠ch, Ω∂t mƠt tin thữ luÃn luÃn c giỹ hn t h∫u b‚i).

— NghŸ ΩŸnh 27/1/1896 quy ΩŸnh nh˘ng l‚ t ă xin tm khn m ngẩi tha k

khÃng nhn lm ch, trẩng hẽp t quỹ xu, thữ phđi hon tr® l≠i ΩÃ nh° nıËc ∂p cho k¿
khüc.

— NghŸ ΩŸnh 13/10/1910 l∑n Ω∑u ti≈n quy ΩŸnh Ω∂t c·ng th ẽc t nhàn trng khn
phđi bỹn theo giỹ thun măi, Ơc bit l t trng cao su. Nh nıËc chünh thˆc bün Ω∂t
c·ng th‰ cho dµn.

NghŸ ΩŸnh cða phð to°n quyÀn ng°y 27/12/1913 v° cða Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ng°y
11/11/1914 ΩŸnh r±ng Ω∂t ruÊng ch◊ c∂p vËi ΩiÀu kiŒn l° Ωem Ω∂u giü c·ng khai hoƠc theo
th thc thun măi. KhÃng bao giẩ c∂p cho kh·ng (khfii mua) nh˘ng sÍ Ω∂t tr≈n 300 mu
nh trậc kia ă lm. Vic trng khn t tr≈n 1.000 mπu ph®i do phð To°n quyÀn á·ng
DıÁng cho phæp.

</div>
<span class='text_page_counter'>(68)</span><div class='page_container' data-page=68>

— NghŸ ΩŸnh 4/10/1928 quy ΩŸnh ch¥t ch¡ viŒc kh∏n Ω∂t, tuyŒt Ω‚i c∂m kh·ng ΩıÏc
chi∆m Ω∂t c·ng th‰ theo kiÃu tiÀn tr®m h∫u t∂u, l°m ruÊng r„i sau Ω‹ mËi khai xin v°o bÊ.
CỊng v÷ nghŸ ΩŸnh n°y m° s‚ ngıÈi xu‚ng R≠ch Giü, B≠c Li≈u ΩÃ l∫p nghiŒp ph®i gi®m bËt,
h‡ ch≤ng c›n cÁ hÊi khai kh∏n nÁi n°o h‡ thœch, d°nh quyÀn ıu ti≈n nhı trıËc kia.

— NghŸ ΩŸnh 25/6/1930 quy ΩŸnh nh˘ng vƠng c›n cho phỉp v° nh˘ng vƠng kh·ng c›n
cho phỉp trıng kh∏n. á≠i khüi, sau khi üp dÚng nghŸ ΩŸnh n°y th÷ ch◊ c‹ kho®ng 150.000

mπu Í B≠c Li≈u v° 80.000 mπu Í R≠ch Giü l° c›n ΩıÏc phæp cho trıng kh∏n m° th·i, l¡ dÿ
nhi≈n, ch◊ c›n lo≠i Ω∂t phøn, Ω∂t nıËc m¥c quü th∂p v° x∂u, thi∆u kinh thoüt thðy.

H∫u qu® cða nh˘ng nghŸ ΩŸnh tr≈n l° t≠o ra mÊt th˙c t∆ bi Ωüt. NgıÈi Phüp cho r±ng
h‡ c‚ ˚ phüt triÃn ch∆ ΩÊ tiÃu ΩiÀn chð m° th·i nhıng trong th˙c t∆, Ω≠i ΩiÀn chð l≠i phüt
triÃn.

Lu∫t ΩŸnh r±ng nh˘ng ph∑n Ω∂t 10 mπu m° tham biŒn chð t◊nh c‹ quyÀn c∂p phüt (g‡i
n·m na l° Ω∂t c·ng nghiŒp) kh·ng ΩıÏc phæp bün trong thÈi gian t≠m kh∏n, ch◊ 3 nØm sau
khi chünh thˆc l°m sÍ h˘u chð, chð Ω∂t mËi ΩıÏc bün cho ngıÈi khüc. Nhıng th˙c dµn l≠i

c‚ ˚ dung tĨng viŒc cho vay n¥ng lÈi, khi∆n ngıÈi tiÃu ΩiÀn chð kh·ng Ωð v‚n canh tüc

mang nÏ, v‚n lÈi ch„ng ch∂t Ω∆n mˆc giao ph∑n Ω∂t c·ng nghiŒp cða m÷nh cho k¿ khüc ΩÃ
tr˜ nÏ.

MÊt s‚ vi≈n chc thc dàn ă bo cha cho rng chấ i in ch Nam ká, Ơc bit
l cỹc t◊nh miÀn Tµy l∑n h„i t˙ n‹ suy sÚp : vÀ lµu vÀ d°i, kh·ng c›n Ω∂t tr‚ng ΩÃ kh∏n
th≈m v° gia Ω÷nh ngıÈi Ω≠i ΩiÀn chð l≠i Ω·ng con, t chia ra măi n ẩi chỹu nấi thữ ch◊

c›n l° t˜ng m®nh nhfi !

Nh° nıËc c‹ t‰ chˆc nh˘ng nh° bØng Canh n·ng nhıng trong th˙c t∆ ch◊ mÊt s‚ nhfi

ΩiÀn chð vay ΩıÏc, h‡ Ωem vÀ cho tü ΩiÀn vay l≠i vËi tiÀn lÈi cao hÁn. NgıÈi Ch° Chetty cÒng
cho vay vËi tiÀn lÈi theo lu∫t ΩŸnh (nØm 1930, phfing ΩŸnh h‡ cho ΩiÀn ch Nam ká vay
khođng 30 triu ng) nhng ngẩi ΩıÏc vay ph®i chŸu tiÀn lÈi cao, tr≈n gi∂y tÈ ghi ă nhn
mất ngn ng m tht s ch nhn c 900.

ỏin ch cẻ nhfi, luÃn cđ in chð cỴ lËn thıÈng thœch vay b≠c lĨa (l∂y b≠c lĨa) cða

thıÁng gia Hoa kiÀu v÷ thð tÚc gi∂y tÈ g∑n nhı kh·ng c‹, l∂y tiÀn r„i Ω∆n mÔa thữ ong lểa
trđ li. Thng gia Hu kiu a tiÀn ra mua lĨa khi chıa tËi mƠa, vËi giü r∂t th∂p so vËi
giü thŸ trıÈng lĨc g¥t hüi. H‡ thµu lÏi nhiÀu nhıng h‡ khỉo Ω‚i x¯ vËi chð ΩiÀn. TÔy giü thŸ
trıÈng do h‡ ti≈n Ωoün, tƠy s®n nghiŒp cða ·ng ΩiÀn chð (con nÏ), tƠy s˙ tœn nhiŒm trong
quü khˆ m° h‡ cho vay nhiÀu hay œt. Nỉt Ω¥c biŒt l° trong viŒc cho vay n°y l° n∆u con nÏ
gi˙t th÷ h‡ kh·ng cho vay n˘a, g∑n nhı ch≤ng khi n°o h‡ truy t‚ ho¥c nhÈ phüp lu∫t tŸch
thu Ω∂t Ωai. TrıÈng hÏp vay tiÀn cða Ch° Chetty ho¥c cða nh° bØng Canh n·ng th÷ trüi
ngıÏc l≠i : Øn lÈi r∂t t nhng khi tht hơn thữ t ai b tch k˚.

VÀ ΩŸa t· (lĨa rng) th÷ gi‚ng nhı thÈi Ω°ng c˙u, th˙c dµn Phüp kh·ng Ωıa ra lu∫t lŒ
n°o c®, chð ΩiÀn cˆ thfia thu∫n vËi tü ΩiÀn. Giü biÃu ΩŸa t· cao th∂p tÔy theo Ω∂t t‚t x∂u, tƠy
theo “l›ng nhµn Ω≠o” cða chð ΩiÀn. Nhıng ta c‹ thÃ n∞m l∂y nguy≈n t∞c : chð ΩiÀn ă tnh
toỹn tht k n khi lểa chn, bng mi cỹch, h thàu 80 % sđn lẽng m tü ΩiÀn g¥t hüi

ΩıÏc. Tü ΩiÀn ch◊ c›n Ωð lÓa ΩÃ mua s∞m qu∑n üo, Øn chÁi trong m∂y ng°y T∆t, ra gi≈ng l°
b∞t Ω∑u vay nÏ mËi. NhiÀu chð ΩiÀn tfi ra nhµn Ω≠o, thµu ΩŸa t· r∂t th∂p nhıng b∞t buÊc tü

ΩiÀn ph®i vay th≈m tiÀn m¥t v° lĨa ΩÃ Øn vËi t˝ lŒ lÈi quü cao.

Xin miÕn ΩÀ c∫p Ω∆n viŒc t‰ chˆc cho vay cða nh° nıËc v÷ b∂y giÈ trong th˙c t∆, ngıÈi

</div>
<span class='text_page_counter'>(69)</span><div class='page_container' data-page=69>

Trong t‰ng s‚ Ω∂t Ωai tr„ng t◊a Í Nam k¸ l° 2.700.000 mπu, ngıÈi ViŒt Ωˆng t≈n l°m
chð ΩıÏc ch˜ng 2.400.000 mπu, tˆc l° 8/9 diŒn tœch. Trong Ω∂t Ωai tr„ng t◊a, n≈n chia ra :

— á∂t tr„ng cao su : 80.000 mπu cða ngıÈi Phüp, ngıÈi ViŒt ch◊ c‹ 5.300 mπu.

— á∂t l°m ruÊng : ngıÈi Phüp Ωˆng bÊ 243.000 mπu tˆc l° hÁn 1/10 diŒn tœch t‰ng qu∂t
tr„ng lÓa, con s‚ n°y kÃ lu·n Ω∂t cða ngıÈi ViŒt nh∫p Phüp tŸch ; ngıÈi Phüp chünh g‚c

Ωˆng bÊ kho®ng 150.000 mπu.

Cüc b®ng th‚ng k≈ n≈u con s‚ hÁi khüc nhau vÀ chi ti∆t, nhıng Ω≠i ΩÃ cüc t◊nh R≠ch
Giü, B≠c Li≈u, C∑n ThÁ l° nÁi t∫p trung Ω≠i ΩiÀn chð v÷ l° Ω∂t mËi.

<b>V˙a lĨa min Nam thnh hữnh trong hon cđnh mậi </b>

ỏẩi Gia Long, vƠng s®n xu∂t lĨa g≠o nhiÀu nhˆt cða Ω∂t Gia áŸnh n‹i chung l° vÔng
G› C·ng, thuÊc tr∂n áŸnh TıÈng.

Khi ngıÈi Phüp Ω∆n, trung tµm ΩiÃm cða v˙a lĨa di chun l∑n h„i vÀ miÀn Tµy Nam.
Mun c lểa go thƠng d xut cđng, cn hai ΩiÀu kiŒn :

— DiŒn tœch canh tüc rÊng.

— Dµn s‚ ΩŸa phıÁng œt, mˆc ti≈u thÚ t≠i chÂ kh·ng cao.

Sau Ωµy l° v°i con s‚ vÀ diŒn tœch canh tüc cða t˜ng t◊nh. ThÈi Phüp thuÊc, viŒc phµn
chia ranh giËi cüc t◊nh kh·ng Ω„ng ΩÀu, t◊nh th÷ quü lËn, t◊nh th÷ quü nhfi. S‚ lıÏng Ω∂t Ωai
ch◊ l° ch◊ dπn, v÷ Ω∂t t‚t x∂u khüc nhau.

NØm 1873 :

ChÏ LËn 37.340 mπu (t◊nh ChÏ LËn g„m C∑n áıËc, C∑n GiuÊc l° nÁi s®n xu∂t lĨa
t‚t v° nhiÀu)

M˛ Tho 34.238
Vÿnh Long 28.784

G› C·ng 28.146 (G› C·ng l° t◊nh c‹ diŒn tœch t‰ng quüt r∂t nhfi nhıng Ωˆng h≠ng
tı vÀ Ω∂t canh tüc, tˆc l° vπn c›n gi˘ vŸ trœ b˙c nhˆt).

NØm 1900 :

S‹c TrØng 158.439 mπu (Ωˆng Ω∑u Nam k¸)
C∑n ThÁ 124.588

Tr° Vinh 120.419
M˛ Tho 91.748
NØm 1930 :

R≠ch Giü 358.900 mπu (Ωˆng Ω∑u Nam k¸)
B≠c Li≈u 330.030

S‹c TrØng 212.909
C∑n ThÁ 205.000

Long Xuy≈n 186.049 (Ωa s‚ lÓa s≠, g≠o x∂u)

M˛ Tho 154.662 (dµn Ω·ng ΩĨc, mÊt ph∑n lÓa s≠ phœa á„ng Thüp)
Tr° Vinh 152.000

Theo P. Bernard, m∂y t◊nh R≠ch Giü, C∑n ThÁ, S‹c TrØng, B≠c Li≈u, Tr° Vinh l° v˙a
lÓa th∫t s ca Nam ká xut cđng. Nỉm tnh ni tr≈n g„m 966.000 mπu ruÊng, nh˘ng
nØm b÷nh thıÈng cung cp hn phàn na tng s lểa xut cđng ca á·ng DıÁng. Cüc t◊nh

</div>
<span class='text_page_counter'>(70)</span><div class='page_container' data-page=70>

Theo büc sÿ Trn Nh Làn thữ bui bữnh thẩng trậc khi xđy ra kinh t khng hođng,
Nam ká v Cao Min mÂi nØm xu∂t c®ng 1.300.000 t∂n g≠o; trong s‚ n°y c‹ 200.000 t∂n g≠o
cða vÔng Battambang (Cao Mi≈n) v° 900.000 t∂n cða miÀn H∫u giang.

NhiÀu t°i liŒu ΩÀ c∫p Ω∆n viŒc Ω°o kinh xem l° y∆u t‚ quan tr‡ng ΩÃ v˙a lĨa th°nh

h÷nh vËi cüc chi ti∆t k˛ thu∫t. Xin ghi l≠i v°i næt chünh :

— VÔng C∑n ThÁ Ω°o t˜ 1890 Ω∆n 1900 : kinh Tr° ∆t, kinh X° No, kinh Long M˛,
Bassac (g‡i n·m na l° kinh Lüi Hi∆u); t˜ 1900 — 1920 : kinh Th‚t N‚t qua Gi„ng RiÀng,
kinh ThËi Lai, ç M·n, Xuµn H›a, Phong áiÀn, Cüi RØng, Tr° L„ng, kinh Cüi V„n...

— VÔng S‹c TrØng : Ω°o t˜ 1890 — 1900 : kinh Bocquillon, kinh Saintenoy...; t˜ 1900 —
1920 : kinh PhÚng HiŒp, S‹c TrØng (1905), kinh Maspæro (1911), kinh Cüi Tr∑u
(1914—1917), kinh Quan lÊ, Nhu Gia (1925), kinh Cüi Tr∑u qua Ch°ng Ræ (1917), kinh
N°ng RÀn (1911), kinh Ti∆p Nh˙t (1911)...

MÊt ph∑n lËn kinh do xüng Ω°o t˜ng ch¥n, s¯a ch˘a nËi rÊng v° væt tËi væt lui nhiÀu
l∑n; mÊt s‚ kinh thữ o tay, bt dàn lm xàu. Tnh Rch Giỹ ΩıÏc ®nh hıÍng t‚t nhÈ m∂y
con kinh Ω°o t˜ C∑n ThÁ v° S‹c TrØng Øn qua.

áÃ nhi≈n cˆu v˙a lĨa H∫u giang cỊng l° v˙a lĨa quan tr‡ng cða Nam k¸ v° ViŒt Nam,
chĨng t·i ch‡n ba t◊nh R≠ch Giü, B≠c Li≈u v° C∑n ThÁ.

R≠ch Giü v° B≠c Li≈u l° hai t◊nh r∂t mËi m° viŒc khai khn vn cha hon tt măi

n khi ngẩi Phüp rÈi xˆ Nam k¸. Nghi≈n cˆu hai t◊nh n°y, ta th∂y rfl viŒc l°m cða ngıÈi
Phüp v° nh˘ng nỉt Ω¥c biŒt cða vƠng Ω∂t rÊng ngıÈi thıa m° vÔng TiÀn giang kh·ng c‹.

</div>
<span class='text_page_counter'>(71)</span><div class='page_container' data-page=71>

<b>2.3) VÔng R≠ch Giü Ω∂t rÊng ngıÈi thıa </b>

R≠ch Giü l° h∫u b‚i khü rÊng cða bÈ biÃn vŸnh Xi≈m La. BÈ biÃn t˜ R≠ch Giü (v°m
s·ng Cüi LËn) Øn vÀ phœa Nam l° khu r˜ng süc vËi cµy m∞m, cµy giü, cµy c‹c, lo≠i cµy t≠p
kh·ng Ωem hu≈ lÏi g÷ Ωüng kÃ, tr˜ hu≈ lÏi süp v° m∫t ong, hoƠc cua, ba kha sng nhun nhểc
trong băi bễn (khu v˙c cða cµy ΩıËc ch◊ Í vÀ phœa c˙c Nam t∫n mÒi C° Mau). H∫u b‚i tˆc l°
sau lıng, giüp v°o r˜ng süc. C‹ thÃ n‹i Ω∂t R≠ch Giü l° r˜ng tr°m minh m·ng, nhiÀu phøn

v° th∂p; xa bÈ biÃn h°ng Ω·i chÚc cµy s‚ ng°n vπn c›n l° r˜ng tr°m c∑m thðy (tr∑m thðy).
N‰i danh nhˆt l° U Minh ThıÏng v° U Minh H≠. U Minh ThıÏng l° r˜ng ch„i, c‹ t˜ng lflm
“Ω∂t chüy” (than bƠn) n±m b≈n t® ng≠n s·ng Cüi LËn. U Minh H≠ l° r˜ng tr°m t‚t v° m‡c
d°y, d‡c ven biÃn ch≠y d°i tËi C° Mau. á∂t R≠ch Giü khi ngẩi Phỹp n hăy cn nhiu cp,
kh, su, heo r˜ng, hu≈ lÏi chünh vπn l° m∫t v° süp (nhÈ b·ng cµy tr°m, cµy giü). Ngo°i ra
c›n cµy tr°m (l°m cði, cÊt nh°), lü d˜a nıËc (ΩÃ lÏp nh°), cü Ω„ng v° cü biÃn. áüng chÓ ˚ l°
voi thıÈng tËi lui cünh Ω„ng n‚i liÀn vËi C∑n ThÁ m° Øn lau s∫y.

Hai con s·ng Ωüng kÃ l° Cüi Bæ v° Cüi LËn t˜ Ω∂t th∂p phœa á·ng ch®y ra vŸnh Xi≈m
La, hiŒp l≠i Í mÊt v°m khü rÊng. Hai con s·ng n°y chia ra nhiÀu nhünh nh‹c. Ng‡n s·ng
Cüi Bæ Øn qua r≠ch C∑n ThÁ, vÀ bÈ H∫u giang. S·ng Cüi LËn Øn xu‚ng Ba Xuy≈n, thuÊc S‹c
TrØng ho¥c xu‚ng phœa chÏ C° Mau nhıng l° nh˘ng ΩıÈng li≈n l≠c nhfi bæ, v°o mễa nng c
nhiu chƠng cn v hơp, y cfi. Dµn Í vƠng R≠ch Giü, trıËc khi Ω°o kinh xüng, ph∑n lËn
s‚ng nhÈ nıËc mıa, tr˜ trıÈng hÏp chÏ R≠ch Giü hˆng nıËc ng‡t t˜ kinh Tho≠i H° (Ω°o t˜
cu‚i ΩÈi Gia Long) n‚i qua H∫u giang. Gi∆ng c‹ thÃ Ω°o tr≈n m∂y gi„ng cao rüo, ch∞c thŸt
b≈n bÈ s·ng. VÔng ven biÃn vŸnh Xi≈m La ΩŸnh cı ΩıÏc l° nhÈ nıËc su‚i chÍ t˜ H›n Tre.
B≈n bÈ Cüi LËn, Cüi Bæ v° cüc phÚ lıu, r®i rüc nhiÀu gi„ng, nhiÀu g›, nÁi ngıÈi Mi≈n Ω∆n
l∫p t˜ng s‚c : nh˘ng ‚c Ω®o hoang v∞ng, chung quanh l° r˜ng che kœn chµn trÈi. MuÂi m›ng,
r∞n v° v· s‚ chim c› tha h„ n∏y nÍ.

TrıËc ẩi Gia Long, dàn chểng ă chn la vi g cao lp ẽc bđy xă theo sÃng Cỹi Bổ
v chẽ Rch Giỹ (tng Kin ỏnh), bn xă theo sÃng Cüi LËn (t‰ng Thanh Giang). Nhıng
dµn s‚ ngıÈi Mi≈n v° diŒn tœch ruÊng Ω∂t do h‡ canh tüc t˜ xıa vπn Ωüng kÃ tuy kh·ng c‹
con s‚ chünh thˆc. œt ra h‡ cỊng dı kh® nØng t˙ tĨc vÀ lĨa g≠o. Í R≠ch Giü, ngıÈi Mi≈n

Ωˆng v°o h°ng Ω∑u (R≠ch Giü : 80.000 ngıÈi, Tr° Vinh : 80.000, S‹c TrØng : 50.000, Chµu
á‚c : 30.000, B≠ch Li≈u : 23.000).

Vÿnh Long m∂t, H° Ti≈n l≠i m∂t, th˙c dµn chi∆m huyŒn Ki≈n Giang kh·ng t‚n mÊt
phüt Ω≠n. Vi≈n tham biŒn Ω∑u ti≈n l° Luro. Paulin Vial Ω∆n R≠ch Giü thanh tra nhıng nØm

sau NguyÕn Trung Tr˙c Ωünh mÊt tr∫n th∑n t÷nh, gi∆t g∑n tr‡n ngıÈi Phüp v˜a lœnh v˜a
vi≈n chˆc Í t◊nh lˇ n°y (16/6/1868).

D≠o ∂y, R≠ch Giü l° h®i c®ng t∂p n∫p, tu bum Hđi Nam tậi mua bỹn luàn lu gia
khu v˙c Cao Mi≈n (thıÁng c®ng Kampot), Xi≈m (V‡ng Cüc), Tµn Gia Ba v° Nam DıÁng.
Nh° c¯a san süt Í hai bÈ r≠ch süt v°m biÃn. Tho≠t ti≈n, h≠t R≠ch Giü bao g„m lu·n tr‡n
mÒi C° Mau, tˆc l° huyŒn Ki≈n Giang v° huyŒn Long Xuy≈n thÈi T˙ áˆc. S·ng r≠ch nhfi
ch±ng chŸt, thüng n∞ng dÔng kh·ng ΩıÏc, ch◊ thu∫n lÏi cho ghe xu„ng cỴ nhfi. NhiÀu con

ΩıÈng m›n d°nh ri≈ng cho dµn ΩŸa phıÁng s¯ dÚng Í nÁi Ωi bÊ kh·ng ΩıÏc Ωi xu„ng kh·ng

xong; Ω‹ l° ΩıÈng cÊ, dƠng cÊ c‹ trµu kỉo (kh·ng bünh xe, kiÃu cÊ trıÏt tuy∆t Í B∞c Đu). Măi

</div>
<span class='text_page_counter'>(72)</span><div class='page_container' data-page=72>

cha c a bấ, tt cđ Ω∂t trong t◊nh ΩÀu ΩıÏc xem nhı l° c·ng ΩiÀn. HıÁng chˆc l°ng k≈

khai diŒn tœch t‰ng quüt, chŸu thu∆ r„i gün ỉp l≠i cho dµn. V°i ngıÈi t˙ nh∫n l° chð cða
ph∑n Ω∂t Ωang canh tüc, v÷ chœnh h khai phỹ hoƠc do cha mơ li. Trẩng hÏp l°ng Vÿnh
LÊc (vÔng Ngan D˜a, c›n g‡i l° Ngan G˜a) : hıÁng chˆc l°ng chŸu thu∆ΩiÀn l° 406 quan ΩÃ
r„i b∞t buÊc dµn g„m Ωa s‚ l° Cao Mi≈n ph®i Ω‹ng g∂p Ω·i g∂p ba. HıÁng chˆc cˆ Í kh·ng
m° hıÍng, Ω∆n ΩÊ dµn ΩŸa phıÁng phπn nÊ, Ω›i t®n cı lu·n qua S‹c TrØng n∆u h‡ kh·ng

ΩıÏc phæp l∫p mÊt l°ng ri≈ng.

á∑u nØm 1880, tham biŒn chð t◊nh l°m tÈ tr÷nh vÀ t÷nh hữnh thu kha v d ỹn thàu
nh sau (Rch Giü v° C° Mau) :

— Thu∆ΩiÀn Ønm 1879 : 11.068 quan, tœnh tr≈n t‰ng s‚ Ω∂t ruÊng v° rπy l° 2.847 mπu.
Dµn Ωinh g„m ngıÈi ViŒt v° Cao Mi≈n : 2744 ngıÈi (2.010 ViŒt v° 734 Mi≈n).

M∂y ging chung quanh chẽ Rch Giỹ trng xoi, vữ làu nØm n≈n h‹a xo°i r˜ng. NgıÈi

Hu≈ kiÀu v° ngıÈi Minh HıÁng l°m rπy rau c®i, Ω∂t ngo≠i · cỊng nhı t≠i chÏ ΩÀu kh·ng c‹
bÊ s‰ chi c®.

Thu∆ kiÃm lµm th∂t thµu, dµn chĨng lỉn Ω‚n cµy tr°m trong r˜ng r„i theo ΩıÈng
quanh n¿o t∞t m° chÍ qua S‹c TrØng thay v÷ Ωi ngang qua tr≠m kiÃm soüt.

Ngu„n lÏi lËn nhˆt cða ngµn süch vπn l° thu∆ phong ng≠n (Ω∂u giü t˜ng l· r˜ng cho
dàn khai thỹc sỹp, mt) : nỉm 1879 ă thàu : 29.546 quan (trong khi thu∆ΩiÀn ch◊ c‹ 11.068
quan).

Ngu„n lÏi thˆ y∆u l° Ω∂u th∑u sµn chim : nỉm 1879 ă thàu : 25.000 quan.

Tm li, nỉm 1880, R≠ch Giü kh·ng ΩıÏc chünh phð Nam k¸ chĨ nhiu. Ring v
sàn chim thữ cỹc vin tnh trıÍng xem nhı l° “k¸ quan”. Tuy nhi≈n, nh˘ng ngu„n lẽi sỹp
mp cễng l sàn chim giđm bật trong nh˘ng nØm sau, dµn phü r˜ng l∑n h„i ΩÃ bün cµy. Cµy
tr°m tuy kh·ng l° danh mÊc nhıng l°m cÊt nh° r∂t t‚t, bün qua cüc t◊nh lµn c∫n. Sàn chim
mi ln khai thỹc l git cđ trỉm ng°n con v˜a lËn v˜a nhfi ΩÃ l∂y l·ng k∆t qu≠t.

Trong khi ∂y Í mÊt t◊nh xıa nhı t◊nh Sa áæc (tˆc huyŒn Vÿnh An, t◊nh An Giang ΩÈi
T˙ áˆc, thuÊc tr∂n Vÿnh Thanh ΩÈi Gia Long) dµn s v bấ in ă khỹ rnh mch :

Chểng ta th¯ so sünh t≠m.

DiŒn tœch ruÊng vıÈn v° rπy, trong bÊ s‰ cða Phüp mËi l∫p :
R≠ch Giü 2.2847 mπu

Sa áỉc 53.386

Dµn Ωinh Í R≠ch Giü, C° Mau 2.744 ngıÈi
Sa áỉc 128.902 ngıÈi

V÷ l° t◊nh xıa, Í Sa áỉc nhiÀu vƠng Ω·ng ΩĨc, m∫t ΩÊ cao Ω∆n 241 ngıÈi mÂi cµy s‚
vu·ng, Ω∂t bŸ c∞t manh mĨn theo ch∆ΩÊ tiÃu ΩiÀn chð, nh˘ng sÍ Ω∂t dıËi 5 mπu chi∆m 4/10
cða t‰ng s‚ Ω∂t khai thüc. V° 6/10 cða Ω∂t khai thüc l° Ω∂t th‰ cı v° vıÈn tıÏc.

Süu nØm sau, nØm 1886, t÷nh h÷nh t◊nh R≠ch Giü b∞t Ω∑u kh® quan hÁn. Büo cüo cða
tham biŒn ng°y 8/8/1886 n≈u v°i chi ti∆t :

— Trong 7 ngıÈi dµn, t˝ lŒ l° 4 ngıÈi Cao Mi≈n, 3 ngıÈi ViŒt.

— Bi∆n c‚ Í Kinh th°nh Hu∆ (vÚ T·n Th∂t Thuy∆t v° vua H°m Nghi 1885) chng gày
xểc ấng gữ rfl rt trong dàn gian;

— áıÈng bÊ q œt, dµn chĨng ao ıËc ΩıÈng thðy phüt triÃn th≈m. M‡i viŒc x≈ dŸch ΩÀu
dƠng ΩıÈng thðy.

— Dµn ra chÏ mua bün thıÈng dƠng ΩıÈng biÃn cho nhanh hÁn. Í vƠng Cüi LËn (Mềi
Gđnh) nn chữm ghe thẩng xđy ra.

</div>
<span class='text_page_counter'>(73)</span><div class='page_container' data-page=73>

l≠c t˜ R≠ch Giü Ω∆n Chµu á‚c g∑n nhı kh·ng c‹, dµn chĨng dƠng xu„ng nhfi, theo ΩıÈng
quanh len lfii gi˘a r˜ng tr°m.

— á°o xong con kinh t˜ C≠nh áÀn Øn xu‚ng C° Mau (kinh B≠ch Ngıu), dƠng dµn xµu
l°ng Vÿnh LÊc.

— Con lÊ chi∆n lıÏc quan tr‡ng nhˆt trong t◊nh ch≠y t˜ chÏ R≠ch Giỹ vÃ Minh Lng
(khođng 15 cày s). Minh Lng l°m x‹m sung tĨc t˜ lµu ΩÈi, g„m Ωa s‚ ngıÈi Mi≈n. LÊ n°y
v≠ch s≥n h„i xıa, nay tu b‰ l≠i ΩÃ Ωem thÁ t˜, ch≠y ng˙a.

— TrıÈng h‡c t≠i t◊nh lˇ lÏp lü, ngıng d≠y t˜ m∂y nØm qua Ωang b∞t Ω∑u ho≠t ΩÊng trÍ

l≠i.

— NØm 1885, trong to°n t◊nh c‹ 6 trıÈng t‰ng, trıÈng Minh Lng khÃng em li kt
quđ vữ thiu giüo vi≈n.

— Dµn bÊ chŸu thu∆ nØm 1883 l° 8.000 ngıÈi, nØm 1886 l° 10.000 ngıÈi. K∆t qu® n°y
thàu ẽc l nhẩ lp bấ k lẻng hn trậc.

— BÊ ΩiÀn nØm 1883 : 8000 mπu; nØm 1886 : 10000 mu.

ỏt ruấng kh kim soỹt vữ dàn l°m rng kh·ng ΩÀu, hÕ th∂t mƠa th÷ h‡ dÈi chÂ.
NhiÀu vÔng Ω∂t 3 nØm mËi c‹ l°m mÊt mễa ruấng.

Ti chẽ, t 4 nỉm qua ă lp mÊt l› g≠ch nhıng x∂u vÀ ph∏m ch∂t. V÷ chıa c∂p b±ng
khoün th‰ cı n≈n ch≤ng ai düm xµy nh° g‹i, sÏ sau n°y bŸ Ωu‰i.

— ViŒc mua bün xüo trÊn v÷ giü tiÀn k¡m bŸ sÚt. TiÀn Ωi∆u (b±ng Ω„ng phi∆u) l≠i kh‹
x°i, nh° nıËc phüt ra khi dàn lănh ngàn phiu, nhng dàn em tin Ωi∆u Ω‹ng trÍ l≠i cho
“c·ng xi” khi mua ü phiŒn v° rıÏu.

T‹m l≠i, t◊nh R≠ch Giü (g„m lu·n C° Mau) l° mi∆ng m„i kh‹ nu‚t so vËi cüc t◊nh miÀn
TiÀn giang nhı Sa áæc, M˛ Tho, Vÿnh Long ho¥c Long Xuy≈n. Hu≈ lÏi, thu∆ kh‹a quü th∂p
kæm. Cüc vi≈n tham biŒn kh·ng r°nh vÀ h°nh chünh, nhng bđn phểc trữnh chỹnh thc gi
v cho Giỹm Ω‚c NÊi vÚ vÀ h÷nh thˆc cỊng nhı nÊi dung g∑n nhı l° thÁ ri≈ng gÍi cho b≠n,
vi∆t thüu, büo cüo Ω≠i khüi v°i nỉt, nh∫n xỉt tƠy hˆng, kh·ng thˆ t˙.

Trong th˙c t∆, mu‚n büo cüo k˛ lẻng cềng khÃng ẽc vữ tnh ny va khi mậi thnh
lp ă thiu ngẩi hẽp tỹc; cỹc tnh Tin giang d∑u sao Ωi n˘a cÒng th˜a mÊt s‚ ngıÈi lch
lăm bit ch nho hoƠc ch quc ng, am hiÃu ΩŸa phıÁng. Sau cuÊc Ωünh Óp Ω„n chÏ R≠ch
Giü v°o nØm 1868, ngıÈi Phüp nghi kˇ t∂t c® ngẩi Vit vữ a s lnh mă t, n vin quđn

mă t cềng u lm nấi ng. Thc dàn kh·ng mu‚n x°i ngıÈi ViŒt Í R≠ch Giü v° nhµn dŸp
tu ch◊nh l≠i bÊ müy cai trŸ, chÓng c‚ ˚ dÔng ngıÈi Mi≈n ΩÃ trŸ ngıÈi ViŒt, c‰ xu˚ chia r¡. V°i
ngıÈi h˘u c·ng ΩıÏc nµng l≈n l°m huyŒn, b∂y giÈ Ω‹ng vai phÚ tü cða tham biŒn ΩÃ cai trŸ,

Ωi ΩiÀu tra miÀn qu≈. áµy l° nh˘ng ngıÈi kæm vØn h‹a, hüo süt, ham danh v‡ng. Nh˘ng
ngıÈi Mi≈n ho¥c Mi≈n lai T°u n°y ΩÀu l∂y tn h nh ngẩi Vit :

Ph quđn mă t° ngıÈi Mi≈n t≈n l° Cao Thi≈n g‡i n·m na l° ph‹ qu®n Thi≈n l°m phð,
l∫p c·ng sau cuÊc khÍi nghÿa NguyÕn Trung Tr˙c b±ng cüch ΩiÀm ch◊, b∞t gi∆t. NØm 1873,
ngh◊ viŒc v÷ gi° (60 tu‰i), Phüp cho chˆc ph‹ qu®n l° ΩÃ tıÍng lŒ c·ng lao, chng c nỉng lc
chuyn mÃn gữ cđ.

Huyn Xi≈u ΩıÏc l°m huyŒn sau khi NguyÕn Trung Tr˙c rÓt khfii Rch Giỹ, kiu
hănh tậi mc dỹm t cỹo chuyŒn x∂u cða tham biŒn R≠ch Giü l≈n quan tr≈n. Tüm thüng sau
khi nh∫n chˆc th÷ bŸ Phüp cüch chˆc.

</div>
<span class='text_page_counter'>(74)</span><div class='page_container' data-page=74>

— TrŸnh LÚc Y, ngıÈi Mi≈n, t˜ng ΩıÏc c˙u tr°o phong chˆc cai t‰ng, cı ngÚ vƠng üp lÚc
(R≠ch T÷a, Thðy LiÕu) r„i theo Phüp. Sau thÈi gian l°m cai t‰ng d°i d≥ng l° 48 nØm, th∂m
mŒt xin ngh◊, ΩıÏc huy chıÁng b≠c h≠ng nhˆt.

— Cai t‰ng H° M˛ Phi∆n (t≈n ngo°i l° Ph∆n) ngıÈi T°u lai Mi≈n l°m vua mÊt cfli Í tng
Kin Hđo, ch ngha kổm, ẽc sm 4 cày müc th·ng cho b‡n hÊ vŒ khi Ωi h∑u quan v÷

ΩıÈng sü c›n r˜ng r∫m (con v° chüu ΩÀu l°m cai t‰ng n‚i ti∆p Ω∆n nØm 1945).

— Cai t‰ng Tr∑n Quang Huy (con cða cai t‰ng Tr∑n Quang S·) cỊng ngıÈi Mi≈n, l°m
ph‹ t‰ng Ki≈n H®o. Cai t‰ng S· t∫n tÚy vËi th˙c dµn t˜ bu‰i Ω∑u, bŸ nghÿa quµn cða NguyÕn
Trung Tr˙c gi∆t. Sau Ω‹, Phüp ban chˆc ph‹ t‰ng cho Huy l° nghÿ tËi c·ng lao cða cha.
Ng°y trıËc, Phüp cho t‰ng S· hai cµy sĨng, sĨng n°y giao l≠i cho Huy.

NgıÈi ViŒt Nam duy nhˆt ΩıÏc Phüp tin c∫y ban chˆc cai t‰ng l° NguyÕn VØn NguÁn,
coi t‰ng Ki≈n áŸnh, ngÚ Í Tµn HÊi, mÊt l°ng Ω·ng dµn khi Phüp Ω∆n v° c‹ c·ng lËn l° büo
tin trıËc cho t≈n tham biŒn R≠ch Giü vÀ viŒc NguyÕn Trung Tr˙c s∞p t∂n c·ng nhıng t≈n
tham biŒn kh·ng tin lÈi (vữ oỹn xă Ngun nn ngha quàn ca Nguyến Trung Trc ă git
lày mất s ngẩi cÃng giỹo Tµn HÊi, x‹m cða NguÁn cı ngÚ). Cai t‰ng NguÁn l°m chĨa
mÊt vƠng, ΩıÏc c∂p cho 6 kh∏u sĨng, Ơc bit l 1 khu thn cÃng m quàn s cða NguyÕn
Trung Tr˙c bfi rÁi l≠i.

VËi b‡n cÊng s˙ vi≈n nhı th∆, cüc tham biŒn Í giai Ωo≠n Ω∑u tfi ra chün n®n. Chung
quanh chÏ, ngo°i v°i x‹m Ω·ng ΩÓc l° r˜ng r∫m, h‡ kh·ng mu‚n Ωi thanh tra. Măi n nỉm
1901, vin bp trm (i thÁ t˜ c·ng vØn, ng≠ch b∆p) c›n k≈u n°i ΩÃ xin ẽc gi cày sểng vữ
vễng Ngan Da (lng Vÿnh LÊc) l° nÁi nguy hiÃm, kh‹ di chuyÃn, Ωi trüt cho l°ng n‡ l°ng
kia th÷ ΩıÈng Ωi r˜ng bÚi v∞ng v¿ quü, “c‹ nhiÀu l∑n t·i g¥p c‡p n‹ l°m d˘ vËi t·i, th÷ t·i
cỊng nhÈ c‹ cµy sĨng t·i b∞n n‹ ch∆t, c‹ khi n‹ ra phü x‹m l°ng th÷ ngıÈi ta tËi k≈u t·i cƠng

i cu giểp m bn cho Ơng bữnh an trong x‹m”.

V÷ kh·ng th∂y c‹ hu≈ lÏi d„i d°o vÀ thu∆ mü trong tıÁng lai g∑n n≈n v°o kho®ng 1889,
h≠t R≠ch Giü bŸ süp nh∫p v°o h≠t Long Xuy≈n cho ẻ tn kổm v mƠt b tr c s h°nh
chünh cƠng l° lıÁng b‰ng nhµn vi≈n. R≠ch Giü lÓc b∂y giÈ tr≈n con d∂u chünh thˆc l° “Ki≈n
Giang huyŒn” cða t◊nh Long Xuy≈n, c›n con d∂u cða tham biŒn Long Xuy≈n ghi
“Arrondissement de Long Xuy≈n” chœnh gi˘a l° “Long Xuy≈n, R≠ch Giü”.

Nhıng Ω·i nØm sau, R≠ch Giü tüch trÍ l≠i l°m mÊt t◊nh nhı trıËc, chünh phð Ωang trÔ
liŒu k∆ ho≠ch khai thüc quy m· vƠng H∫u giang vËi ngµn süch cða chünh qu‚c cho mıÏn :

Ω°o kinh n‚i liÀn t˜ vŸnh Xi≈m La l≈n S°i G›n.

ChÏ R≠ch Giü l° cÁ sÍ t‚t vËi gi„ng cao rüo süt bÈ biÃn, l≠i c›n nhiÀu gi„ng Ω∂t ph÷
nhi≈u vƠng phÚ c∫n. Quy ch∆ kh∏n Ω∂t Ω¥t ra r°nh m≠ch, cüc t◊nh miÀn TiÀn giang kh·ng
c›n Ω∂t t‚t v· chð khi∆n nhiÀu ngıÈi Ω‰ x· vÀ R≠ch Giü l° nÁi dÕ l°m ỉn, Ơc bit l dàn t
Long Xuyn n. Thỹng 10/1895, chð t◊nh büo cüo vÀ Th‚ng Ω‚c Nam k¸ vËi ˚ ki∆n cða HÊi

Ω„ng ΩŸa h≠t Ωıa nhiÀu ΩÀ nghŸ :

— T˜ v°i nØm qua dµn s‚ gia tØng g∂p Ω·i.
— DiŒn tœch canh tüc tØng hÁn 10 l∑n.

— áÀ nghŸ væt kinh R≠ch Giü, Long Xuy≈n (Tho≠i H°) ΩÃ t°u LÚc t◊nh t˜ S°i G›n Ω∆n
chÏ R≠ch Giü œt nhˆt l° 3 l∑n trong mÂi tu∑n nhı cüc t◊nh khüc. B∂y lµu, R≠ch Giü v° H°
Ti≈n kh·ng c‹ chuy∆n n°o trong tu∑n (tˆc l° kho®ng 10 ng°y mËi c‹ mÊt chuy∆n).

</div>
<span class='text_page_counter'>(75)</span><div class='page_container' data-page=75>

B∂y lµu ΩıÈng giao th·ng t˜ R≠ch Giü l≈n S°i G›n kh‹ khØn v÷ kinh Tho≠i H° quü
c≠n, nhˆt l° v°o mÔa h≠n. H°nh khüch t˜ S°i G›n Ω∆n R≠ch Giü dÔng xe l¯a S°i G›n, M˛
Tho, r„i Ωi t°u LÚc t◊nh t˜ M˛ Tho Ω∆n Long Xuy≈n. T˜ Long Xuy≈n, dÔng ghe m° chøo
ch‚ng qua R≠ch Giü.

áÃ thi∆t k∆ t◊nh lˇ, nØm 1896, 4 xă Vnh Lc, Vnh Ha (Hu), Vàn Tp, Thanh LıÁng
nh∫p l≠i g‡i l° l°ng Vÿnh Thanh Vµn. á∆n nØm 1908 mËi Ω¥t t≈n ΩıÈng sü l≠i chÏ v° nØm
1910, Ωıa d˙ ün dÔng Ωøn th∞p b±ng “ga” Í ΩıÈng ph‚.

T°u bu„m H®i Nam ra v°o c¯a R≠ch Giü t∂p n∫p. V°o thüng gi‹ chıËng (gi‹ mÔa t˜
á·ng B∞c), nhiÀu khi 20 chi∆c c¥p b∆n mÊt lıÏt. Ty ThıÁng chünh ho≠t ΩÊng vËi quyÀn h≠n
kh·ng phàn nh rfl rt vữ cho rng ch chu s ch◊ huy t˜ S°i G›n m° th·i, kh·ng can hŒ g÷

Ω∆n nh° c∑m qun Í t◊nh. NØm 1887, vi≈n chˆc ThıÁng chünh xỉt b∞t Hoa kiÀu Í chÏ, tha
h lm tin vữ quđ tht cỹc tu buÃn Hđi Nam v°o b∆n chÍ theo ü phiŒn l∫u thu∆ ΩÃ bün læn
theo hŒ th‚ng ri≈ng cho cüc t◊nh miÀn Tày l ni tp trung ngẩi Hu kiu khỹ giđ. NgıÈi

Hu≈ kiÀu th÷ Øn chŸu vËi vi≈n chˆc ΩŸa phıÁng. Ngo°i ra, vi≈n chˆc ThıÁng chünh (b∂y giÈ
g‡i l° C·ng—xi) l≠i c›n b∞t buÊc ngıÈi l°m nıËc m∞m Í h›n SÁn Rüi, thuÊc t◊nh R≠ch Giü
ph®i Ω‹ng thu∆ nh∫p c®ng, l∂y cË trong nıËc c‹ m∞m mu‚i, xem my ngẩi lm nậc mm
nh ă ch mui l∫u thu∆. M∂y bang Hu≈ kiÀu y≈u c∑u Ω˜ng Ωünh thu∆ q n¥ng nh˘ng
h°ng h‹a chÍ t˜ b≈n Xi≈m v°o chÏ R≠ch Giü, nhıng kh·ng ΩıÏc ch∂p thu∫n. B∂y giÈ, t°u
H®i Nam chÍ v°o nhiÀu nhˆt l° v®i, t Xim hoƠc t Tàn Gia Ba, Ơc bit c lo≠i v®i th·ng
dÚng (g‡i l° v®i Xi≈m, v®i tüm H, tc l t H Chàu em n). MƠc nhin, h°ng h‹a xu∂t
xˆ t˜ Anh qu‚c l≠i c≠nh tranh vËi h°ng h‹a Phüp ! M∂y vi≈n cai t‰ng Ω„ng thanh phđn i
vic tra xổt ca my Ãng tày “C·ng—xi”, khi Ω„ng b°o Ω∆n chÏ theo ΩıÈng biÃn ph®i i ngang
qua Thng cđng. Nỉm 1886, hđi quàn Phỹp ra t∫n h›nC‰ Tron (Poulo Dama) ΩÃ thüm
hiÃm nhıng ngo°i ∂y ch≤ng c‹ ngu„n lÏi g÷ vÀ kinh t∆.

Vic bỹn go t hđi cđng Rch Giỹ ă c t˜ ΩÈi M≠c C¯u do ngıÈi Hu≈ kiÀu Ω®m trüch

ΩÊc quyÀn. DŸch vÚ xay lÓa t‰ chˆc theo k˛ thu∫t c‰ truyÀn, dÔng lo≠i c‚i to, mÂi c‚i c‹ b‚n
ngıÈi c∑m gi°ng xay, hai ngıÈi s°ng, mÊt ngıÈi qu≠t, mÊt ngıÈi gi∑n t∂m.

NØm 1884, chÏ c‹ 6 tr≠i xay lÓa, s¯ dÚng g∑n 40 c‚i to. Khi t°u H®i Nam g∑n Ω∆n ΩÃ
Øn g≠o, tr≠i ho≠t ΩÊng su‚t ng°y Ω≈m, dÔng to°n sˆc ngıÈi. D‡c theo bÈ r≠ch g∑n mæ biÃn,
ngıÈi Hu≈ kiÀu c∂t khi d˙ tr˘ h°ng h‹a. T°u H®i Nam Ω∆n mua nhiÀu nhˆt l° g≠o, chi∆u,
tiÀn k¡m, nıËc m∞m, cü kh·, m∞m ru‚c c° r›n (bao b±ng v°ng), m∫t, süp. H‡ chÍ Ω∆n t·
chỉn, b°i tˆ s∞c, v®i b·, gi∂y tiÀn v°ng b≠c, mÀn, thu‚c B∞c, phüo, nhang, trüi cµy kh·.

L∑n h„i, thıÁng c®ng bËt ho≠t ΩÊng. G≠o xay müy t˜ S°i G›n chÍ qua HıÁng C®ng
b±ng t°u müy œt t‚n sÍ phœ hÁn l° g≠o xay b±ng sˆc ngıÈi, chÍ b±ng ghe bu„m Í R≠ch Giü.

VÀ ΩıÈng sü trong t◊nh, măi n nỉm 1907 ch thy vi khểc lấ d dang. Theo süng

ki∆n cða tham biŒn, con lÊ t˜ chẽ Rch Giỹ n Hn ỏt thnh hữnh, bt dàn lm xàu,

ẩng trđi ỹ ong Bin Ha v trđi Ω∂t h∑m (Ω∂t ruÊng Ω‚t cho chœn r„i Ω∫p ra t˜ng cÚc
nhfi). DÚng ˚ cða b‡n Phüp Í ΩŸa phıÁng l° Ω∞p ΩıÈng theo mæ biÃn Øn tËi H›n á∂t nÁi
chÓng ch‡n l°m cØn cˆ ngh◊ müt ; t trn Hn nhữn ra vnh Xim La, khung cđnh khü thÁ
mÊng. áiÀu b∂t lÏi l° con lÊ n°y ch≠y ngang vƠng c›n r˜ng tr°m, ngıÈi Mi≈n s‚ng r®i rüc.
Trong tıÁng lai, nh° nıËc hy v‡ng l° n‚i l≈n H›n Ch·ng thuÊc H° Ti≈n. Nhıng c·ng tüc n°y
trÍ th°nh t‚n kỉm v· œch, khœ h∫u H›n á∂t kh·ng t‚t cho l∞m, Ω∂t hai b≈n lÊ quü x∂u, mÍ

</div>
<span class='text_page_counter'>(76)</span><div class='page_container' data-page=76>

Con lÊ thˆ nh÷ l° nÀn m‹ng cða lÊ R≠ch Giü, C∑n ThÁ. NØm 1907, n‚i liÀn tËi Minh
LıÁng (kho®ng 15 km), tr®i Ωü ong v° Ω∂t h∑m. C‹ k∆ ho≠ch n‚i lu·n tËi G› Quao ri Long
M. Măi n nỉm 1914, lấ Rch Giü qua C∑n ThÁ mËi ti∆p tÚc khÍi c·ng.

ViŒc chia ra qu∫n (huyŒn) trÍ th°nh c∂p büch, tham biŒn R≠ch Giü n≈u l˚ do l° dµn s‚
gia tØng, nhiÀu ngıÈi t˜ t◊nh khüc Ω∆n l°m Øn n≈n kh‹ kiÃm soüt, diŒn tœch cða t◊nh l≠i quü
rÊng.

VÔng Í giüp ranh C∑n ThÁ v° giüp ranh B≠c Li≈u, S‹c TrØng c∑n mÂi nÁi mÊt ·ng phð
ho¥c ·ng huyŒn ΩÃ coi s‹c, ngo°i ra, c∑n mÊt quan huyŒn Í Chµu Th°nh. NØm 1898, tham
biŒn R≠ch Giü nh∞c l≠i ˚ ki∆n n≈n l∫p mÊt phµn khu h°nh chünh Í ng‡n Cüi LËn (nh±m ΩÀ
ph›ng trÊm cıËp) ho¥c l∫p Í l°ng Long M˛ mÊt qu∫n mËi. Nhıng c∂p tr≈n büc bfi cho l° t‚n
th≈m tiÀn xµy c∂t c s hnh chỹnh, mận th k, mă t ; n∆u t◊nh quü rÊng, tham biŒn chð
t◊nh cˆ Ωi thanh tra b±ng t°u müy l° Ωð r„i. B∂y giÈ, viŒc kh∏n hoang ch◊ mËi xĨc ti∆n, thu∆

mü chıa thµu nhiÀu. Nhıng Ω∆n nØm 1907, qu∫n Long M˛ th°nh l∫p Í ng‡n s·ng Cüi LËn,
phœa giüp ranh vËi C∑n ThÁ. Chð qu∫n Ω∑u ti≈n l° Maurel n∞m nhiÀu quyÀn h≠n quan
tr‡ng. Qu∫n G› Quao th°nh l∫p, tr≈n con d∂u ghi m∂y ch˘ nho “á≠i H° huyŒn” (tˆc l°
huyŒn l∫p Í s·ng Cüi LËn), qu∫n Gi„ng RiÀng ghi l° TiÃu H° huyŒn (s·ng Cüi Bỉ), qu∫n
Chµu Th°nh t≠i chÏ th÷ th≈m m∂y ch˘ nho “Ki≈n Giang phð”.

ViŒc phµn chia ra t‰ng cỊng chıa hÏp l˚ v° gày nhiu phin phc : ring tng Thanh
Bữnh, nỉm 1907, rÊng Ω∆n 250.000 mπu tµy (trong khi t◊nh B∆n Tre ch◊ c‹ 164.000 mπu,

t◊nh G› C·ng 62.698 mπu diŒn tœch v°o nØm 1922), Øn t˜ vŸnh Xi≈m La Ω∆n ranh S‹c TrØng.
Ri≈ng l°ng á·ng Thüi (thuÊc vÀ t‰ng n°y) d°i cỴ 30 cµy s‚ t˜ r≠ch Thˆ NØm Ω∆n r≠ch
MıÁng á°o, l˚ do chünh l° Ω∂t quü rÊng, dµn œt, c›n nhiÀu r˜ng, x‹m n°y xa cüch x‹m kia.
B∂y giÈ, cai t‰ng tha h„ x¯ kiŒn theo thch, xă trng thữ khÃng thứm i hu vic quan
tr≈n, viŒn l˚ do l° biÃn ΩÊng, Ωi sÏ ghe chữm hoƠc nấp thu thữ sẽ b ỉn cập d‡c ΩıÈng.

á≠i khüi, R≠ch Giü l° t◊nh ch∫m phüt triÃn vÀ ΩıÈng sü, dµn trœ kỉm mÍ mang, thua
xa cüc t◊nh miÀn TiÀn giang ho¥c g∑n S°i G›n ni m nh nậc thc dàn ă chể thit k

t trậc nỉm 1900. Măi n 1910, 1911 hng chc l°ng Í R≠ch Giü mËi b∞t Ω∑u c‹ con d∂u
b±ng Ω„ng ΩÃ Ω‹ng v°o c·ng vØn.

<b>Nh˘ng r∞c r‚i Ω∑u ti≈n trong viŒc kh∏n Ω∂t </b>

Chð t◊nh R≠ch Giü büo cüo cho Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ng°y 17/3/1898 :

— Tr≈n nguy≈n t∞c, mÂi l°ng ph®i c‹ ΩŸa bÊ v° ΩiÀn bÊ. Nhıng Í R≠ch Giü trıËc nØm
1891 kh·ng nÁi n°o c‹ ΩŸa bÊ. MÊt s‚ hıÁng chˆc l°ng t˙ ˚ l∫p ΩŸa bÊ, v¡ b®n Ω„ chia ra t˜ng
sÍ Ω∂t, ghi t≈n chð Ω∂t nhıng thıÈng l ghi tn ma, ai n xin khn thữ bđo l° h∆t Ω∂t,
n∆u mu‚n th÷ l°ng s¡ Ωˆng l°m trung gian mua l≠i giÔm cho. HıÁng chˆc l°ng t˙ ˚ s¯a
ch˘a, sang t≈n cüc sÍ Ω∂t, h∫u qu® l° ΩŸa bÊ Í l°ng tr≈n nguy≈n t∞c l° b®n phÚ, l≠i kh·ng
gi‚ng vËi ΩŸa bÊ (b®n chünh) n≠p Í t◊nh.

— Ai mu‚n sao lÚc ΩŸa bÊ (c‹ giü trŸ nhı b±ng khoün Ω∂t) th÷ l°ng Ω›i Øn h‚i lÊ r„i mËi
chŸu sao.

— Chð t◊nh nh∞c l≠i nguy≈n t∞c : m‡i s¯a Ω‰i vÀ ranh giËi hoƠc tn ngẩi ch s t u
phđi ẽc phổp cða chð t◊nh (theo nghŸ ΩŸnh 6/3/1891, chð t◊nh l° ngẩi quđn th a bấ).

ỏ cu văn tữnh th∆, chð t◊nh R≠ch Giü y≈u c∑u Th‚ng Ω‚c cho th°nh l∫p mÊt ðy ban

g„m mÊt chð t◊nh t˜ t◊nh khüc Ω∆n l°m chð tŸch, mÊt vi≈n kinh l˚ (h‡a Ω„) cỊng l° cai t‰ng
v° hıÁng chˆc sÍ t≠i ΩÃ tu ch◊nh, l∫p ΩŸa bÊ mËi cho t◊nh.

</div>
<span class='text_page_counter'>(77)</span><div class='page_container' data-page=77>

— Kh·ng l∫p ΩıÏc ΩŸa bÊ th÷ dµn l°ng ch◊ l°m c·ng cho thiÃu s‚ ngıÈi c‹ th∆ l˙c hıÍng
hu≈ lÏi.

NhiÀu vÚ tranh ch∂p x®y ra.

Dµn kh∏n hoang tho≠t ti≈n tin r±ng nh° nıËc cho phæp h‡ l°m ruÊng trıËc r„i s¡ khai
büo ΩÃ hÏp thˆc h‹a vÀ sau, vËi ΩiÀu kiŒn kh∏n kh·ng quü 10 mπu (g‡i l° Ω∂t c·ng nghiŒp).
L°m sao ngıÈi dµn hiÃu r°nh cüch thˆc l°m ΩÁn v° düm ra t◊nh lˇ ΩÃ h∑u quan chð t◊nh ?
áıÈng xa, l∞m khi hÁn 70 cµy s‚, ra chÏ l≠i kh·ng bi∆t thıa b∏m vËi ai. V°i ngıÈi hiÃu lut
l ă chu kh chy cht, tữm cỹch git Ω∂t.

Í l°ng Vÿnh Hıng, nØm 1904, mÊt vi≈n th·ng ng·n t›a ün Ωang Øn lıÁng lËn l≠i xin
ngh◊ viŒc ΩÃ tranh c¯ chˆc cai t‰ng, chıa Ω∞c c¯ l° cho vÏ Ωˆng ΩÁn xin kh∏n ch„ng l≈n m∂y
s t m ngẩi khỹc ă rung phỹ thnh khođnh t˜ trıËc. Vai tr› cða cai t‰ng khü quan
tr‡ng khi l∫p ΩŸa bÊ c∂p Ω∂t, v÷ l° mÊt ðy vi≈n. NØm 1903 chð t◊nh r∂t üy nüy v÷ t÷nh tr≠ng
chi∆m Ω∂t, do thiÃu s‚ nhiÀu uy th∆ v° r°nh lu∫t lŒ. Í l°ng LÊc Ninh, nhiÀu sÍ Ω∂t c‹ r˜ng
tr°m t‚t ho¥c c‹ ngıÈi Ωang canh tüc l≠i bŸ k¿ l≠ m¥t l°m ΩÁn xin trıng kh∏n. Chð t◊nh ra
lŸnh cho cai t‰ng Thanh B÷nh cˆ ghi t≈n nh˘ng ngıÈi th∫t s˙ Ωang canh tüc v° cho h‡ ΩıÏc
ıu ti≈n v°o bÊ.

Theo thð tÚc by giẩ, hế vÃ n xin tm khn thữ mƠc nhi≈n ΩıÏc c∂p cho mÊt bi≈n lai.
VËi t∂m bi≈n lai c‹ ch˘ k˚ cða chð t◊nh, b‡n gian hÔng cˆ Ω∆n ΩŸa phıÁng m° tranh c®n, t˙
nh∫n l° sÍ h˘u chð, vËi diŒn tœch rÊng hÁn. Ai nØn n◊ th÷ h‡ bün t∂m bi≈n lai vËi giü cao, b®o

Ω‹ l° tÈ b±ng khoün chünh thˆc.

Khi hay tin kinh xüng X° No s∞p Ω°o n‚i liÀn qua R≠ch Giü, nhiÀu ·ng hÊi Ω„ng, cai

t‰ng, thµn h°o ă vấi lm n xin khn, cỉn c vo bđn Ω„ con kinh m° h‡ bi∆t trıËc. Lu·n
lu·n h‡ d°nh phœa m¥t tiÀn, giüp vËi bÈ kinh. Chð t◊nh bỹc nhng n y khÃng phđi vữ
thng dàn, chng qua l° mu‚n d°nh cho b≠n bø, ho¥c cho k¿ n°o düm dµng tiÀn b≠c h‚i lÊ.

C‹ ngıÈi vÊi cho r±ng Phüp b°y ra viŒc c¯ HÊi Ω„ng qu®n h≠t, ΩŸa h≠t, cai t‰ng ch◊ l°

ΩÃ mua chuÊc mÊt s‚ ngıÈi ViŒt hüo danh m° th·i. Th∫t ra, nh˘ng chˆc vÚ ∂y Ωem l≠i nhiÀu
ıu th∆ trong viŒc kh∏n Ω∂t. NhÈ chˆc vÚ m° giao thiŒp dÕ d°ng n≈n h‡ bi∆t k∆ ho≠ch Ω°o
kinh qua ph∑n Ω∂t n°o, khi cho trıng kh∏n th÷ h‡ v· ΩÁn trıËc. L≠i c›n trıÈng hÏp n∆u cho
ai trıng kh∏n vËi diŒn tœch lËn th÷ h‡ ΩıÏc hfii ˚ ki∆n. Chð t◊nh s≥n s°ng cho h‡ quyÀn ıu
ti≈n trıng kh∏n ΩÃ bÔ l≠i viŒc h‡ l°m ngÁ cho chð tnh chi tiu ph phm ngàn sỹch a
phng, hoƠc tØng thu∆, ho¥c xu∂t c·ng qu˝ tu b‰ c·ng sÍ... H‡ v∫n ΩÊng vËi quan tr≈n, lo
l‹t tiÀn b≠c ΩÃ xin phỉp s∞m sĨng cho b±ng ΩıÏc, nh±m mÚc Ωœch uy hi∆p tinh th∑n dµn
chĨng khi c∑n chi∆m Ω∂t. Kh∏n Ω∂t cÒng l° cÁ hÊi cho v°i t≈n Ω∑u cÁ, mŸ dµn, gµy uy tœn cü
nhµn ΩÃ ˆng c¯ chˆc nghŸ vi≈n Nam k¸. V°o nØm 1912, k giđ thc dàn hng nƠng l J.
Adrien Marx Ω∆n qu∫n G› Quao ΩÃ hıËng dπn k¿ bŸ m∂t Ω∂t l°m ΩÁn t‚ cüo ΩiÀn chð v°
quan chð qu∫n vÀ tÊi Øn h‚i lÊ, l∂n hi∆p dµn : 12 ngẩi Min ă khn ẽc 108 mu t nỉm
1907—1908, v· bÊ Í l°ng r„i, th∆ m° ΩiÀn chð l≠i mıËn tay em ch˜ng 70 ngıÈi Ω∆n Ωünh Ω∫p,
tŸch thµu n·ng cÚ lĨc h‡ Ωang canh tüc. L≠i c›n b‡n kinh l˚ (h‡a Ω„) Phüp th˜a cÁ hÊi v° c∫y
quyÀn th∆ ΩÃ gi˙t Ω∂t mÊt cüch hÏp phüp. NØm 1913, ∂p Th°nh LÏi (sau n°y trÍ th°nh l°ng
Ninh Th≠nh LÏi, ph∑n Ω∂t cÒ cða l°ng LÊc Ninh) ΩıÏc th°nh l∫p do 3 ngıÈi xin kh∏n nhıng
ba nØm sau, mÊt vi≈n kinh l˚ ngıÈi Phüp Ω∆n trıng kh∏n bao trÔm l≈n v° b∞t buÊc 3 ngıÈi
n‡ ph®i l°m tÈ mıËn Ω∂t nhı l° tü ΩiÀn. R‚t cuÊc theo s˙ phµn x¯ cða chð t◊nh, 3 ngıÈi n°y
th∂t kiŒn, mÂi ngıÈi ch◊ c›n gi˘ ΩıÏc 10 mπu Ω∂t c·ng nghiŒp, c›n bao nhi≈u Ω∂t dı ra ă
thnh thuấc ri thữ phđi giao cho vin kinh l˚. Í t◊nh lˇ R≠ch Giü, c‹ ngıÈi chuy≈n s‚ng
b±ng nghÀ trung gian ΩÃ lo h‚i lÊ. NØm 1916, ngıÈi n‡ xin kh∏n 2.000 mπu Í l°ng Vÿnh
B÷nh, nhÈ k¿ trung gian ΩĨt l‹t trıËc 2000 Ω„ng cho chð t◊nh, xong viŒc s¡ Ωıa th≈m tiÀn.
Ch tnh trữnh vic y ln Thng c Nam ká v° b®o r±ng ph∑n Ω∂t ∂y ch∞c ch∞n c‹ ngıÈi

</div>
<span class='text_page_counter'>(78)</span><div class='page_container' data-page=78>

áÃ l°m ΩiÀn chð lËn, nhiÀu ngıÈi dÔng nhiÀu chi∆n thu∫t khüc nhau :

— H‡ l°m ΩÁn vËi chð t◊nh, lo l‹t, ra m¥t c·ng khai chi∆m Ω∂t. R„i khi tËi ΩŸa phıÁng,
h‡ chŸu b„i thẩng chểt t cho ngẩi ă khai khn t trậc ; hoƠc mua li vậi giđ r lểc
ngẩi dàn c· th∆ Ωang tuyŒt v‡ng th∂y m÷nh ch≤ng bao giÈ Ωð kh·n lanh v° Ωð tiÀn b≠c ΩÃ
k≈u n°i ho¥c lo h‚i lÊ.

— H‡ kh·ng bao giÈ Ωˆng t≈n kh∏n Ω∂t trong ΩÏt Ω∑u, trünh m‡i viŒc tranh ch∂p vÚn
v¥t c‹ v¿ vỊ phu v° b∂t lıÁng. H‡ Ωem tiÀn tËi nÁi (tiÀn n°y thıÈng l° tiÀn vay) ΩÃ mua Ω∂t
trong nh˘ng nØm ruÊng th∂t mÔa. Ho¥c h‡ chuy≈n s‚ng b±ng nghÀ cho vay n¥ng lÈi, ho¥c
chˆa cÈ b≠c ΩÃ l∑n h„i b∞t con nÏ ph®i bün Ω∂t cho h‡ m° tr˜ nÏ. H‡ c·ng khai Ωıa con nÏ ra
t›a, vËi gi∂y tÈ hÏp phỹp v hữnh thc : ngẩi dàn qu dt ch khi tĨng thi∆u v÷ Ωau ‚m, v÷
thua cÈ b≠c ă k tn, im ch vo sau khi nghe c qua loa nÊi dung tÈ gi∂y nÏ chˆa Ω˙ng
nhiÀu c≠m b∏y ng¥t nghøo.

K¿ quyÀn th∆ thıÈng v∫n ΩÊng vËi cüc quan l≠i cao c∂p, chŸu t‚n kæm vÀ tiŒc tÔng ΩÃ

ΩıÏc kh∏n kh·ng tiÀn theo quy ch∆ m° nh° nıËc d°nh cho ngıÈi h˘u c·ng : T‰ng Ω‚c

PhıÁng hıÍng theo quy ch∆ n°y 2.223 mπu Í cüc l°ng Hfia L˙u, H›a Hıng, Vÿnh H›a
Hıng ; Tr∑n Chünh Chi∆n (sau n°y c‰ hÓy cho phong tro Duy Tàn Nam ká) khn hn
1000 mu ; mÊt nho sÿ h‡ Tr∑n Í R≠ch Giü cỊng nhÈ T‰ng Ω‚c PhıÁng ΩiÀn chð Í Tr° Vinh
kh∏n trong ΩŸa ph∫n R≠ch Giü tr≈n 1400 mπu.

TrıËc khi trÍ th°nh ruÊng, r˜ng tr°m l° ngu„n lÏi thi≈n nhi≈n Ωüng kÃ. V°o ΩÈi Gia
Long, vƠng R≠ch Giü ΩıÏc chĨ ˚ nhÈ süp ong v° cü t·m. L°ng Vÿnh H›a, l°ng á·ng Y≈n Í
hu ngn sÃng Cỹi Lận thnh hữnh t làu nhẩ ngun lẽi sàn chim (s chổp l ỏiu ữnh),
nhng khu r˜ng m° h±ng nØm lo≠i ch°ng bø, l·ng · (c›n g‡i gi° s‹i, marabout) tÚ h‡p vÀ
l°m ‰, sanh s·i n∏y nÍ h°ng chÚc v≠n con, thÏ r˜ng Ω∆n sµn (nÁi chim tÚ h‡p) bao vµy v°

gi∆t s‚ng ΩÃ nh‰ l·ng b‹ l≠i Ωem bün cho t°u bu·n H®i Nam. Th ∂y ngıÈi ViŒt cỊng nhı
ngıÈi T°u ΩÀu ao ıËc c‹ cµy qu≠t k∆t b±ng l·ng chim, vËi Ωˆa tiÃu Ω„ng Ωˆng h∑u qu≠t phe
ph∏y, ti≈u biÃu cho n∆p s‚ng phong lıu. Thu∆ΩiÃu Ω÷nh vπn duy trữ, nh nậc thc dàn cho

u thu nhng giü th∑u ng°y c°ng th∂p, dµn gi∆t quü nhiÀu kh·ng ch˜a chim con. G¥p khi
gi·ng t‚ b∂t thıÈng, chim kæo Ω∆n khu r˜ng khüc, ngıÈi th∑u kh·ng ΩıÏc quyÀn truy nă
theo khai thỹc. Ngẩi trểng thu thẩng l° Hu≈ kiÀu. H‡ c‹ hŒ th‚ng ti≈u thÚ Í nıËc
ngo°i : giü th∑u l° 21.000 quan (1879), 20.000 quan (1880). Vic thu sàn chim c lểc b băi
bfi ho¥c ngØn c∂m. NØm 1908 cho khai thüc trÍ l≠i. Nh˘ng nØm ch‹t, nh° nıËc hıÁng chˆc
l°ng th∑u vËi giü tıÏng trıng. NØm 1912, mÊt hÊi vi≈n cða Ph›ng Canh n·ng Nam k¸ (cỊng
l° tay khai thüc Ω∂t Ωai n‰i ti∆ng Í H∫u giang) l≈n ti∆ng xin nh nậc cm khai thỹc sàn
chim vữ thu thàu v°o ch≤ng bao nhi≈u m° gµy tai h≠i lËn. Theo b°i toün cða ·ng ta, chim
c‹ Ω∆n h°ng trØm ng°n con bŸ gi∆t mÂi nØm, mÂin g°y mÊt con chim gi° s‹i (marabout) Øn

Ω∆n 20 con chuÊt, m∂t chim th÷ h°ng triŒu chuÊt tha h„ sinh s·i n∏y nÍ. áµy ch◊ l° b°i tn
kh·ng tıÍng m° th·i.

M∫t, süp ong, cü t·m l° ngu„n lÏi lËn v° làu di hn. Khi mậi chim vễng Hu giang,

Ơc biŒt l° vÔng R≠ch Giü, nh˘ng hu≈ lÏi n°y ΩÀu do nh° nıËc giao l≠i vËi giü th∑u tıÏng
trıng cho cüc ·ng cai t‰ng, xem nhı l° h÷nh thˆc mua chuÊc r∂t c‹ hiŒu qu®. Cüc ·ng cai
t‰ng cˆ chia ra t˜ng sÍ nhfi, giao cho b‡n tay sai thµn tœn th∑u l≠i vËi giü cao. K∆Ω∆n l° giai

Ωo≠n giao cho hıÁng chˆc l°ng th∑u vËi giü phfing ΩŸnh. NØm 1895, hıÁng chˆc l°ng thµu
lÏi quü nhiÀu Ω∆n mˆc düm hi∆n l≠i cho ngµn süch t◊nh phµn n¯a s‚ lÈi m° h‡ thu ΩıÏc
(2785 Ω„ng).

</div>
<span class='text_page_counter'>(79)</span><div class='page_container' data-page=79>

s·ng, kh·ng ngıÈi vËt. ThÈi T˙ áˆc (v° c‹ l¡ trıËc hÁn), quan l≠i ΩŸa phıÁng chia r˜ng tr°m
ra t˜ng “ngan” tˆc l° t˜ng l· nhfi, l∂y nh˘ng con r≠ch thi≈n nhi≈n l°m ranh giËi. Nay hăy
cn dễng lm a danh. Ngan Tràu, Ngan Da, Ngan Rœt, Ngan V‡p. NghÀ Øn ong g‡i l° “Øn

ngan”, l· r˜ng Ωem Ω∂u th∑u g‡i l° sÍ phong ng≠n (phong l° ong, ng≠n l° bÈ ranh). Phong
ng≠n t∫p trung Í nh˘ng l°ng nhiÀu r˜ng tr°m, nØm 1905, l°ng Vÿnh LÊc c‹ tËi 19 sÍ, l°ng
S‹c SÁn 13 sÍ. L°ng á·ng Thüi c‹ 4 sÍ to ch≠y theo a phn lng, di cẻ ba mi cày s.

Chð t◊nh R≠ch Giü th®o ra ΩiÀu kiŒn süch nh±m d°nh ıu ti≈n cho ngıÈi kh∏n Ω∂t l°m
ruÊng. áiÀu 2 ghi rfl : “R˜ng th÷ l∑n l∑n c‹ ngıÈi khai phü l°m ruÊng v÷ viŒc canh n·ng c‹ lÏi
hÁn, n≈n s˙ Ω∂u giü n°y (Ω∂u giü phong ng≠n) kh·ng buÊc 3 nØm, buÊc mÊt nØm m° th·i.
Nhıng m° chð ngan ph®i thıa cho nh° nıËc bi∆t trıËc ng°y 15/1 k∆Ω‹”.

NghÀ khai thüc phong ng≠n l∑n h„i tr nn kh khỉn vữ gƠp s tranh chp ca ngıÈi
l°m ΩÁn kh∏n ruÊng. Tho≠t ti≈n, chð Ω∂t xem khu rng trm l ca mữnh, tha h n cày
ly hu lẽi u tin. HoƠc dàn lng c Ω‚n cµy, phü r˜ng. Büo cüo cða l°ng M˛ Lµm ng°y
12/12/1911 cho bi∆t : NØm nay bŸ th∂t mÔa m°ng, dµn nghøo n°n quü, kh·ng c‹ phıÁng th∆

chi m° l°m Øn. ChÓng n‹ cˆ viŒc h≠ tr°m tıÁi m° cıa l°m cði bün Ω‰i g≠o Øn (H„ sÁ Miel et
Cire). DiŒn tœch r˜ng ΩÃ khai thüc ong m∫t b thu hơp vữ thnh thođng rng chỹy, ong bfi ‰ Ωi
nÁi khüc.

Nhıng l˚ do chünh khi∆n cho ngh phong ngn suy i l trn băo lt nỉm Thữn
(1904) khin a s rng trm b ngă sp, rÕ tr°m v÷ Øn büm tr≈n vƠng Ω∂t s÷nh l∑y nn chu

ng khÃng ni. Trm ngă xung, sau ny khi c°y c∂y hÕ g¥p l° Ω°o l≈n Ωem vÀ chm bp,

gi l trm lt (băo lt). ỏi vậi ngµn süch l°ng v° ngµn süch t◊nh, Ωµy l° s˙ hao hÚt Ωüng
kÃ. áÃ bÔ v°o s‚ thu∆ phong ng≠n, chð t◊nh R≠ch Giü gi®i quy∆t b±ng cüch b∞t buấc dàn
phđi chu thm mất th thu ph trấi, cấng thm vậi thu thàn m dàn phđi ng. l°ng
M˛ Lµm, trıËc kia ngµn süch d„i d°o nhÈ thu phong ngn, nhng vữ dàn bấ quỹ t nn khi
chia ra thữ mi u ngẩi phđi gỹnh n b‚n Ω„ng.

Süp l° s®n ph∏m qu˚, theo lŒ xıa v măi n khi ngẩi Phỹp n, l mn dÔng ΩÃ lo

h‚i lÊ th·ng dÚng nhˆt (g‡i kh·i h°i l° “ΩÓt süp”).

Thðy lÏi, theo nghÿa l° hu≈ lÏi cü t·m Í s·ng r≠ch ΩıÏc chĨ ˚ t˜ thÈi xıa. NgıÈi Phüp
lĨc ban Ω∑u cỊng dƠng chünh süch mua chuÊc cai t‰ng v° hıÁng chˆc l°ng b±ng cüch cho h‡
mua l≠i (tˆc l° th∑u) vËi gi® phfing ΩŸnh.

R˜ng tr°m phüt triÃn Í nÁi Ω∂t th∂p, v°o mƠa mıa th÷ nıËc ng∫p tr°n. R˜ng Í R≠ch
Giỹ v luÃn cđ rng trm H Tin, Chàu á‚c, C° Mau c‹ thÃ so sünh vËi vÔng BiÃn H„ Í
Cao Mi≈n vÀ phıÁng diŒn sinh ho≠t cða cü t·m. NıËc mıa dµng l≈n, cü l≈n r˜ng m° sanh

Ω¿, di chuyÃn. R˜ng r∫m vËi con lØng quØng do trˆng muÂi nÍ ra l° thˆc Øn l˚ tıÍng cða cü.
Khi mÔa n∞ng v˜a b∞t Ω∑u, gi‹ chıËng th‰i th÷ cü bi∆t l° nıËc s∞p c≠n, t˜ng b∑y t÷m cüch ra
s·ng, xu‚ng r≠ch ΩÃ khfii ch∆t kh·. BÍi v∫y, r≠ch Í r˜ng tr°m l° nÁi t∫p trung cü; lo≠i cü

Ω„ng Ω∞t giü nhı cü l‹c, cü tr≈ chÍ Ωem bün nÁi xa ΩıÏc, kh·ng ch∆t d‡c ẩng.

Dàn a phng t làu ă bit cỹc o ữa. vễng cfi hoang hoƠc gia rng trm, cỹ
rểt xung ữa m sng. V khi ă quen thi, h±ng nØm cü l≈n r˜ng v°o mƠa mıa, trÍ vÀ
r≠ch, vÀ Ω÷a khi mƠa n∞ng b∞t Ω∑u. NhiÀu Ω÷a cü cða dµn l°ng Ω°o s≥n trong r˜ng hoang l≠i
trÍ th°nh Ω÷a cða ΩiÀn chð v÷ ph∑n Ω∂t ∂y ă b trng khn. ỏữa o trong rng thữ nhiÀu
cü nhıng kh‹ Ωem cü vÀ, l∞m khi ph®i gỹnh cỹ hng nỉm bđy cày s, nu ữa t cü th÷ bfi
lu·n ch≤ng ai thøm tüt (Ω÷a Í xa trong r˜ng g‡i l° Ω÷a U Minh theo nghÿa l° Í nÁi u u minh
minh, t‚i tØm nhı ΩŸa ngÚc, m¥c d∑u kh·ng n±m trong vƠng U Minh).

</div>
<span class='text_page_counter'>(80)</span><div class='page_container' data-page=80>

hiŒu nh∂t l° xµy r‡ vËi ΩØng s∫y, tƠy theo h÷nh thÃ con r≠ch m° l˙a ch‡n kiÃu r‡ thœch hÏp.
NhiÀu cuÊc tranh ch∂p x®y ra, ngıÈi Ω∂u thðy lÏi n∆u c‹ th∆ l˙c th÷ cˆ phü Ω∫p gi˘ nıËc
(cða k¿ khüc Ωang l°m ruÊng) ΩÃ cü tr≈n ruÊng ch≠y xu‚ng r≠ch, gµy nn lểa hỹp vữ ruấng
b cn quỹ sậm. HoƠc ngıÈi khai thüc thðy lÏi l°m c®n trÍ lıu th·ng, ngỉn cđn khÃng cho
càu cỹ khin ngẩi a phng Øn u‚ng kh‰ c˙c, thi∆u cü l°m m∞m d˙ tr˘ lm mễa.
Nhiu lng ă xin quan trn bfi viŒc cho th∑u thðy lÏi ΩÃ dµn l°ng t˙ do bt cỹ m ỉn.

Nhng khođn d thàu ngàn sỹch vÀ thðy lÏi h±ng nØm kh·ng thÃ bfi ΩıÏc, quan tr≈n
thıÈng gi®i quy∆t b±ng cüch b∞t buÊc mÂi Ω∑u dàn ng thm nỉm cc hoƠc mất ng bễ
tr˜ l≠i.

Chð Ω∂t c‹ th∆ l˙c thıÈng ngang nhi≈n Ω∞p Ω∫p Í ng‡n r≠ch, kh·ng cho cü xu‚ng khi∆n
ngıÈi xµy r‡ chŸu th∂t thµu.

Dµn Chµu á‚c xu‚ng R≠ch Giü d≠y nghÀ xµy r‡. Dµn G› C·ng tËi v°m biÃn s·ng Cüi
LËn ph‰ bi∆n viŒc Ω‹ng Ωüy (trıËc nØm 1912).

NgıÈi nhiÀu vn mấ dàn i khn hoang m dỹm bđo đm sĂ ng y thu thữ

ẽc nh nậc ch∂p thu∫n cho l∫p l°ng mËi. áµy l° nguy≈n t∞c t˜ thÈi vua chĨa nh°

Ngun m° th˙c dµn cho üp dÚng trÍ l≠i ΩÃ thµu th≈m thu∆ ΩiÀn v° thu∆ thµn. NØm 1894,
viŒc th°nh l∫p l°ng Vÿnh Hıng cho th∂y s˙ xu∂t hiŒn cða b‡n cıÈng h°o mËi. VƠng Ω∂t n°y
Í phœa nam t◊nh R≠ch Giü, giüp ranh S‹c TrØng. Hai ngıÈi gi°nh nhau l∫p l°ng, c® hai ΩÀu
l° bü hÊ n‰i danh thÈi b∂y giÈ, tuy l° ngıÈi ViŒt nhıng g‚c Hoa kiÀu.

— Phan HÊ Bi∆t (tÚc danh l° bü hÊ B÷) Í B≠c Li≈u xin l∫p l°ng mËi. Dµn do ·ng ta quy
t sĂ ln hi ng thu cho nh nậc. ỗng ta ă xut tin tểi ra xày ct xong mất nh° viŒc
(c·ng sÍ l°ng) trŸ giü 200 Ω„ng.

— B°nh Tr∂n th÷ Ωıa k∆ ho≠ch Ω°o kinh do chœnh ·ng xu∂t v‚n, mıËn nhµn c·ng. L≠i
cam k∆t r±ng sau khi ΩıÏc ch∂p thu∫n l∫p l°ng th÷ s¡ c‹ 150 dµn c·ng do ·ng quy tÚ, Ω‹ng
thu∆ ngay (thu∆ n°y do chœnh ·ng xu∂t ra cho dµn mıÏn trıËc). V° tuy Ω∂t chıa thµu ho≠ch
hu≈ lÏi, ·ng s≥n s°ng chŸu thu∆ΩiÀn 1500 mπu, Ω‹ng ngay cho nh° nıËc. N∆u nh° nıËc chŸu
cho Ωˆng t≈n l°m chð 1000 mu t thữ Ãng ta ha bđo đm ng thu∆ cho 300 ngıÈi trong

nh˘ng nØm tËi. Theo lÈi trong ΩÁn, vÔng n°y c›n nhiÀu voi v° trÊm cıËp, l∫p l°ng th÷ Ω∂t
trÍ th°nh t‚t, thĨ r˜ng v° bn bt lng khÃng cn lai văng. K hoch ca Bnh Trn ẽc
Thng c Nam ká chp thun vữ B°nh Tr∂n v°o ΩÁn trıËc hÁn Phan HÊ Bi∆t. Nhıng l˚ do
vπn l° v÷ B°nh Tr∂n chŸu Ω‹ng thu∆ ngay, l°ng Vÿnh Hıng trÍ th°nh mÊt tiÃu qu‚c cða
B°nh Tr∂n, ·ng ta bøn b∞t buÊc b‡n tü ΩiÀn trđ li tin thu thàn ă ng trậc, ri cho vay
nƠng lẩi. Rt cuấc tt cđ dàn trong lng trÍ th°nh tü ΩiÀn, ch≤ng ai l°m chð m®nh Ω∂t lËn
nhfi n°o c®. á∆n nØm 1911, nh° nıËc mËi can thip vữ lp lng nh vy l tht nhàn tµm, c‹
lÏi cho cü nhµn Ωˆng l∫p l°ng nhıng h≠i cho nh° nıËc.

BÍi v∫y, khi cho l∫p l°ng Ninh QuËi v°o nØm 1913, vi≈n ph‹ tham biŒn Ω¥c trỹch qun
Long M ă tng kt kinh nghim v nh∫n ΩŸnh vÀ viŒc b∑u c˙ cüc hıÁng chˆc hÊi t :

Trong ban hấi t, chc v xă trÍng l° quan tr‡ng hÁn h∆t, vi≈n chˆc n°y gi˘ mấc k
(trin) ca lng. Xă trng la ngẩi thàn tn, cho lm chc hng xă, ri n chc hng
thàn, hng ho. Nhng chc v cn li thữ do xă trng nu iu kin, ai mun lm thữ c
thıÁng thuy∆t, lo h‚i lÊ cho ·ng ta. áµy l° t÷nh tr≠ng l∫p l°ng m° kh·ng c‹ b∑u c¯ vÀ h÷nh
thˆc.

</div>
<span class='text_page_counter'>(81)</span><div class='page_container' data-page=81>

— Khi l∫p l°ng mËi, c·ng viŒc Ω∑u ti≈n cða hıÁng chˆc l° b∞t buÊc dàn phđi k giy nẽ,
trđ li cho h nhng sÍ phœ l∫p l°ng (tiÀn mua bÊ s‰, tiÀn mua tƠng phm hi lấ cho quan
trn). Dàn khÃng dỹm căi lnh vữ h ẽc khai khn vi mđnh Ω∂t nhfi.

BÍi v∫y, theo ˚ ki∆n cða Marcel Rochỉ (ph tham bin Ơc trỹch qun Long M) thữ
nn lıu ˚ viŒc s∞p Ω¥t hıÁng chˆc hÊi tÀ Í lng mậi lp : nu xă trng v hng cđ thuÊc
mÊt phe vËi nhau th÷ nh° nıËc n≈n cho ngıÈi thuÊc vÀ phe khüc (l¡ dÿ nhi≈n hai phe n°y

ΩÀu tham nhÒng) l°m nh˘ng chˆc vÚ c›n l≠i trong ban hÊi tÀ, ΩÃ khi hai phe n‹i x∂u, t‚ cüo
nhau th÷ nh° nıËc c‹ lÏi l° bi∆t ΩıÏc s˙ th∫t. N∆u ch◊ mÊt phe cıÈng h°o n∞m trn mất ban
hấi t thữ dàn cng kh. Cềng theo ˚ ki∆n vi≈n ph‹ tham biŒn n°y, nh˘ng ngıÈi Ωˆng ra
süng l∫p l°ng thıÈng Ωem lü ΩÁn ΩıÏc chp thun y v a phng m dn mƠt dàn, r„i

b∞t Ω∑u l≈n “ngai v°ng m° th‚ng trŸ nhı vua chĨa”.

TrıÈng hÏp mÊt l°ng khüc Í qu∫n Long M˛, c‹ vi≈n chˆc cho 17 ngıÈi Mi≈n Ω∆n kh∏n

Ω∂t. H‡ lo b∞t cü, Ω‚n cði, sau băo lt nỉm Thữn, cày rng ngă xung mậi b∞t Ω∑u l°m
ruÊng. Khi Ω∂t d‡n xong th÷ mËi hay rng vin chc ni trn ă lm n xin kh∏n ch„ng l≈n
ph∑n Ω∂t ∂y t˜ trıËc, c‹ bi≈n lai. CỊng may l° vÚ n°y ΩıÏc gi®i quy∆t ≈m ơp, dnh u tin
cho ngẩi Min vữ h chu c˙c khai phü t˜ trıËc.

TrıÈng hÏp l°ng quü rÊng nhı l°ng á·ng Thüi d°i 30 cµy s‚, dµn Ω∆n cı ngÚ l∑n h„i,
khi Ωð s‚ th÷ nh˘ng ∂p Í xa trÍ th°nh l°ng mËi, tüch ra l∫p th≈m ba l°ng l° á·ng Hıng,
á·ng H›a v° á·ng Th≠nh t˜ nØm 1914.

L∞m khi v÷ mu‚n kiÃm soüt an ninh Í m∂y ∂p h¿o lünh, nh° nıËc ch∂p thu∫n cho t≠m
l∫p mÊt l°ng mËi. trong giai Ωo≠n sÁ khi, lểc quan kinh l cha n phàn ranh thữ hıÁng
chˆc kh·ng ΩıÏc thµu thu∆, ch◊ ΩıÏc x¯ kiŒn nhng v nhfi v sp Ơt dàn canh phng m
th·i : l°ng Th≠nh LÏi tüch ra khfii l°ng Th≠nh Hıng thüng 11/1912.

Í nh˘ng l°ng quü Ω·ng ngıÈi Mi≈n, hıÁng chˆc hÊi tÀ c‹ thÃ k˚ t≈n b±ng ch˘ Mi≈n v°

ΩiÀu kiŒn ΩÃ l°m hıÁng chˆc kh·ng c∑n l° ph®i bi∆t ch˘ qu‚c ng˘. Quan tr‡ng nhˆt l° chc
xă trng, ch dnh cho ngẩi hng sđn c‹ thÃ b„i thıÈng cho nh° nıËc trong trıÈng hÏp
l°m s‰ süch sai l≠c ho¥c gian l∫n thu∆, l∂y tiÀn c·ng nho ΩÃ cho vay nÏ ri≈ng, ho¥c cÈ b≠c
thua. NgıÈi biŒn l°ng (thÁ k˚, nhµn vi≈n ri≈ng ca xă trng) lănh trỹch nhim vit lỹch,
thđo n t˜, phÓc b∏m büo cüo.

ViŒc l˙a ch‡n v°i ngıÈi hüo danh v° khÈ kh≠o ΩÃ l°m hıÁng chˆc l∞m khi l° dÚng ¸
cða nh˘ng tay c‹ th∆ l˙c ΩÃ dÕ d°ng thao tĨng. TŒ Ωoan lËn Í m∂y l°ng xa qu∫n lˇ l° n≠n cÈ
b≠c, chˆa ch∂p b‡n trÊm cıËp do hıÁng chˆc l°ng chð mıu v° chia ph∑n. NhiÀu ·ng ΩiÀn
chð kh·ng thøm v°o ban hÊi tÀ, khi c∑n th∆ l˙c th÷ d˙a v°o quan tr≈n ho¥c Ωˆng ngo°i, s∞p

x∆p tay em cða h‡ v°o l°m hÊi tÀ l° Ωð r„i.

Trong nh˘ng l°ng m° Ω∂t Ωai ΩÀu do ngıÈi Phüp l°m chð, vÀ mƠt hữnh thc thữ ngẩi
Vit Nam vn cai tr lπn nhau nhıng hıÁng chˆc ch◊ l° tay sai. Kh·i h°i nhˆt l° nh˘ng büo
cüo cða l°ng gÍi l≈n cp trn : nu l trn lănh th ca in Tày thữ phđi c ch k ca ch

</div>
<span class='text_page_counter'>(82)</span><div class='page_container' data-page=82>

C∑n nhË l° b∂y giÈ Í Nam k¸, danh t˜ Ω„n ΩiÀn kh·ng ΩıÏc x°i tËi v÷ gÏi ˚ nghÿ kh·ng
t‚t, trÔng hÏp vËi nh˘ng Ω„n ΩiÀn thÈi Ω°ng c˙u m° Phỹp chỹnh thc giđi tỹn (dàn n in
thẩng l dµn l°m lo≠n khi ngıÈi Phüp mËi Ω∆n). G‡i l° ΩiÀn, køm theo t≈n cða ngıÈi chð,
thœ dÚ nhı ΩiÀn ·ng La—büch (Labaste) ho¥c t≈n tÚc nhı ΩiÀn ·ng Kho (Gressier), hoƠc khÃi
hi hn : in Tày Mp, ΩiÀn Tµy T°u (t≈n n°y c‹ t°u ri≈ng ΩÃ chÍ lểa) hoƠc in Tày ỏu
ỏfi (tc fi). Nu l ca cÃng ty thữ gi l in hăng. Ngẩi lm chð Ω∂t th÷ g‡i l° ΩiÀn chð
(g‡i “ΩŸa chð” nghe kh·ng thanh tao, theo l‚i n‹i lüi cða ngıÈi miÀn Nam). Chð ruÊng l°
ngıÈi canh tüc tr≈n Ω∂t mıËn cða ngıÈi khüc. Tü ΩiÀn l° ngıÈi mıËn Ω∂t lm ruấng (khÃng
gi l dàn cy, vữ dàn chểng by giẩ cho l tràu mậi cy, ngẩi àu phđi trµu m° c°y).

Tho≠t ti≈n, nh° nıËc ΩŸnh hÕ ngıÈi Phüp ho¥c ngıÈi ViŒt c‹ qu‚c tŸch Phüp khai thüc
tr≈n mıÈi mπu th÷ ΩıÏc ho°n to°n miÕn thu∆ trong 5 nØm liÀn; Ω∆n nØm thˆ 6 l° b∞t Ω∑u

Ω‹ng 1/5 s‚ thu∆, cˆ nhı v∫y Ω∆n nØm thˆ 10 l° Ω‹ng tr‡n. NghŸ ΩŸnh ng°y 4/1/1894 s¯a Ω‰i
l≠i kh·ng miÕn thu∆ 5 nØm Ω∑u, ngay trong nØm Ω∑u Ω‹ng s‚ 1/5 thu∆, Ω∆n nØm thˆ 5 l°

Ω‹ng tr‡n. NghŸ ΩŸnh 13/4/1909 cho phæp nh˘ng ngıÈi Phüp c‹ tr≈n 80 tü ΩiÀn v° khai thüc
mÊt diŒn tœch œt nhˆt l° 400 mπu ΩıÏc quyÀn l∫p ri≈ng mÊt l°ng mËi, n∆u chð ΩiÀn y≈u c∑u,
dµn trong ΩiÀn ΩıÏc hıÍng quy ch∆ “dµn ΩiÀn Tµy”.

VËi nhiÀu u ăi va k, thc dàn Phỹp tha h lm mıa l°m gi‹. TrıËc khi c‹ nghŸ

ΩŸnh tr≈n, t˜ nỉm 1906 Rch Giỹ ă xđy ra mất v l∫p l°ng mËi l∂y t≈n l° Vÿnh Büu, tr≈n

ΩŸa ph∫n cða l°ng Vÿnh ViÕn. Chð ΩiÀn l° tr≠ng sı Doutre cho ngẩi quđn l (gi nÃm na l
cƠprn) em 70 dàn n lănh th va ẽc phổp trng kh∏n ΩÃ l∫p l°ng mËi. HıÁng chˆc
hÊi tÀ ΩŸa phıÁng can thiŒp v÷ chıa c‹ lŸnh chünh thˆc cða quan tr≈n. NgıÈi qu®n l˚ n°y
(ngıÈi ViŒt) cˆ ra lŸnh ti∆p tÚc c∂t c·ng sÍ mËi v° xĨi dÚc tü ΩiÀn c∑m dao rıÏt chỉm hıÁng
chˆc l°ng sÍ t≠i !

Th˙c dµn khuy∆n khœch cho ngıÈi Í xa cÒng kh∏n Ω∂t, trıÈng hÏp Nam tıËc Rothiacob
cı ngÚ Í Ba L≈ l°m ΩÁn xin kh∏n Í VŸ Thðy (R≠ch Giü) ph∑n Ω∂t 1357 mπu, v°o nØm 1911
v÷ nghe tin s∞p Ω°o kinh Í vƠng n°y, nhıng ch◊ΩıÏc cp 642 mu ri khÃng nhn lănh.
Phn t t‚t n°y l≠i ΩıÏc dµn ΩŸa phıÁng canh tüc m° kh·ng l°m ΩÁn trıËc v÷ h‡ tıÍng l°
v· chð. Hai ngẩi Phỹp l Duval v Guổry (ă c t Í C∑n ThÁ) l∂n qua Ω‹ 80 mπu, Ω∆n
nØm 1911, t≈n Labaste xin trıng kh∏n (Labaste n‰i ti∆ng l° lănh chểa vậi nhng phn t
Sc Trỉng).

Vi ngẩi Phỹp lanh lẽi v thc tă khổo lẽi dng s u ăi git t ca dàn hoƠc
git tiÀn trÏ c∂p cða chünh phð thuÊc ΩŸa, ΩiÃn h÷nh l° L. Bælugeaud, kinh l˚ h˘u thŒ. NØm
1911, ·ng ta trıng kh∏n 500 mπu Ω∂t Í l°ng Hıng áiÀn (MÊc H›a), xin trÏ c∂p cho 500 Ω„ng

ΩÃ thœ nghiŒm cÁ giËi h‹a n·ng nghiŒp theo mÊt kiÃu müy do chœnh ·ng ta süng ch∆ v° rüp
t≠i chÂ. á∆n n·ng tr≠i, ·ng ta nhÈ tham biŒn, nhÈ hıÁng chˆc l°ng giĨp mıËn cu—li, mıËn
trµu v° c∂t ch›i. Khi lănh tin, Ãng ta cho bn culi cy ba r„i l≠i büo cüo t˜ng ΩÏt ΩÃ
hıÍng th≈m trÏ c∂p, sau r‚t, ·ng ta bfi cØn ch›i xÁ xüc n‡, bfi m∂y bÊ ph∫n s∞t vÚn Ω∑y sæt,
gi˙t lu·n tiÀn mıËn trµu v° mıËn cu—li. á∆n mƠa, ·ng ta hıÍng ph∑n hoa lÏi do b‡n cu—li
canh tüc theo l‚i c‰ truyÀn ch˜ng 30 mπu. NØm 1913, Bælugeaud n Rch Giỹ m vỉn
phng lănh o c ruấng t, by giẩ mun c bng khoỹn thữ phđi c b®n Ω„ do chuy≈n vi≈n

ΩıÏc chünh phð th˜a nh∫n l∫p ra. DŸp t‚t ΩÃ Bælugeaud Ω›i tiÀn th≈m, cao hÁn giü m° nh°

</div>
<span class='text_page_counter'>(83)</span><div class='page_container' data-page=83>

thˆc, ·ng ta l°m ΩÁn xin kh∏n 1000 mπu, vËi dÚng ˚ b∞t buấc dàn ang canh tỹc phđi np

a tÃ cho ·ng ta.

MÊt tay khüc l° Beauville—Eynaud, l°m chˆc c›m—mi Rch Giỹ ă quỹ chể trng vo
vic khn Ω∂t. Khi th∂y nh° nıËc so≠n k∆ ho≠ch Ω°o kinh xüng gi˘a R≠ch Ngan D˜a v°
C≠nh áÀn, ·ng ta xin trıng kh∏n 1300 mπu, kh∏n xong, l≠i khai l° m∂t mÔa v° kh·ng thøm

Ω‹ng thu∆ !

NhiÀu ngıÈi Phüp nhÈ b≠n bø Ωˆng t≈n giÔm ΩÃ kh∏n th≈m Ω∂t, ho¥c c‹ nh˘ng vi≈n
chˆc Phüp kh·ng thœch canh tüc nhıng cˆ kh∏n ΩÃ bün l≠i cho ngıÈi ViŒt. L≠i c›n trıÈng
hÏp t≈n Ernest Outrey (sau n°y l° Th‚ng Ω‚c Nam k¸) lÏi dÚng danh nghÿa l° nghŸ vi≈n cða
Nam k¸ can thiŒp vËi chð t◊nh ΩÃ cho b≠n bø ·ng ta ΩıÏc kh∏n Ω∂t, n‹i ΩÓng hn l chim
phn t m dàn quă khai phỹ t˜ bu‰i Ω∑u.

<b>áÈi s‚ng trong ΩiÀn Tµy </b>

áiÀn cða ngıÈi Phüp l° mÊt tiÃu qu‚c, ngıÈi tü ΩiÀn cða in Tày hng quy ch Ơc
bit v thu thàn. H ẽc ch t bđo lănh, dễng giy fi (carte díengagỉ, in tr≈n gi∂y
cˆng m°u Ωfi), thu∆ thµn Ω‹ng mÊt Ω„ng b≠c th·i, trong khi dµn Í th·n x‹m lm lng cho
ch in Vit Nam phđi ng cẻ 5 Ω„ng. H‡ ch◊Ω‹ng thu∆ chünh, khfii nh˘ng thu∆ phÚ trÊi,
khfii l°m xµu, khfii Ω‹ng tiÀn canh güc. áÃ ΩÀ ph›ng trıÈng hÏp h‡ tr‚n, lo≠i gi∂y Ωfi n°y
phđi ẽc ch t hoƠc ngẩi thay mƠt k tn xüc nh∫n, cˆ 3 thüng gia h≠n mÊt l∑n, ai ra
khfii ΩiÀn m° kh·ng c‹ gi∂y phỉp Ω¥c biŒt cða chð th÷ bŸ b∞t, xem nhı chıa Ω‹ng gi∂y thu

thàn.

K in Tày phđi lm giy giao kứo “Í mıËn c‚ c·ng vËi chð”, tƠy theo ΩiÀn m° giü c®
khüc nhau ; mıÏn tiÀn, mıÏn lĨa vËi s‚ lÈi khü cao nhıng trong giao køo th÷ ghi th∂p.

NgıÈi l°m ruÊng nhiÀu th÷ ΩıÏc vay nhiÀu, tÔy theo s˙ ti∆n triÃn cða mÔa m°ng m° chð Ω∂t
l∑n h„i cho h‡ vay th≈m.

áiÀn tµy l° nÁi chˆa ch∂p Ωð thˆ tÊi üc : cÈ b≠c, hĨt ü phiŒn l∫u, Ω¥t rıÏu l∫u thu∆.
HıÁng chˆc lng, lnh mă t, nhàn vin thng chỹnh kh b ΩÊt nh∫p ΩÃ tra xæt n∆u kh·ng

ΩıÏc phæp cða ngıÈi chð ΩiÀn Tµy. Trong nh˘ng ΩiÀn lËn, chð Ω∂t thẩng vng mƠt quanh

nỉm, vic quđn l giao cho hai ba ngıÈi Phüp g‡i l° “surveillant agricole” ΩıÏc phæp mang
sÓng, l∞m khi h‡ l° ngıÈi Phüp d‚t nüt (lnh snỹ ngh di hn hoƠc ă giđi ngề). Li c›n
nh˘ng c¥p—r±n b‰n xˆ chuy≈n nghÀ tu∑n tra vËi cµy cƠ ngo, c‹ thÃ Ωünh Ω∫p dµn ch≤ng
khüc no my Ãng hng quđn, cai tng. ỏin Tày cn l° nÁi chˆa ch∂p trÊm cıËp ; b‡n n°y
h°nh nghÀ Í ΩŸa phıÁng khüc r„i trÍ vÀ ∏n nüu, lm ruấng cho c hữnh thc. ỏÃi khi, in
Tày li vÃ tữnh thàu nhn nhng chỹnh tr phm, nhng tay phin lon b tp nă t cỹc
tnh min Tin giang.

Mễa lểa chn thữ chung quanh in Tày viŒc canh ph›ng b‚ trœ nghi≈m nh¥t nhı mÊt
cÁ s quàn s. Bn cƠprn ỹnh mfi canh tun ghe xu„ng di chun g∑n ΩiÀn ph®i bŸ tra
xỉt phiÀn phˆc. MÚc Ωœch l° ΩÀ ph›ng b‡n tü ΩiÀn “lıu” lÓa ra ngo°i bün trıËc l∂y tiÀn x°i
ri≈ng, r„i khi chð ΩiÀn tËi Ωong, tü ΩiÀn n‹i g≠t r±ng rng th∂t mƠa. NgıÈi trong ΩiÀn
mu‚n chÍ lĨa Ωem bỹn ni khỹc hoƠc cho b con thữ phđi xin giy chng nhn l ă ng

a tÃ ri.

NÁi tr≠m kiÃm soüt, b‡n c¥p—r±n treo lü cÈ to l°m hiŒu, tƠy sÍ thœch cða chð ΩiÀn m°
cÈ n°y m°u Ωfi hay m°u tr∞ng (bÍi v∫y dµn ΩŸa phıÁng cØn cˆ v°o m°u cÈ m° g‡i l° ΩiÀn
Tµy CÈ Ωfi, ΩiÀn Tµy CÈ tr∞ng...).

</div>
<span class='text_page_counter'>(84)</span><div class='page_container' data-page=84>

Ãng Tày ch in gi nua li mƠc ỹo di xanh, ΩÊi khØn Ω‹ng “cĨc cung büi” khi cĨng Ω÷nh
th∑n, vËi chˆc vÚ l° Ω≠i hıÁng c®.

B‡n chð ΩiÀn Phüp l° th∆ l˙c khü m≠nh, thıÈng Ωıa ra nhiÀu y≈u süch vËi chünh phð
thuÊc ΩŸa nhı Ω›i tham gia HÊi Ω„ng ΩŸa h≠t ΩÃ b°n b≠c h±ng nØm vÀ giü biÃu thu∆ kh‹a
trong t◊nh. Trong mÊt b°i büo, J. Delpit Ω›i ΩıÏc miÕn thu∆ “büch thµn phÚ trÊi” Ωünh v°o
thu∆ ΩiÀn v÷ thu∆ n°y do ch tnh Ơt ra, tham khđo vậi Hấi ng a h≠t An Nam chË chð

ΩiÀn Phüp kh·ng ΩıÏc hfii ˚ ki∆n. J. Delpit b®o r±ng thu∆ ∂y ch◊ d°nh cho ngıÈi ViŒt Ω‹ng
m° th·i. Nh° nıËc th˙c dµn nh∫n ΩŸnh r±ng n∆u Ωıa ngıÈi Phüp v°o HÊi Ω„ng ΩŸa h≠t th÷
quü Ωüng : Ωa s‚ ΩiÀn chð Phüp kh·ng cı ngÚ t≠i ΩŸa phıÁng th÷ l°m sao h i din cho
dàn trong ht ẽc ? Vđ l≠i, Ωa s‚ ΩiÀn chð Phüp ΩÀu l° c·ng chˆc ho¥c chˆc s∞c cða c·ng
giüo.

Delphit khoe khoang r±ng ch in Phỹp ă gp cÃng lận vo vic xày d˙ng thuÊc ΩŸa
Nam k¸ : Trong v›ng 40 nØm, h ă khai khn n 247.417 mu (do 300 ngẩi chð Ω∂t), cao
hÁn diŒn tœch m° su‚t 15 th∆ k qua ngẩi Min v ngẩi Vit ă khai khn (215.578 mπu,
nØm 1868), chıa kÃ Ω∆n 85.000 mπu Ω∂t trng cao su. Bn cnh ngẩi Phỹp, dàn Vit ă
khai kh∏n t˜ 215.578 mπu nØm 1868 Ω∆n mˆc 1.291.358 mπu v°o kho®ng nØm 1912.

V°o nØm 1912, cỊng theo con s‚ m° J. Delpit trıng dπn, R≠ch Giü l° t◊nh m° ngıÈi
Phüp c‹ nhiÀu ruÊng Ω∂t nhˆt : 12.304 mu ă canh tỹc cấng vậi 26.121 mu ang tr≈n Ω°
khai phü, s∞p c‹ hu≈ lÏi.

áˆng nh÷ l Sc Trỉng vậi 11.246 mu ă canh tỹc ca ngıÈi Phüp v° 4.308 mπu khüc

Ωang tr≈n Ω° khai kh∏n th≈m. H≠ng ba l° C∑n ThÁ vËi 8.127 mπu ă khai thỹc cấng thm
vậi 21.931 mu ang trn Ω° khai thüc cða ngıÈi Phüp. T◊nh R≠ch Giü cÒng Ωˆng Ω∑u vÀ s‚
ngıÈi Phüp l°m ΩiÀn chð : 23 ngıÈi, (trong s‚ n°y c‹ 11 vŸ chˆc s∞c c·ng giüo).

S‚ng trong ΩiÀn cða Tµy hay ΩiÀn cða ngıÈi ViŒt sıËng hÁn ? Cµu hfii n°y l° cüi vng
ln qun : nu gƠp nỉm tht mễa thữ Ωµu cỊng l° c˙c kh‰. Chð Ω∂t n°o cỊng Ωıa giü biÃu

ΩŸa t· tÔy hˆng, gom g‹p œt nhˆt l 80 % tng s lểa thàu hoch vữ àu cềng cho vay nƠng
lẩi, cÃng khai hoƠc trỹ h÷nh.

<b>CuÊc tranh Ω∂u cða giËi Ω≠i ΩiÀn chð </b>

T˜ng lËp Ω≠i ΩiÀn chð b‰n xˆ th°nh h÷nh nhÈ kh∏n Ω∂t nhiÀu v° Ω∂t t‚t, nhˆt l° ph∑n

Ω∂t c‹ nıËc ng‡t t˜ H∫u giang dπn qua nhÈ kinh Ω°o. á¥c biŒt Í phœa s·ng Cüi Bỉ, mÊt mπu

Ω∂t tr giỹ bng nỉm, bđy hoƠc mẩi mu pha Cüi LËn, nÁi nıËc m¥n. Kinh Ω°o bi∆n
nhiÀu vƠng thnh ra phữ nhiu, dế sinh sng, nậc ngt măn nØm. áiÀn chð vay nÏ ΩÃ kh∏n

Ω∂t. Trong v°i nỉm u, nu gƠp gi thun ma ha thữ ly v‚n ΩıÏc. HÕ th∂y Ω∂t t‚t, tü

ΩiÀn œt chŸu dÈi chÂ. á∂t t‚t d∑u th∂t mÔa vπn thu ho≠ch tıÁng ΩıÁng ho¥c cao hÁn nÁi Ω∂t
x∂u v°o nh˘ng nỉm trung bữnh.

Trn băo lt nỉm Thữn (1904) gày thiŒt h≠i n¥ng nÀ cho mƠa m°ng Í R≠ch Giü (b∂y
lµu, ta ch◊ bi∆t r±ng thiŒt h≠i to lËn l° Í M˛ Tho, G› C·ng m° th·i). Chð ΩiÀn lo ng≠i v÷
kh·ng ki∆m ra tiÀn ΩÃ Ω‹ng thu∆ ΩiÀn. M¥t khüc, s‚ v‚n khü to m° h‡ Ωıa cho tü ΩiÀn vay
l≠i bŸ m∂t lu·n. MÊt s‚ tü ΩiÀn ngang nhi≈n bfi Ω∂t, dÈi qua vÔng khüc, trong trıÈng hÏp
chünh Ωüng m° ΩiÀn chð kh·ng c‹ l˚ l¡ ΩÃ truy t ẽc.

Ti Rch Giỹ, nỉm Thữn (1904) xđy ra hai trn băo lận : 1/5 v 3/11. Nỉm sau (1905)
l≠i th≈m lÚt r„i n∞ng h≠n b∂t ngÈ.

Trong ΩiÀn cða Gilbert Tr∑n Chünh Chi∆u, mˆc t‰n th∂t ΩıÏc k≈ khai nhı sau vËi nh°
nıËc :

</div>
<span class='text_page_counter'>(85)</span><div class='page_container' data-page=85>

kh∏n Í phœa H›a Hıng g„m 200 mπu, hı tr‡n. Trong hiŒn t≠i, c∑n c∂p dıỴng cho 200 tü

ΩiÀn s‚ng lµy l∂t.

— T˜ b‚n nØm trıËc, lĨa trong lπm gom t˜ 20 tËi 25 ng°n gi≠ lÓa, nØm 1904 ch◊ c›n
thµu ΩıÏc t˜ 1000 Ω∆n 1500 gi. S l lă ậc lẽng l 15000 ng. Xin nh° nıËc cho vay trÏ
c∂p, ΩÃ ti∆p tÚc khai thüc.

áÁn k≈u n°i gÍi l≈n. Chð t◊nh cho cai t‰ng tËi ΩiÀu tra, th∂y ph∑n Ω∂t Í Th≠nh H›a cða
Tr∑n Chünh Chi∆u trıËc kia c‹ 125 gia Ω÷nh tỹ in thữ nay 42 gia ữnh ă o tu, c›n l≠i
83 gia Ω÷nh. Nh° c∂t cho tü ΩiÀn gm 93 cỹi, cấng l 232 cỉn ă b s∫p h∆t 72 cüi, tˆc l°
177 cØn. NØm 1904, Ω∂t n°y canh tüc 645 mπu.

Ri≈ng vÀ ph∑n Ω∂t Í H›a Hıng g„m 14 ngıÈi tü ΩiÀn, c›n l≠i 3, tr‚n h∆t 11. N≈n nhË l°
Í R≠ch Giü ch◊ l°m rng mÂi nØm mÊt mƠa, ngıÈi cai qu®n ruÊng Ω∂t cða ·ng Chi∆u tr÷nh
b°y trong ΩÁn : “ThiŒt tÊi nghiŒp, trong dµn tü ΩiÀn ai ai cỊng ΩÀu nghøo kh‰, Ω‹i khüt, rüch
rıËi, Í rng th÷ nhÈ ruÊng, mÊt nØm l°m ruÊng c‹ mÊt l∑n, tr·ng ẽi c by nhiu song
chng Ơng, bày giẩ phđi ΩÏi qua nØm khüc, lµu kh·ng bi∆t bao xa m° n‹i cho cƠng”. V°
hiŒn t≠i, dµn ch◊ bi∆t hy v‡ng c∂y lĨa vün Øn ΩỴ, ki∆m chĨt œt m≠ h„i mƠa r„i c›n s‹t l≠i,
ch¥t bËt rÕ m≠ m° c∂y t≠m khi nıËc gi˙t xu‚ng.

MÊt linh mÚc Í h‡ Ω≠o Tr° L„ng gÍi thÁ l≈n chð t◊nh xin miÕn thu∆, cho bi∆t : v÷ ΩıÈng
giao th·ng kh‹ khØn n≈n trong ΩiÀn lÓa h≠ giü quü th∂p dàn khÃng bỹn ẽc, trong khi
nhng sđn phm cn thi∆t th÷ mua vËi giü g∑n g∂p Ω·i ng°y thıÈng.

Phong tr°o tranh Ω∂u ch‚ng thu∆ ΩiÀn n‰i l≈n, khi chð t◊nh R≠ch Giü hØm he truy t‚
v°i ngıÈi chð ΩiÀn ra t›a v° m¥t khüc, gÍi trüt Ω›i t˜ng ngıÈi ΩÃ thĨc h‚i, c®nh cüo. Nhıng
chð t◊nh cho ri≈ng Th‚ng Ω‚c Nam k¸ bi∆t l° kh·ng thÃ n°o Ω›i ΩıÏc s‚ thu∆ΩiÀn trong t◊nh
c›n thi∆u l≠i l° tr≈n 135.000 Ω„ng. L≠i büo tin r±ng ΩiÀn chð lËn Ωang xÓi giÚc ΩiÀn chð nhfi

Ω˜ng Ω‹ng thu∆ΩiÀn nØm 1905 r„i theo Ω° ∂y, kh·ng Ω‹ng thu∆ lu·n qua nỉm 1906.

Ta ỹn Rch Giỹ ă x lm gıÁng hai vŸ ΩiÀn chð thi∆u thu∆. LÓc Ω∑u, hıÁng chˆc
l°ng mÈi tËi c·ng sÍ, h‡ kh·ng thøm tËi g¥p. Ra trıËc t›a, h‡ tfi thüi ΩÊ ng≠o m≠n hÁn. Khi

ΩıÏc hfii t≠i sao m° kh·ng tËi g¥p hıÁng chˆc l°ng, h‡ n‹i th≤ng l° “ch◊ v÷ h‡ kh·ng mu‚n

Ω‹ng thu∆, v° ch≤ng c‹ ai ΩıÏc quyÀn bt buấc h ng, nu nh nậc em phỹt măi Ω∂t
cða h‡, nhˆt ΩŸnh l° ch≤ng ai düm mua (ng l nu mua thữ sĂ b h trđ thÔ). Chð t◊nh
R≠ch Giü c›n Ωıa ra ΩÀ nghŸ n≈n chia nh˘ng t‰ng c‹ diŒn tœch quü rÊng ra l°m Ω·i, ΩÃ c‹
th≈m cai t‰ng Ωi thÓc thu∆. á„ng thÈi, cıÁng quy∆t ph≠t tÔ k¿ thi∆u thu∆, Ωem t h ra
phỹt măi, dỹn yt th nhng l°ng lµn c∫n ΩÃ ngıÈi gi°u Í t◊nh khüc Ω∆n Ω∂u giü.

áÃ Ω‚i ph‹ l≠i, 81 ngıÈi “ΩiÀn chð lËn” Í R≠ch Giü Ω„ng k˚ t≈n v°o ΩÁn, tr÷nh cho chð
t◊nh ΩÃ xin tha thu∆ nØm 1905, Ωˆng Ω∑u l° hai ·ng Tr∑n Chünh v° Hu¸nh ThiŒn K∆ (ΩÁn
ng°y 29/4/1906) vËi l∫p lu∫n s∞c bæn :

— Mu‚n trÍ th°nh ΩiÀn (tˆc l° canh tüc) mÊt mπu Ω∂t, ph®i nu·i tü ΩiÀn 20 gi≠ lĨa v°
v°i ba Ω„ng b≠c l° t‚i thiÃu.

— NØm r„i (nØm Thữn, 1904) ch in phđi vay bc ca nh bỉng á·ng DıÁng m° nu·i
nhµn ΩiÀn (tü ΩiÀn).

— Nhı ht Sa ỏổc l ch in th ă khai m làu nỉm thnh khođnh m nh nậc cn
chun cho cüc chð ΩiÀn Ω‹ng thu∆ h≠ng nhˆt sÚt h≠ng nh÷, h≠ng nh÷ sÚt h≠ng ba, c›n h≠ng
ba th÷ tha thu∆ tr‡n, hu‚ng chi l° h≠t R≠ch Giü l° h≠t mËi khai mÍ kh·ng Ω¥ng 10 nØm, v°
ph∑n nhiÀu trong s‚ ΩiÀn th‰ khai phü kh·ng Ω¥ng 4 nØm nay.

Nh nậc ă ha miến thu cho in chð nghøo, c›n vËi ΩiÀn chð lËn th÷ ΩÏi lĨa th‹c
g¥t r„i, cho Ω‹ng 1/3. Nay xin tha tr‡n thu∆, v÷ Ω∂t rng Í phœa s·ng Cüi Bỉ th∂t büt 7/10,

nıËc v˜a gi˙t xu‚ng l° bŸ n∞ng h≠n.

</div>
<span class='text_page_counter'>(86)</span><div class='page_container' data-page=86>

gi®m thu∆; ruÊng th∂t 2/10, gi®m 1/10; khi tht mễa n mc 8/10 hoƠc hn na thữ miến
trn thu.

Kt quđ l Thng c Nam ká chŸu miÕn thu∆ cho nh˘ng ai chıa Ω‹ng thu∆ nØm 1904
m° th·i (tˆc l° cho mƠa g¥t cu‚i nØm 1903). Cn v hu quđ ca băo lt nỉm Thữn th÷ Ω‹ng
y nhı cỊ. Nhıng ΩiÀn chð Í R≠ch Giü chıa chŸu thua. H‡ loan tin r±ng nh° nıËc ă hon
ton miến thu, khin cho mất s in chð b∂y lµu rÚt rø l≠i hØng hüi l≈n kh·ng thøm Ω‹ng.

Theo ΩÀ nghŸ cða chð t◊nh, Th‚ng Ω‚c Nam k¸ cüch chˆc vi≈n cai t‰ng v° ph‹ t‰ng t‰ng
Ki≈n TıÈng (c® hai ΩÀu l° ngıÈi Mi≈n) vÀ tÊi phao tin th∂t thiŒt l° ho°n to°n miÕn thu∆.
Th∫t ra, nh° nıËc ch◊ ch∂p nh∫n miÕn ph∑n thu∆ quđn ht (budget local) m thÃi, chậ vn
thàu trn ph∑n ΩŸa h≠t v° büch phµn phÚ trÊi.

Th‚ng Ω‚c l≠i cho mÊt vi≈n chð t◊nh nhiÀu nØng l˙c l° Albert Lorin nghi≈n cˆu v∂n ΩÀ.
Lorin phĨc tr÷nh r±ng R≠ch Giü c‹ 6 t‰ng, mÂi t‰ng ΩÀu quü rÊng n≈n kh‹ theo süt t˜ng

ΩiÀn chð ΩÃ l°m üp l˙c. Trong v›ng hai nØm m° Í R≠ch Giü l≠i thay Ω‰i 4 l∑n chð t◊nh n≈n
chünh süch kh·ng ΩıÏc li≈n tÚc. Theo ˚ ki∆n cða Lorin, ch◊ n≈n gi®m thu∆ cho chð ΩiÀn nhfi,
chË chð ΩiÀn lËn th÷ vπn c›n dı tiÀn ΩÃ mua Ω∂t, kh∏n Ω∂t th≈m : HiŒn t≠i, Í t›a B‚ R≠ch
Giü c›n Ω∆n 439 ΩÁn xin kh∏n mÊt diŒn tœch l° 14.031 mu, chng tfi in ch bn x hăy
cn hỉng hüi trong viŒc l°m Øn.

NØm 1911, t◊nh R≠ch Giü tr®i qua mÊt cÁn m∂t mƠa tr∑m tr‡ng, nh° nıËc Ω°nh cˆu
xæt miÕn thu∆, tuy miÕn œt nhıng nh˘ng ai l÷ lÏm th÷ cỊng bfi lu·n.

Cc tranh Ω∂u trn ă bấc lấ mất s tht khỹch quan : vo nỉm 1905, giai tng in
ch ă thnh hữnh, c‹ tinh th∑n ch‚ng Phüp nhˆt l° v°o nh˘ng nØm k∆ ti∆p khi Ωa s‚ ΩiÀn
chð lËn Í Nam ká u hng ng cuấc Minh Tàn (phong tro Duy Tµn) do BƠi Chi Nhu∫n

v° Tr∑n Chünh Chi∆u ΩiÀu khiÃn, ðng hÊ ·ng Phan BÊi Chµu v° ·ng CıÈng áÃ. áiÀn chð
trong nıËc th∂y rfl l° th˙c dµn phüp ngØn c®n kh·ng cho h‡ ti∆n xa hÁn ΩÃ h‡ t˙ do kinh
doanh, trÍ th°nh nh˘ng chð xıÍng, nh˘ng thıÁng gia nhı Í b≈n Nh˙t. Th˙c dµn Phüp,
thıÁng gia Hu≈ kiÀu (n∞m ΩÊc quyÀn vÀ mua bün, thao tÓng giü lÓa g≠o). ∂n kiÀu cho vay

ΩÀu l° nh˘ng chıËng ng≠i m° h‡ mu‚n san b±ng.

C›n v°i chi ti∆t c∑n ghi nhË vÀ vai tr› cða giËi ΩiÀn chð, kh·ng ri≈ng g÷ cho t◊nh R≠ch
Giü :

— Mua nhiÀu trµu b› t˜ Cao Mi≈n Ωem vÀ (t˜ t◊nh T°—Keo) nhÈ Ω‹ m° viŒc c°y c∂y
th≈m phüt triÃn. Mua s∞m nhiÀu ghe ΩÊc mÊc t˜ s·ng LËn (Cao Mi≈n, L°o) giĨp phıÁng tiŒn
v∫n t®i.

— Thœch s‚ng xa hoa theo l‚i Phüp, ti≈u thÚ rt nhiu hng ha nhp cđng, nht l
rẽu Tày.

— V°o nh˘ng nØm lÓa c‹ giü v° giü lÓa ΩıÏc v˘ng (1928, 1929 lu·n c® nØm 1930), mˆc
s‚ng l≈n cao tÊt b˙c, ΩiÀn chð b˙c trung Í H∫u giang dı sˆc cho con qua Phüp du h‡c, c‹ gia

ữnh i cđ hai ba ngẩi, hc sing nỉng th÷ th°nh büc sÿ; Øn chÁi th÷ trÍ th°nh “c·ng t¯”.
— MÊt s‚ kh·ng nhfi ΩiÀn chð Í R≠ch Giü l° ngıÈi Minh HıÁng ho¥c Hu≈ kiÀu. NgıÈi
Hu≈ kiÀu n∆u l°m ΩiÀn chð th÷ bŸ Ω„ng h‹a, trÍ th°nh ViŒt Nam trong v°i nØm (khØn Ω‹ng
üo d°i khi l°m hıÁng chˆc hÊi tÀ, cĨng Ω÷nh). Ri≈ng ngıÈi Hu≈ kiÀu Í chÏ chuy≈n nghÀ bu·n
bün th÷ gi˘ n∆p s‚ng ri≈ng.

</div>
<span class='text_page_counter'>(87)</span><div class='page_container' data-page=87>

mƠt cho dàn phđi l hng chc lng (tr xă trng, hng thàn, hng ho), ph xă hoƠc

ΩiÀn chð. HÊi Ω„ng canh n·ng, hÊi Ω„ng ΩŸa h≠t hoƠc hấi ng quđn ht l chuyn ring ca
mất s‚ hıÁng chˆc l°ng v° ΩiÀn chð Ωi b∑u. T‹m l≠i, ngıÈi dµn nghøo ch≤ng bao giÈ ΩıÏc Ωi
b∑u c ai cđ.

Hai gỹnh nƠng cho tỹ in l thu∆ thµn v° xµu (sıu). Thu∆ thµn thÈi Phüp thuÊc ΩıÏc
quy ΩŸnh Ω„ng ΩÀu (tr˜ nh˘ng nØm sau cÔng cða ch∆ ΩÊ th˙c dµn, chia ra ngıÈi c‹ h±ng s®n
v° ngıÈi kh·ng c‹ h±ng s®n). Thu∆ chünh ch◊ l mt ng bc nhng dàn phđi ng thm
mất s‚ tiÀn g‡i l° büch phµn phÚ trÊi cho ngµn süch. S‚ büch phµn n°y thay Ω‰i tƠy theo
nØm cho ngàn sỹch ẽc quàn bữnh chi tiu. Ngoi ra mi ngẩi phđi chu nỉm ngy lm
xàu, c thÃ chuÊc b±ng tiÀn, l≠i c›n phÚ thµu vÀ thðy lÏi, vÀ r˜ng.

N∆u l° dµn Í xa tËi, chıa v°o bÊ th÷ Ω‹ng th≈m mÊt s‚ tiÀn g‡i l° thu dàn ng. Tnh
trung bữnh vo nhng nỉm u th k, thu thàn cng thm cỹc khođn linh tinh v˜a kÃ l° 5

Ω„ng, l°ng n°y Ω‹ng nh¬ nhıng l°ng kia l≠i Ω‹ng n¥ng. N≈n nhË l° lĨc b∂y giÈ lÓa bün v°i
c∞c mÊt gi≠, mÊt Ωˆa tr¿ chỉn tràu sut nỉm ch ẽc khođng 10 ng thÃi. C‹ l°ng l≠i Ω¥t
ra thu∆ n‹c gia ho¥c quy ΩŸnh tiÀn chuÊc c·ng sıu (Ω‹ng tiÀn ΩÃ khfii Ωi l°m sıu) vËi giü quü
cao, thœ dÚ trıÈng hÏp l°ng Vÿnh H›a Hıng, t‰ng cÊng l° 8 Ω„ng 3 xu vÀ thu∆ thµn, nØm
1914.

S‚ Ω·ng tü ΩiÀn khÃng ng ni thu thàn hoƠc khÃng mun ng vữ su‚t nØm h‡
kh·ng c‹ viŒc g÷ ΩÃ Ωi ra khfii lng. Thnh thođng lnh mă t vo lng xổt hfii, dµn l∫u thu∆

(g‡i l° tr‚n xµu l∫u thu∆) ch≠y tr‚n ngo°i ruÊng ho¥c v· r˜ng m° ∏n nüu. BŸ b∞t vÀ tÊi thi∆u
thu∆ thµn l° 5 ng°y tƠ vËi 15 quan ph≠t v≠. Khi m®n tƠ ph®i Ω‹ng thu∆, ai kh·ng tiÀn th÷
l°m cu—li cho nh° nıËc t≠i chÏ l∂y tiÀn m° bÔ v°o.

NgıÈi n°o tr‚n thu quỹ làu m mun vÃ bấ thữ hng chc gi®i quy∆t b±ng cüch Øn
h‚i lÊ r„i c∂p cho mất giy thu thàn m lng ă xin cho ngẩi khỹc (nhng ngẩi y ă
trn, bfi lng). Trẩng hẽp thay i tn h nh th thẩng xđy ra. GƠp nØm m∂t mƠa hÕ

kh·ng Ω‹ng n‰i thu∆ thµn v° khÃng trđ ẽc a tÃ cho ch in thữ c tr‚n qua xˆ khüc m°
l°m ruÊng lıu ΩÊng, ΩÃ r„i ti∆p tÚc dÈi chÂ (g‡i n·m na l° l°m ruÊng d≠o, l°m ruÊng h°ng
xüo).

Ngao ngün nhˆt cho ngıÈi dµn l° viŒc l°m xµu. Trong nh˘ng nØm c∑n Ω°o kinh ho¥c

Ω∞p ΩıÈng, nh° nıËc trıng dÚng quü thẩi hn 5 ngy m lut ă nh. Cai tng v° hıÁng

chˆc lÏi dÚng ΩÃ b∞t n≠t t‚ng tiÀn, ai mun nh thữ lo hi lấ. Măn hn thữ ngẩi lm xàu

ẽc v nhng hng chc thẩng b∞t buÊc l°m th≈m v°i ng°y (trıÈng hÏp l°m ΩıÈng lÊ

R≠ch Giü, H›n Ω∂t nØm 1905). NØm 1911, khi b°y viŒc Ω°o kinh t˜ r≠ch Cüi Su Ω∆n r≠ch
Th Nht, dàn phđi lm n 20 ngy, t tểc Ωem theo ky, cu‚c, xu‰ng, g≠o, nh° nıËc kh·ng
c∂p phỹt gữ cđ. Trong vi trẩng hẽp nh nậc c c∂p phüt tıÏng trıng b±ng tiÀn m¥t.
NgıÈi Í g∑n s·ng, Ω¥c biŒt l° Í phœa s·ng Cüi LËn ho¥c Cüi Bỉ ti∆p giüp qua C∑n ThÁ l≠i
ph®i l°m xàu vật lc bữnh, phng sÃng rch b chn nghơt, ghe thuyn kh qua li. Thẩi
thc dàn hế gom dµn l°m xµu, trong vØn kiŒn l°ng c·ng khai g‡i l° “Ωu‰i dµn xµu ra nh°
viŒc”. Khi ph‹ng lấ hoƠc tip tay vậi nhàn vin CÃng chỹnh p lấ, dàn phđi lm culi vậi
giỹ r, nhiu ngẩi bfi tr‚n.

NgıÈi Mi≈n kh‰ c˙c hÁn ngıÈi ViŒt. Trong nh˘ng ΩŸa phıÁng ngıÈi Mi≈n quü Ω·ng,
hıÁng chˆc l°ng Ωa s‚ l° ngıÈi Mi≈n. H‡ bŸ cai trŸ hteo l‚i phong ki∆n Ω¥c sŒt. Khi bŸ Ω›i tËi
l°ng, tËi qu∫n l° h‡ sÏ bŸ tÔ. Khi c∑n hÏp thˆc h‹a Ω∂t ruÊng m° h‡ d°y c·ng khai phü, h‡
l≠i v∞ng m¥t. H‡ œt khi düm Ω›i hfii quyÀn lÏi chünh Ωüng, th° chŸu thua thiŒt m° ΩıÏc
nh.

</div>
<span class='text_page_counter'>(88)</span><div class='page_container' data-page=88>

ch lt) thữ tt cđ ΩÀu kh·ng h‡. Trong bÊ s‰, cˆ g‡i t≈n n°y t≈n kia (Danh), Ω°n b° th÷ g‡i l°
ThŸ.

Trong c·ng tüc kh∏n hoang, ngıÈi Mi≈n g‹p c·ng lao Ωüng kÃ. H‡ l°m c·ng ho¥c l°m tü

ΩiÀn cho ngıÈi Vit, dm ma dăi nng rt do dai, s trẩng cða h‡ l° chøo ghe, Ω‚n tr°m,

Ω°o mıÁng, tüt Ω÷a b∞t cü. á°n b° Mi≈n gifii vÀ c∂y v° gƠt lểa, gƠt cy rt k lẻng v vổn
khổo tuy ch∫m ch≠p. Gia Ω÷nh Mi≈n n°o nghøo th÷ kh‹ tđ : ng np, hoƠc ng trn vậi bp
un, Í nÁi muÂi m›ng m° nhiÀu Ωˆa tr¿ t˜ khi l‡t l›ng Ω∆n tu‰i mıÈi hai mıÈi ba vπn Í tr∑n
Í tru„ng, kh·ng bi∆t üo qu∑n l° g÷, Øn ung quỹ m bc. Vi ngẩi ă mt t vữ ham cÈ
b≠c, quü cao hˆng lÓc u‚ng rıÏu say n≈n s≥n s°ng ΩiÀm ch◊ v°o b∂t cˆ gi∂y nÏ hoƠc giy bỹn

t. V thu thàn thữ mẩi ngẩi trn ht bđy tỹm.

ỏƠc bit l Rch Giỹ, ngıÈi Hu≈ kiÀu l≠i tœch c˙c kh∏n hoang vËi sÍ trıÈng l° l°m
rπy Í Ω∂t gi„ng ven s·ng Cüi LËn v° Cüi Bæ (nh˘ng gi„ng n°y g‡i l° thanh lang). H‡ c‹ m¥t
t≠i xˆ R≠ch Giü t˜ ΩÈi M≠c C¯u nhıng con chüu s‚ ngıÈi c‚ c˙u ∂y ă tr thnh Vit Nam
t làu ẩi ri. ỏẽt ngıÈi sang cı trÓ khi Phüp Ω∆n g„m Ωa s‚ l ngẩi Triu Chàu. Theo
bđng k khai vo thỹng gi≈ng nØm 1906, t◊nh R≠ch Giü c‹ :

Qu®ng á·ng 266 ngẩi
Hơ (Akas) 17 ngẩi
Hđi Nam 331 ngıÈi
PhıËc Ki∆n 108 ngıÈi
TriÀu Chµu 876 ngıÈi

NgıÈi TriÀu Chµu l°m rπy cı ngÚ th°nh x‹m Ω·ng ΩĨc, si≈ng nØng kh·ng ai b÷ kŸp, Øn
œt, l°m viŒc th÷ nhiÀu, b∂t ch∂p giÈ gi∂c. Kh‹m (thm) Tc Cu, khoai lang Ngđ Ba ỏữnh,
khoai lang Í Tr° Bang (Long M˛), ‰i Í B∆n Nhˆt mÊt d≠o n‰i danh to°n cfli H∫u giang. áa
s‚ nghøo kh‹, kh·ng ΩıÏc quyÀn l°m th˜a sai ΩÃ b∑u c¯ ·ng Bang v÷ mu‚n l°m th˜a sai th÷
phđi c hng sđn, ng bấ in hoƠc ng thu m·n b°i. H‡ cıËi vÏ ViŒt, g¥p nØm rπy th∂t
mƠa, ΩÈi s‚ng n‹i chung l° cÁ c˙c v÷ c›n phđi trđ tin mận t ry.

Thu thàn ca Hoa kiÀu cao g∂p ba l∑n thu∆ cða ngıÈi ViŒt. NgıÈi n°o l°m Øn khü,
c›n sˆc kho¿ th÷ Bang trıÍng Ωˆng ra b®o Ω®m Ω‹ng thu∆ giƠm, sau n°y tr® li. Nhng gƠp
trẩng hẽp quỹ nghứo, au yu thữ chng ai dỹm bđo lănh giễm cđ. Thiu thu nhiu nØm
li≈n ti∆p, theo lu∫t l° bŸ trÚc xu∂t vÀ Trung Hoa. NgıÈi thi∆u thu∆ 4 nØm n∆u bŸ b∞t thữ phđi

ng 62 ng, cấng thm 30 ng tin ph≠t. MÊt s‚ l°m Øn th∂t b≠i, tr‚n xu‚ng t°u bu„m
H®i Nam m° Ω∆n xˆ khüc nhı qua Xi≈m, Mă Lai, ri b trc xut v Tu thữ xđy ra c®nh
ch„ng B∞c vÏ Nam. Hu≈ lÏi vÀ rπy kh·ng ΩıÏc bÀn, sau nØm b®y nØm, h‡ tr„ng cüc lo≠i
khüc, kỉm hu≈ lÏi hÁn v÷ Ω∂t l∑n l∑n m∂t ch∂t m°u mỴ. NgıÈi q nghøo kh·ng c›n b° con
b≈n T°u th÷ c‚ g∞ng Í l≠i x‹m rπy. Trong trẩng hẽp thiu thu, h nh t giam hăm trong
l°ng, lo h‚i lÊ t˜ng ch∫p cho hıÁng chˆc hấi t khfii b bt. HoƠc dẩi ch, cđi trang nhı
trıÈng hÏp cða ngıÈi mang t≈n l° Tr∑n VØn SÁn, 60 tu‰i, ngıÈi TriÀu Chµu ΩÃ bĨi t‹, m¥c
qu∑n üo nhı ngıÈi ViŒt Nam bŸ b∞t v°o thüng ch≠p 1914 Í G› Quao v÷ bŸ t÷nh nghi l theo
Thin ỏa Hấi. ỗng ny khai tht rng qua ViŒt Nam h„i nØm 38 tu‰i, Í B≠c Li≈u l°m Øn 3
nØm, Í C∑n ThÁ 8 nØm, Í C° Mau 3 nØm, Í R≠ch Giü t˜ 3 nØm qua nhıng r‚t cuÊc l°m Øn
kh·ng khü, Ω°nh mua tm giy lăo ca ngẩi Vit tn Phm Vỉn L. V÷ sÏ tung tœch b≠i lÊ
n≈n ·ng ∏n lünh Í s‚c ngıÈi mi≈n.

</div>
<span class='text_page_counter'>(89)</span><div class='page_container' data-page=89>

<i>NgıÈi Nhi∆p di Trung lm bi th Mđng NÃng c càu th rng : thüng hai bün tÁ mËi, </i>
<i>thüng nØm bün lÓa sËm, c∞t thŸt vü gh¿ nghÿa l° ΩÍ ng¥t v∫y chË kh‰ cỊng ho°n kh‰. </i>

<i>ThıÁng h≠i cho dµn nghøo ra thàn i lm tỹ in, vữ trong tay khÃng c ngh sđn nn </i>
<i>mậi chui t ẻ gic, ni ti∆ng l°m ruÊng chË k¸ trung Ωi ki∆m Øn cho qua ngy thỹng. Lm </i>
<i>ruấng gữ m măn nht i kh·ng c‹ dı mÊt hÊt lĨa dœnh tay, l¡ th÷ ba nØm l°m mËi c‹ mÊt </i>
<i>nØm thi∆u Øn, c‹ àu ht trậc thiu sau, lểa gƠt va ri ă i lănh ruấng giao, lănh cÃng </i>
<i>cy cÃng phỹt. </i>

<i>Mất nØm 12 thüng, l°m ruÊng th∫t s˙ c‹ b‚n nØm thüng c›n b®y tüm thün dı linh l°m </i>
<i>nghÀ chi ? V÷ kh·ng c‹ nghÀ trong tay n≈n mËi rð nhau Ωünh cÈ ch‹, ho¥c Ωi coi Ωünh cÈ b≠c, </i>

<i>ThıÁng ·i, d‚t Ω¥c hÁn cü t·m, vÚng vÀ hÁn trƠng d∆. Dµn nıËc khüc ti∆c tËi giÈ tËi phĨ </i>
<i>nhı tiÀn b≠c, dµn nıËc m÷nh phœ ng°y thüng nhı nıËc tr·i. </i>

<i>U‰ng thay, t˜ gi° tËi tr¿, t˜ nam tËi n˘ ΩÀu lu‚ng nh˘ng Ω≈m ng°y. Nghe ai cho vay th÷ </i>
<i>m˜ng hËn h, hfii ri no lo trÃng trđ. Vữ vÃ ngh nghiŒp n≈n mËi sanh tŒ trong xˆ nhı th∆. </i>
<i>L°m ngẩi phđi bit thng cỹi th din ca mữnh. </i>

<i>K thıÁng qu≈ hıÁng ph®i h∆t sˆc giĨp cho nÀn cÃng ngh thữ c ngy tr Ơng vic </i>
<i>tữnh t mËi b°y tfi trıËc Ω‹. </i>

HÁn 20 nØm sau, v°i hc giđ Phỹp nghin cu tữnh hữnh kinh t, tữnh h÷nh Ω∂t Ωai
miÀn Nam, cüch kh∏n hoang Í H∫u giang, v∂n ΩÀ cho vay, viŒc phµn ph‚i Ω∂t Ωai... r„i Ωıa
ra v°i biŒn phüp “xµy d˙ng”. Nhıng gπm l≠i, viŒc nghi≈n cˆu cða h‡ ch◊ l° thıÁng vay kh‹c
mıËn, kh·ng ti∆n bÊ b±ng b°i büo tr≈n. V∂n ΩÀ chünh l° tü ΩiÀn s‚ng trong t÷nh tr≠ng bün
th∂t nghiŒp, ruÊng mÊt mÔa, ΩÊc canh ; k˛ thu∫t th÷ kh·ng hÁn thÈi vua T˙ áˆc, n∆u kh·ng
n‹i l° thÈi Tœch Quang, Nhµm Di≈n, Sÿ Nhi∆p.

</div>
<span class='text_page_counter'>(90)</span><div class='page_container' data-page=90>

C° Mau l° Ω∂t c‹ dµn t˜ thÈi M≠c C¯u, qua ΩÈi Gia Long th÷ nh˘ng gi„ng cao rỹo ven
sÃng ỗng ỏc, sÃng Gnh Ho, sÃng Băi Hỹp v vi ph lu ă thnh xm. Lểc t∏u qu‚c,
Gia Long nhÈ dµn Í C° Mau giĨp nhiÀu vÀ t°i l˙c, nhµn l˙c ; v°i ngıÈi n‰i danh, nhı DıÁng
C·ng Tr˜ng. MỊi C° Mau l° vƠng r˜ng ΩıËc, r˜ng v¬t, c›n l≠i l° r˜ng tr°m. Phœa Nam Hđi,
nhiu ni c băi cỹt en. Phn ch‹t mỊi C° Mau g∑n nhı nıËc m¥n tı ni≈n, tr˜ khi mıa
gi°. Dµn s‚ng ΩıÏc l° nhÈ nıËc ng‡t t˜ H›n Khoai chÍ v°o bÈ.

T˜ xıa, C° Mau l° nÁi ngıÈi Hoa kiÀu s‚ng r®i rüc vËi ngıÈi Mi≈n. Nh±m mƠa Ωünh
cü, ngı phð Í G› C·ng Ω∆n ven biÃn, c∂t ch›i Í t≠m r„i trÍ vÀ xˆ. áÏt Hu≈ kiÀu v°o l∫p

nghiŒp khi∆n cho B≠c Li≈u, C° Mau trÍ th°nh khü ph„n thŸnh l° ΩÏt cu‚i th∆ k˝ 19, khi
ngıÈi Phüp Ω∆n. H‡ Ωi b±ng t°u bu„m v°o C° Mau, khfii ghæ qua S°i G›n. L≠i c›n mÊt s‚
ngıÈi t˜ S°i G›n, ChÏ LËn Ω∆n l∫p nghiŒp.

NghÀ l°m ruÊng mu‚i do ngıÈi Hoa kiÀu n∞m tr‡n. V°o thÈi Gia Long, nghÀ dŒt chi∆u
th°nh h÷nh vËi k˛ thu∫t cao, cƠng l° nghÀ khai thüc süp ong, m∫t ong v° sµn chim. NgıÈi
Phüp nh∫n xỉt lŒch l≠c vÀ vƠng C° Mau, B≠c Li≈u v÷ h‡ so sünh vËi cüc t◊nh min Tin
giang. Dàn a phng ă khổo lổo nhm v°o nhu c∑u thŸ trıÈng, l°m ruÊng v˜a ph®i, dı
q nhiÀu cỊng kh·ng œch lÏi g÷. H‡ l°m th≈m rπy khoai lang, nhˆt l° nghÀ Ωünh lıËi v°

Ω‹ng Ωüy ΩÃ thu hu≈ lÏi to hÁn : t·m kh·, cü kh·.

Cüc vi≈n tham biŒn Ω∑u ti≈n Ω∆n C° Mau, B≠c Li≈u ghi l≠i khung c®nh hoang v∞ng
thıa thËt, h‡ qu≈n r±ng lÓc ∂y hÕ nghe ti∆ng müy t°u l° ai n∂y ch≠y tr‚n. Nh° c¯a thıÈng
c∂t khu∂t l∂p Í ng‡n r≠ch, nÁi Ω∂t cao. V°m r≠ch l băi bễn y cày cfi. Chy tu ngoi sÃng
cỹi, ni nậc sàu thữ kh b nm ẽc tữnh h÷nh. L≠i c›n s˙ k≈ khai sai l≠c vÀ Ω∂t ruÊng v°
dµn s‚ cða hıÁng chˆc l°ng. NgıÈi Hu≈ kiÀu th÷ tfi ra ıÁng ng≠nh, kh·ng mu‚n nÁi m° h

ă nm u th li b xỹo trấn.

V mƠt hnh chỹnh, thc dàn lểng tểng khÃng bit nn t‰ chˆc th∆ n°o cho hÏp l˚.
Tho≠t ti≈n sau khi chi∆m ba t◊nh miÀn Tµy, vƠng mỊi C° Mau nh∫p v°o h≠t R≠ch Giü vËi
t◊nh lˇ l° chÏ R≠ch Giü. VƠng B≠c Li≈u th÷ nh∫p qua h≠t S‹c TrØng.

V°o thüng 6/1871, vƠng mỊi C° Mau nh∫p qua t◊nh S‹c TrØng, tüch khfii R≠ch Giü.
Nhıng 6 thüng sau, ho°n l≠i t◊nh R≠ch Giü nhı cÒ. á∆n ng°y 18/12/1882, chünh phð mËi
dˆt khoüt l∫p ra mÊt t◊nh mËi : l∂y mÊt ph∑n vÔng B≠c Li≈u thuÊc h≠t S‹c TrØng v° vÔng
C° Mau thuÊc h≠t R≠ch Giü nhp li Ơt ra tnh Bc Liu. ỏày l ht th 21 ca Nam ká
thuấc a.

Nn phàn bit rfl vÀ trıÈng hÏp t◊nh B≠c Li≈u, tuy gom v°o chung mÊt ΩÁn vŸ h°nh
chünh nhıng g„m hai ph∑n Ω∂t khüc nhau vÀ ΩŸa ch∂t v° vÀ mˆc kh∏n hoang :

— VÔng B≠c Li≈u, theo ΩŸa danh thÈi T˙ áˆc, Øn t˜ r≠c B≠c Li≈u trÍ vÀ phœa Ãng tip
giỹp qua Sc Trỉng. Măi n nhng nỉm 1930, ngẩi lận tui trong giậi bữnh dàn cn gi
vÔng n°y cða B≠c Li≈u l° h≠t Ba Xuy≈n (b°i vø N‡c N≠n : LÚc t◊nh c‹ h≠t Ba Xuy≈n, Bc
Liu ch Ơt, bữnh yn dàn ry). Gi nh th∆ v÷ vƠng n°y thÈi T˙ áˆc n±m trong ΩŸa ph∫n
phð Ba Xuy≈n r„i tüch ra l∫p th°nh huyŒn Phong Th≠nh do phð tr˙c ti∆p ki∆m nhi∆p. Khu
v˙c n°y tho≠t ti≈n ΩıÏc ngıÈi Phüp cho nh∫p v°o t◊nh S‹c TrØng, g„m ph∑n lËn l° Ω∂t gi„ng
t‚t, cao rüo, nh° c¯a sung tÓc vËi ruÊng g›, rπy, vıÈn nhăn, ruấng mui. Vễng Bc Liu ny
l t khai thüc t˜ xıa.

— VƠng mỊi C° Mau, tˆc l° huyŒn Long Xuy≈n thÈi T˙ áˆc vËi r˜ng ΩıËc, r˜ng tr°m,
ph∑n lËn l° Ω∂t th∂p gi‚ng nhı khung c®nh phœa nam vÔng R≠ch Giü. VÔng C° Mau n°y

</div>
<span class='text_page_counter'>(91)</span><div class='page_container' data-page=91>

áiÃm kh‹ khØn cho vÔng C° Mau vÀ m¥t h°nh chünh l° s˙ li≈n l≠c vËi t◊nh lˇ. Tham
biŒn R≠ch Giü cho bi∆t l° ph®i dƠng ΩıÈng biÃn d‡c theo vŸnh Xi≈m La. Nh∫p C° Mau qua
S‹c TrØng thu∫n lÏi hÁn, v÷ C° Mau Ω∆n chÏ S‹c TrØng tıÁng Ω‚i g∑n. Nhıng Ω‹ l° nh÷n
tr≈n b®n Ω„ m° suy lu∫n th·i. Tham biŒn S‹c TrØng Ωıa ˚ ki∆n v°o thüng 12/1869 r±ng t˜
C° Mau qua t◊nh lˇ S‹c TrØng ΩıÈng li≈n l≠c quü kh‹ khØn v°o mƠa n∞ng : nhiÀu Ωo≠n

ΩıÈng ph®i dƠng trµu m° kỉo ghe qua vƠng l∑y. MƠa mıa th÷ t˜ C° Mau Ω∆n S‹c TrØng Ωi

v° vÀ t‚n 6 ng°y, mƠa n∞ng th÷ l≠i t‚n Ω∆n 10 ng°y.

Th∫t v∫y, tr≈n b®n Ω„ ta th∂y nhiÀu con r≠ch tuy c‹ th∫t nhıng l≠i cong queo v° quü
cn. Mễa ma thữ nậc ni nhng khÃng sàu ΩÃ ghe thuyÀn lui tËi dÕ d°ng. Mu‚n di
chuyÃn, t˜ lµu ΩÈi r„i, dµn ΩŸa phıÁng dƠng xu„ng nhfi m chng bng so hoƠc dễng tràu

kổo cấ hay kỉo ghe. Qua mÂi mƠa mıa, cfi v° bÚi lƠm Í hai b≈n bÈ r≠ch cˆ m‡c cao hÁn

trıËc, che khu∂t l‚i Ωi.

NhiÀu vƠng Ω∂t Í C° Mau thuÊc v°o lo≠i kh‹ ΩŸnh nghÿa : c‹ thÃ n‹i l° mÊt thˆ Ω∂t
lfing bfing ho¥c l° mÊt thˆ nıËc Ω¥c sŒt.

Hai nØm sau, tham biŒn R≠ch Giü cho bi∆t : lĨc trıËc v÷ c‹ quy∆t ΩŸnh gi®i tün t◊nh
R≠ch Giü (R≠ch Giü nh∫p qua t◊nh Long Xuy≈n) n≈n Ω°nh c∞t vÔng C° Mau nhp qua Sc
Trỉng. Nay ă duy trữ tnh R≠ch Giü th÷ n≈n cho C° Mau trÍ vÀ R≠ch Giü nhı cỊ ΩÃ cho s‚
dµn R≠ch Giü th≈m Ω·ng Ω®o hÁn :

R≠ch Giü v° C° Mau nh∫p l≠i, ΩıÏc 100 l°ng.
S‹c TrØng v° C° Mau nh∫p l≠i, ΩıÏc 203 l°ng.

˚ ki∆n nh∫p trÍ l≠i R≠ch Giü ΩıÏc c∂p tr≈n nghe theo v÷ tham biŒn R≠ch Giü l° Benoist
l° tay c‹ uy tœn, t°n üc vậi dàn bn x. ỗng ta sẽ mt thu phong ng≠n (süp v° m∫t), m∂t
thu∆ b∆n (Ωünh v°o t°o bu„m H®i Nam) v° Ωıa ˚ ki∆n l° ΩıÈng li≈n l≠c t˜ C° Mau Ω∆n R≠ch
Giü kh·ng xa cho l∞m !

Sau r‚t, t◊nh B≠c Li≈u th°nh h÷nh l∂y t≈n l° B≠c Li≈u v÷ ngay chÏ cða t◊nh lˇ c‹ con
r≠ch B≠c Li≈u (c‹ gi® thuy∆t cho r±ng do Poanh Lieu m° ra, tˆc l° nÁi c‹ Ω≠o quµn ngıÈi
L°o trĨ Ω‹ng thÈi xıa).

L˚ do chünh ΩÃ l∫p t◊nh B≠c Li≈u do Th‚ng Ω‚c Nam k¸ n≈u ra cho T‰ng trıÍng ThuÊc

ΩŸa Phüp l° v∂n ΩÀ an ninh, s˙ khu∂y r‚i ng∂m ng∑m cða Thi≈n áŸa HÊi. Giüm Ω‚c NÊi vu
tr÷nh b°y vËi HÊi Ω„ng qu®n h≠t ng°y 28/8/1882 : n∆u cüi Ω∑u cða Thin ỏa Hấi Chẽ Lận
thữ thàn hữnh ca Thi≈n áŸa HÊi Í B≠c Li≈u.

Ngo°i ra, dıËi m∞t ngıÈi Phüp, C° Mau B≠c Li≈u l° nÁi b∂y lµu chıa ΩıÏc ‰n ΩŸnh

ΩÓng mˆc : nhiÀu k¿ b∂t lıÁng t˜ b≈n T°u, t˜ cüc t◊nh lµn c∫n tÚ h‡p l≠i, l∫p s°o huyŒt.
Tham biŒn Ω∑u ti≈n cða t◊nh B≠c Li≈u l° Lamothe de Carrier büo cüo t‰ng quüt v°o
nØm 1882 :

— Trong hiŒn t≠i, B≠c Li≈u chıa ra g÷ nhıng trong tıÁng lai s¡ nhanh ch‹ng trÍ n≈n
th°nh ph‚ lËn nhˆt cða Nam k¸, sau S°i G›n. Ch◊ c∑n Ω°o mÊt con kinh n‚i liÀn B≠c Li≈u
xu‚ng C° Mau v° c∂t mÊt cµy c∑u n‚i liÀn hai b≈n bÈ r≠ch B≠c Li≈u. Cµy c∑u n°y giÓp cho
6000 ngıÈi qua l≠i mua bün mÂi ng°y.

Theo büo cüo tr≈n th÷ gi˘a B≠c Li≈u v° C° Mau l° Ω„ng cfi bao la che kœn chµn trÈi,
kh·ng mÊt b‹ng cµy cao, cfi m‡c d°y, rÕ büm v°o bÔn. MÔa n∞ng, cfi vπn kh·ng ch∆t. MƠa
mıa nıËc ng∫p, cfi l≈n cao Ω∆n mÊt mỉt rẻi. Trong ng cfi, ai mun i hậng no thữ Ωi,
muÂi m›ng v· s‚ kÃ. MÔa mıa, xu„ng nhfi tha h di chuyn nhng ghe to thữ phđi i theo

con ΩıÈng con queo hÁn, g‡i l° “ΩıÈng lüng”. áıÈng n°y Ω∑y cfi, khi di chuyÃn ph®i c‹ ngıÈi

</div>
<span class='text_page_counter'>(92)</span><div class='page_container' data-page=92>

Hu≈ kiÀu Í phœa B≠c Li≈u trıËc kia khai 1900 ngıÈi nay l≠i khai th≈m 3000 ngıÈi n˘a cÊng
l≠i 4900 ngıÈi, chıa kÃ mÊt s‚ Hu≈ kiÀu l°m b≠n chøo ghe ho¥c ∏n nüu Í rng mu‚i.

CỊng trong nØm 1882, dµn bÊ trong t◊nh phfing ch˜ng 2500 ngıÈi (c‹ thÃ l° 30000) tˆc
l° b±ng s‚ dµn Í t◊nh Tµy Ninh, cao hÁn s‚ dµn R≠ch Giü.

DiŒn tœch to°n t◊nh l° 810.000 mπu tµy, canh tüc ch˜ng 14.761 mπu. T‰ng s‚ thu∆ d˙
thµu nØm 1882 l° 36.183 Ω„ng, trong Ω‹ tiÀn thµu to nhˆt l° thu∆ thµn cða Hu≈ kiÀu, k∆
Ω∆n l° thu∆ΩiÀn 6.585 Ω„ng, Ω∆n thu∆ thµn cða ngıÈi viŒt 4.792 Ω„ng.

ChÏ B≠c Li≈u n±m tr≈n ΩŸa ph∫n l°ng Vÿnh HıÁng. VÔng ngo≠i · Øn qua cüc l°ng Vÿnh
Hinh, An Tr≠ch, Tµn Hıng (nØm 1890, nh∫p l≠i g‡i l° l°ng Vÿnh LÏi, hıÁng chˆc cüc l°ng
An Tr≠ch v° Tµn Hıng k≈u n°i v÷ trong t≈n Vÿnh LÏi kh·ng c‹ d∂u v∆t t≈n l°ng cða h‡, ΩÀ
nghŸ quan tr≈n s¯a Vÿnh LÏi ra l°ng Tˆ H›a, nhıng kh·ng ΩıÏc chp thun). T nỉm 1873,

t lng Vnh Hng ă Ωem ra Ω∂u giü vËi giü mÊt c∞c hai xu mÊt thıËc vu·ng. NØm 1880,
khai trong bÊ Í chÏ B≠c Li≈u l° 2.757 ngıÈi nhıng nØm 1882 l° 6000 ngıÈi.

ViŒc th°nh l∫p t◊nh B≠c Li≈u gµy kh‹ khØn cho ngàn sỹch Nam ká, nỉm 1882, phfing

nh tn kỉm ch˜ng 45.000 Ω„ng ΩÃ xµy c∂t dinh th˙, c·ng sÍ, cÊng th≈m ch˜ng 8.000 Ω„ng
lıÁng b‰ng cho nhµn vi≈n. Thu∆ phfing ΩŸnh ch∞c ch∞n s¡ thµu ΩıÏc l° 35.000 Ω„ng nhıng
n∆u thi∆u tiÀn cˆ dÔng b°n gh∆ cỊ t˜ t›a B‚ S‹c TrØng gÍi t¥ng. V° c›n d˙ thu th≈m mÊt s‚
tiÀn ph≠t nh˘ng ngıÈi n°o theo Thi≈n áŸa HÊi.

Tho≠t ti≈n, nh° l„ng chÏ c∂t b±ng lü. NØm 1885, l°ng Vÿnh HıÁng xin c∂t chÏ lÏi ng‹i,
hy v‡ng r±ng tiÀn g‹p chÏ s¡ tØng g∂p Ω·i v° xin vay trıËc cða nh° nıËc 6100 ng xày
ct, lng sĂ trđ li cho nh nıËc c® v‚n lπn lÈi trong v›ng 12 nØm. NØm 1892, tham biŒn b∞t
buÊc nh˘ng nh° lü Í chÏ phđi dẻ bfi ct li ph ngi c lu.

<b>Ti∆n triÃn cða viŒc cai trŸ </b>

BÊ müy h°nh chünh khü ch¥t ch¡ v˜a thi∆t l∫p l°m cho ngıÈi Hu≈ kiu v ngẩi Minh
Hng bc bấi vữ h ă quen vậi quy ch t tr tng i rấng răi h„i thÈi Ω°ng c˙u. H‡ xem
vÔng B≠c Li≈u nhı Ω∂t ri≈ng cða h‡. Ngo°i ra, c›n nhiÀu ngıÈi t˜ Rch Giỹ xung, a s
l ngẩi lănh bng c∂p cða quµn khÍi nghÿa ΩÃ chu∏n bŸ µm th∑m d∂y binh gi˘a vƠng R≠ch
Giü v° Chµu á‚c, nhıng cuÊc n°y kh·ng x®y ra ΩıÏc.

NØm 1885, l∫p ΩıÏc 5 trıÈng t‰ng vËi 326 h‡c sinh ghi t≈n, Ωa s‚ ΩÀu v∞ng m¥t khi b∞t

Ω∑u mƠa rng ho¥c au m vữ bnh rổt rng, tt cđ u l trıÈng lÏp lü, thi∆u b°n gh∆,
nhiÀu trıÈng kh·ng c‹ süch g÷ cho h‡c tr› h‡c ngo≠i tr˜ tÈ Gia áŸnh büo, tˆc l° C·ng büo do
l°ng phüt cho.

Con áıÈng Lüng tˆc l° ΩıÈng kæo ghe t˜ B≠c Li≈u qua C° Mau vπn c›n s¯ dÚng v÷
chıa Ω°o kinh ΩıÏc. Nh° nıËc giĨp ΩỴ ngıÈi Ωi ghe b±ng cüch c∞m n‡c l°m d∂u hai b≈n

ΩıÈng, mÂi nØm hai l∑n, c∞m v°o lĨc Ω∑u mƠa v° lĨc dˆt mÔa mıa. Kinh MıÁng áiÀu n‚i

R≠ch á∑m qua s·ng G°nh H°o Ω°o g∑n xong nhÈ b∞t dµn l°m xµu, ch◊ c›n l≠i 480 thıËc
ch‹t.

Trong mƠa 1884—1885, ghe chÍ ra khfii t◊nh 174.693 t≠ lĨa v° 79.349 t mui. Vic
khn t thữ ang tin hnh, dàn Í miÀn tr≈n Ω∆n, tha h„ khai kh∏n ΩÃ mong ΩıÏc l°m ΩiÀn
chð nhfi Í vƠng Ω∂t s÷nh l∑y, vÃ ch. V t ai, nỉm 1885, cha phàn khođnh ΩÃ l°m b±ng
khoün ΩıÏc, ngo≠i tr˜ t‰ng Th≠nh Hıng v° t‰ng Th≠nh H›a.

Qu∫n C° Mau c›n nguy≈n v¬n, chıa Ωo Ω≠c. NhÈ ΩiÀu tra l≠i n≈n chð t◊nh bi∆t th≈m vÀ
vƠng C° Mau : dµn kh·ng gi°u nhıng ai n∂y ΩÀu Ωð Øn, c‹ chƠa, c‹ Ω÷nh l°ng, c‹ nh° ng‹i.
Nhıng Ωi vÀ phœa mÒi C° Mau th÷ ch≠y t°u nhiÀu ti∆ng Ω„ng h„ m° kh·ng gƠp mất cỉn chi
no cđ. Ngh ng ỹy, lm t·m kh· bün cho ghe H®i Nam c°ng phüt triÃn. Chi∆u C° Mau

ΩıÏc giü, nhiÀu ngıÈi bfi nghÀ ruÊng ΩÃ dŒt chi∆u v° v· r˜ng khai thüc m∫t ong, süp. MÔa

</div>
<span class='text_page_counter'>(93)</span><div class='page_container' data-page=93>

Theo s˙ phfing ΩŸnh l≠c quan cða chð t◊nh Caffort th÷ trong v›ng hai nØm tËi, B≠c Li≈u
s¡ l° vÔng gi°u c‹, ch◊ c∑n cho ngıÈi t˜ B∞c k¸ v°o canh tüc vËi k˛ thu∫t c‰ truyÀn l° Ωð
l°m cho hu≈ lÏi tØng l≈n g∂p mıÈi. T◊nh B≠c Li≈u phœa giüp S‹c TrØng l° nÁi Hu≈ kiÀu v°
ngıÈi Cao Mi≈n Ω·ng ΩĨc, rng t‚t, dµn chĨng thœch n‹i ti∆ng TriÀu Chµu. Ri≈ng vÀ qu∫n
C° Mau, ngıÈi ViŒt Ω·ng hÁn, g∑n nhı l° thu∑n tÓy, ch◊ tr˜ hai l°ng c‹ s‚c Mi≈n m° th·i.

NØm 1887, Lamothe de Carrier trÍ l≠i B≠c Li≈u l°m chð t◊nh v nhn nh rng tữnh
hữnh thay i khđ quan so vËi nhiŒm k¸ trıËc cða ·ng ta. ViŒc kiÃm tra cho bi∆t Í B≠c Li≈u
sau ngıÈi ViŒt th÷ Ω·ng Ω®o nhˆt l° ngıÈi Cao Mi≈n, k∆ Ω∆n ngıÈi Minh HıÁng g‚c TriÀu
Chµu. Trong 2.500 Hu≈ kiÀu, ngıÈi TriÀu Chµu chi∆m Ω∆n 2000. Í t‰ng Th≠nh Hıng, nhiÀu

gia ữnh ch ni ton ting Triu Chàu v cỹc ·ng hıÁng chˆc hÊi tÀ kh·ng bi∆t n‹i ti∆ng
ViŒt. N≠n Thi≈n áŸa HÊi, Øm trÊm trµu, Øn trÊm ghe, nhˆt l° bu·n l∫u ü phiŒn c›n Ω∑y dπy.
Dµn hÓt th≈m ü phiŒn nhıng nh° nıËc bün ra œt hÁn nØm trıËc :

— NØm 1884, nh° nıËc bün ra 56.000 Ω„ng.

— NØm 1886, nh° nıËc bün ra dıËi 40.000 Ω„ng v÷ n≠n ü phiŒn l∫u thu∆.

Vi≈n chð t◊nh n°y l≠i büo ΩÊng : ΩiÀn chð trong t◊nh mıÏn cða á·ng DıÁng ngµn h°ng
tr≈n 35.000 Ω„ng ΩÃ l°m mÔa, nhıng c‹ l¡ h‡ thua cÈ b≠c h∆t r„i. áÀ nghŸ cho dµn ngo°i b∞c
v°o, c∞p Ω∂t cho h‡. NØm 1882, phfing ΩŸnh 36.000 dµn, nay ΩıÏc hÁn 50.000. áang l°m

ΩıÈng n‚i qua S‹c TrØng, ẩng chẽ Bc Liu ă trỹng ỹ.

ỏ kim st vƠng Ω∂t rÊng, giao th·ng kh‹ khØn v° dµn s phc tp, thc dàn ă c

a v B≠c Li≈u v° C° Mau mÊt s‚ c·ng th∑n vËi tüc phong ki≈u binh v° hüch dŸch. Phð

áˆc, t˜ng g‹p c·ng d¬p lo≠n lĨc trıËc Í M˛ Tho Ω∆n lm ma lm gi C Mau. Cai mă t
tn l Cang, ngẩi ă trc tip bt Th khoa Huµn Í ChÏ G≠o ΩıÏc vÀ B≠c Li≈u l°m chˆc
ph quđn mă t. Lnh tp hu cÃng ă tng viến chinh Bc ká, dơp lon Cao Min cỊng
trÍ vÀ B≠c Li≈u l°m chˆc quan tr‡ng.

MÊt vi≈n th·ng ng·n t˜ng tr∂n Ω‹ng, cıËp gi˙t, Øn h‚i lấ H Lo ă v tn Bc Liu
ri m° chð nÏ Í H≠ L°o vπn nØn n◊ xin nh° nıËc can thiŒp v÷ s‚ nÏ quü nhiÀu. L≠i c›n vi≈n
chˆc Phüp chuy≈n Øn h‚i lÊ, l°m Í s To cỹo (Thng chỹnh) ă tng c thnh tch x∂u Í
t◊nh khüc. Nh° nıËc ch‡n ngıÈi “Ωüng tin c∫y” ΩÃ l°m hıÁng chˆc l°ng nhıng b‡n n°y l≠i
x°i thµm c·ng qu˛, Ωünh b°i v° hĨt ü phiŒn, Ω∆n mˆc chð t◊nh n‰i gi∫n ΩÀ nghŸ vËi Th‚ng

c Nam ká y h ra CÃn đo lm gıÁng.

VÚ phð áˆc Í C° Mau l° ΩiÃn h÷nh nhˆt. NØm 1897, chð t◊nh B≠c Li≈u nh∫n ΩŸnh C°
Mau l° qu∫n xa x·i v° nghøo n°n n≈n kh·ng c∑n Ωıa mÊt ph‹ tham biŒn Ω∆n cai trŸ, v® l≠i
cÁ sÍ qu∫n lˇ thi∆u tiŒn nghi. Phð áˆc Ω‰i tËi C° Mau r„i g¥p r∞c r‚i vËi mÊt c·ng chˆc
Phüp l°m nhµn vi≈n C·ng chünh. T≈n b„i cða vi≈n chˆc n°y ra chÏ mua Ω„, cˆ theo th‹i
quen l° n¯a mua n¯a gi˙t, dµn trong chÏ ph®n Ω‚i, t≈n b„i Ωünh lu·n ngıÈi th∑u g‹p chÏ r„i
chıÍi lu·n phð áˆc. T≈n b„i n°y bŸ b∞t, chð t◊nh gi®i h∞n ta l≈n Khüm lËn S°i G›n ΩÃ r„i
h∞n ΩıÏc tha tÊi. Vi≈n chˆc Phüp h„i nghi ph ỏc ă yu cu bt giam ngẩi bi, n≈n tr®
thƠ b±ng cüch c·ng khai t‚ cüo phð áˆc l° k¿ tiÃu t‚t v· danh, kh·ng bi∆t n‹i ti∆ng Phüp
m° Ω›i cai trŸ C° Mau vËi nh˘ng lu∫t lŒ theo quy ch∆ th‰ trıËc, tˆc l° mu‚n giam ai th÷ cˆ
giam. Theo vi≈n chˆc Phüp n°y thữ chẽ C Mau l ni hn lon, dàn chểng mÍ s›ng b≠c
ngay Í ngo°i ΩıÈng, phð áˆc th÷ tıÍng m÷nh nhiÀu oai qun nhı thÈi Ω°ng c˙u, tha h„ Øn
h‚i lÊ, chÏ ph‚ th÷ ch≤ng lo ch◊nh trang, n mc khÃng cn tữm àu mất quỹn cph, mÊt
tiŒm t≠p h‹a cho ra h„n !

</div>
<span class='text_page_counter'>(94)</span><div class='page_container' data-page=94>

— Phð áˆc cho c∂t nh° h∑u mËi (nh° h∑u tˆc l° dinh qu∫n) r„i b∞t buÊc cai t‰ng, cüc
·ng bang Hu≈ kiÀu v° hıÁng chˆc l°ng dµng lÕ, g„m süp ong, b‚n t∂m ho°nh phi (mÂi t∂m

Ωüng giü 20 Ω„ng). Ngo°i ra c›n mÊt s‚ b≠c m¥t.

— G‡i ngıÈi Hu≈ kiÀu v° hıÁng chˆc l°ng tËi nh° h∑u ΩÃ Ωünh b°i vËi ·ng ta, ΩÃ Ãng ta
ly xàu. Nu thua thữ Ãng ta xin lu·n.

— Cho chˆa cÈ b≠c trong x‹m, me v° b°i tµy (b°i c°o), xµu mÊt ng°y mÊt Ωem nØm

ng.

Mi ngẩi dàn phđi chuấc cÃng su nhfi (tˆc l° ph∑n l°m xµu cho t◊nh) l° 2 ng°y,
theo quy ΩŸnh 2 ng°y n°y l° 5 cc, nhng ph ỏc bt buấc dàn phđi ng 1 Ω„ng b≠c, nØm
c∞c dı bfi tÓi.

— Ng°y Chünh Chung (lÕ 14/7 cða Phüp) l≠i chˆa cÈ b≠c sau nh°, ·ng ta l∂y xµu 15

Ω„ng mÊt ng°y, 4 ng°y l° 60 Ω„ng.

— Trong v›ng mÊt nØm m° phð áˆc t‰ chˆc kˇ cÁm cho ·ng b° cÍ nØm süu l∑n. MÂi l∑n
nhı th∆, l°ng ph®i Ωi 4 nang süp v° 4 Ω„ng, l°ng nghøo th÷ 2 nang (qu∫n C° Mau g„m 30
l°ng c® th®y).

— áem vÀ qu∫n hai ghe hüt (hüt bÊi), b∞t buÊc cüc l°ng ph®i mıËn hüt bao gi°n mÊt
ng°y mÊt Ω≈m l° 10 Ω„ng, con cða phð áˆc l°m kæp hüt, Ω∆n t˜ng nh° m° mıÏn tiÀn mÂi
nh° mÊt Ω„ng.

— Phð áˆc lÚc l≠o thÔng thÁ trıËc khi cho gÍi, v÷ v∫y cüc ΩÁn t‚ cüo ΩÀu bŸ xem trıËc.
— MÂi thüng phð áˆc chÍ süp Ωem vÀ xˆ mÊt l∑n, mÂi l∑n chÍ hai thƠng Ω∑y, thƠng d°i
1 thıËc rıỴi, cao 1 thıËc.

L≠i c›n ΩÁn t‚ cüo phð áˆc c‹ th°nh tœch x∂u h„i tr∂n nh∫m Í S‹c TrØng, R≠ch Giü,
B≠c Li≈u. Chð t◊nh B≠c Li≈u binh v˙c phð áˆc, cho l° vu khng (phđi chỉng vữ c ỉn hi lấ
ca phð áˆc) nhıng chð t◊nh cÒng nhıÏng bÊ, y≈u c∑u c∂p tr≈n cho mÊt ngıÈi Phüp tËi
thay th∆ v÷ ph ỏc ă quỹ 60 tui ri.

Thi≈n áŸa HÊi ΩıÏc t‰ chˆc lan tr°n kh∞p B≠c Li≈u khi∆n ngıÈi Phüp büo ΩÊng. MÊt s‚

Ω·ng ngıÈi ViŒt v° Hoa kiÀu gia nh∫p, Øn thÀ vËi nhau nhıng r‚t cuÊc dıÈng nhı HÊi ch◊

c›n ho≠t ΩÊng trong ph≠m vi cˆu t∆, v°i ngıÈi l≠i lÏi dÚng hŒ th‚ng bœ m∫t cða HÊi ΩÃ bu·n
bün ü phiŒn l∫u thu∆.

Tuy nhi≈n, c›n nhiÀu cün bÊ trung ki≈n cða Thi≈n áŸa HÊi bi∆t ki≈n nhπn chÈ thÈi ΩÃ
ph‚i hÏp h°nh ΩÊng vËi to°n Nam k¸ v°o nØm 1913. Í C° Mau v°o kho®ng nØm 1910, ·ng
hÊi Ω„ng Tr∑n á∞c Danh v° ·ng Lµm Mπn HuŒ ho≠t ΩÊng m≠nh, bŸ tƠ. Th˙c dµn cˆ xỉt b∞t,
ph≠t tiÀn k¿ v· tấi mƠc du chng tữm ẽc bng cậ no chng tfi ngıÈi Hu≈ kiÀu Í B≠c Li≈u
theo Ωu‰i mÚc Ωœch chœnh trŸ ch‚ng Phüp. Th˙c dµn cỊng c‚ g∞ng kim soỹt hng ngề lnh
mă t v hng chc l°ng. Nh˘ng ngıÈi ViŒt q hØng hüi th÷ lỉn tr‚n l≈n vÔng Th∂t SÁn,
gia nh∫p nh˘ng nh‹m Thi≈n áŸa HÊi mang tünh ch∂t ViŒt Nam hÁn, nh±m mÚc Ωœch Ωünh

Ω‰ th˙c dµn.

Phong tr°o tranh Ω∂u Ωüng kÃ cða Ω„ng b°o B≠c Li≈u, C° Mau l° viŒc ch‚ng l°m xµu.

Con ΩıÈng t˜ chÏ B≠c Li≈u n‚i xu‚ng C Mau ă thnh hữnh nhng nhiu ni cn phđi Ω∞p

</div>
<span class='text_page_counter'>(95)</span><div class='page_container' data-page=95>

L°m xong con lÊ B≠c Li≈u, C° Mau l° kiÃm soüt th≈m dµn, thµu th≈m thu∆, lĨa g≠o

Ωıa vÀ t◊nh lˇ nhanh hÁn. V° Í hai b≈n bÈ lÊ, Ω∂t hoang s¡ c‹ ngıÈi tËi kh∏n, nh° nıËc tha

h„ bün Ω∂u giü.

LÊ xe l°m t˜ng khÓc, ngang tng no thữ dàn tng y lm xàu, kinh o cỊng v∫y.
Tho≠t ti≈n khi c‹ lŸnh th÷ mÊt s‚ Ω·ng ngıÈi Ωi l°m l∂y lŒ ΩÃ r„i ph®n Ω‚i ra m¥t.

Nh° nıËc b∞t buÊc mÂi ngıÈi Ω∞p lÊ 14 mæt bÀ d°i, bÀ cao 5 t∂c v° mÂi ngıÈi Ω‚t Ω∂t 7
thıËc kh‚i, h∑m chœn.

Í l°ng Vÿnh M˛, hıÁng chˆc l°ng b∞t mÂi ngıÈi dµn xµu Ω∞p Ω∆n 28 thıËc lÊ v° cung
c∂p 7 thıËc kh‚i Ω∂t.

L°ng H›a B÷nh v° l°ng Vÿnh M˛ trÍ th°nh trung tµm tranh Ω∂u. Ng°y 15/4/1902, dµn
l°ng Vÿnh M˛ l°m ΩÁn tr÷nh b°y l° h‡ ch◊ Ω„ng ˚ l°m tr‡n 2 ng°y c·ng sıu theo lu∫t ΩŸnh
m° thÃi. Cn vic t hm trăi ẩng thữ chểng t·i kh·ng bi∆t l°m chi m° Ω‚t Ωð ΩÃ tr®
cho nh° nıËc, nay chĨng t·i Ω°nh Í tƠ” ; 58 ngıÈi k˚ t≈n dıËi lü ΩÁn.

HıÁng chˆc l°ng Ωünh tr‚ng Í c·ng sÍ g‡i dµn t∫p h‡p Ωi lm xàu, 32 ngẩi n v ra
mƠt chng i. HıÁng chˆc l°ng hØm he. H‡ Ωıa y≈u süch : s≥n s°ng l°m xµu cho nh° nıËc
5 ng°y, nhıng viŒc Ω‚t Ω∂t th÷ kh·ng.

Ng°y 15, t≠i l°ng H›a Bữnh thữ khÃng ai chu i cđ. Vin ph tng ỹnh trng thữ 39
ngẩi tậi cÃng s bđo rng h‡ cıÁng quy∆t kh·ng chŸu l°m xµu. MÊt s‚ khüc khÃng thứm tu
li cÃng s, hfii thữ h trđ lẩi rng sẽ b trđ thễ, vữ bn chng i hØm he Ω‚t nh° r„i gi∆t
nh˘ng ai Ωi l°m. Vi≈n ph‹ t‰ng y≈u c∑u chð t◊nh ph≠t b‡n ch‚ng Ω‚i mÂi Ωˆa 8 ng°y tÔ v°
10 Ω„ng tiÀn v.

ỗng Hấi ng quđn ht (thuấc n v Tr Vinh, C∑n ThÁ, S‹c TrØng, B≠c Li≈u) l° H„
B®o Ton trữnh by vậi Thng c Nam ká :

Theo lut nh, mi ngẩi dàn ch phđi lm 2 ng°y c·ng sıu nhfi (ph∑n ΩŸa h≠t) m°
th·i. NhiÀu ngẩi ă chuấc cÃng su, chu ng 2 ngy l 5 c∞c c‡ng v°o tiÀn thu∆ thµn r„i.
Nay b∞t h i lm xàu thữ nh nậc phđi trđ li 5 c∞c ∂y cho h‡.

— ViŒc Ω∞p lÊ v° hm t vẽt quỹ khđ nỉng ca ngẩi dàn vữ t‚n nhiÀu c·ng ΩÃ Ω°o

Ω∂t, Ω‚t Ω∂t, Ω∫p Ω∂t cho nhfi, chÍ Ω∆n lÊ r„i tr®i ra vËi mË tro ă hm (tro than ci). Tm
li, ch tnh Bc Liu ă quỹ st sng.

Hấi ng quđn ht can thip ch vữ dàn 2 lng ni trn gm 150 ngıÈi Ωˆng ΩÁn k≈u
n°i gÍi th≤ng Ω∆n Th‚ng Ω‚c Nam k¸, mÊt viŒc l°m tüo b≠o lĨc b∂y giÈ v÷ h‡ düm tr˙c ti∆p
ch‚ng vi≈n chð t◊nh Phüp l° Chabrier. Dµn Ωıa ra l˚ l¡ :

— L°m xµu ch◊ c‹ 2 ng°y theo lu∫t m° nay nh° nıËc l≠i b∞t h∑m Ω∂t Ω∞p lÊ, l°m 2
thüng chıa ch∞c r„i. HÁn n˘a, mu‚n Ω‚t cho xong 7 thậc khi t, dàn phđi xut tin tểi
ra m mua ci.

Nỉm ngoỹi (1901), nh nậc ă b∞t l°m xµu mÂi ngıÈi 2 thüng (m° theo lu∫t ΩŸnh
th÷ ch◊ c‹ 2 ng°y) ΩÃ Ω°o kinh B≠c Li≈u, C° Mau m° ch≤ng th∂y nh° nıËc tr® th≈m Ω„ng b≠c
n°o.

— L°ng H›a B÷nh l° nÁi thi∆u ci hm t, hm xong phđi ch 10 cày s‚ mËi tËi lÊ
xe.

— Cai t‰ng v° hıÁng chˆc l°ng Ω›i h‚i lÊ, ai lo l‹t 15 Ω„ng thữ khfii lm xàu, ngẩi
nghứo phđi i lm vữ kh·ng tiÀn lo.

Ng°y 18/4/1902, dµn trong 3 l°ng kỉo nhau Ω∆n trıËc c¯a t›a B‚. H‡ bŸ vi≈n ph‹ tng
v bn lnh mă t n ỹp, ỹnh ui.

</div>
<span class='text_page_counter'>(96)</span><div class='page_container' data-page=96>

ViŒc Ω∞p ΩıÈng cˆ ti∆p tÚc. Chð t◊nh nhıÏng bÊ, h≠ mˆc 7 thıËc kh‚i Ω∂t h∑m c›n 2
thıËc kh‚i v° khoe khoang r±ng mÂi ng°y ă huy ấng t 10.000 n 12.000 dàn xàu p
lấ ; theo Ãng ta thữ vic lm xàu quỹ lut nh cềng ă tng xđy ra tnh Sc TrØng. V° Í
B≠c Li≈u ch◊ c‹ hai l°ng l° ph°n n°n m° th·i.

Chıa xong viŒc Ω∞p lÊ, nh° nıËc l≠i thÓc Ω∏y viŒc Ω°o kinh B≠c Li≈u, C° Mau : dµn
l°m xµu ΩıÏc nh° nıËc phüt cho rıÏu Ω∆, v÷ l° “thˆc u‚ng hÏp vŒ sinh”.

ViŒc lm xàu ă tng l tai nn lận cho dàn Í C° Mau t˜ khi ngıÈi Phüp mËi Ω∆n :
nØm 1877, phð H›a b∞t dµn 3 t‰ng Í C° Mau (Long Thðy, Qu®ng Long, Qu®ng Xuy≈n) Ω°o
kinh B≠ch Ngıu n‚i qua phœa nam R≠ch Giü, Ωünh Ω∫p dµn ; nØm 1881, t˙ ˚ cho dµn mıËn
thðy lÏi trong kinh n°y nhµn dŸp b∞t dµn xµu l∑n thˆ nh÷.

NØm 1895, mƠa m°ng th∂t büt q mˆc tıÍng tıÏng : B≠c Li≈u v° S‹c TrØng ch◊ c›n
1/10 hoa mu, ma quỹ nhiu ri gƠp i hn. Vữ mc thàu hoch ch cn 1/10 nn Hấi ng
quđn h≠t ΩÀ nghŸ vËi Th‚ng Ω‚c Nam k¸ miÕn thu∆ ΩiÀn Í B≠c Li≈u nØm 1896 cho 46.000
mπu ruÊng, hu≈ lÏi sĨt kỉm ch◊ c›n Ωð nu·i s‚ng dµn trong t◊nh l° 46.498 ngıÈi. Trong s‚
n°y, c‹ 11.484 dµn bÊ ΩıÏc bËt thu∆ thµn ΩÃ ti∆p tÚc l°m xµu Ω°o kinh B≠c Li≈u, C° Mau.

NØm ∂y Ω°o ΩıÏc 46 cµy s‚ (con kinh d˙ ΩŸnh Ω°o d°i 72 cµy s‚). Cu‚i nØm 1895, cai t‰ng

Th≠nh Hıng büo ΩÊng, l°m ΩÁn xin miÕn thu∆ vËi Th‚ng Ω‚c Nam ká : Bày giẩ dàn khÃng
bit i àu h∆t v÷ nÊi t‰ng t·i kh·ng c‹ lĨa, n‹ Ωi kim ỉn ẻ i.

ỏt ruấng ni chung thữ tp trung v pha ỏÃng giỹp qua Sc Trỉng, ni ă c‹ ngıÈi
l°m chð t˜ lµu. Dµn mËi Ω∆n l∫p nghiŒp ch◊ c›n vƠng Ω∂t g∑n biÃn ho¥c Ω∂t q th∂p phœa
mÒi C° Mau. NØm 1902, v°i ngıÈi kh∏n t li phỹ sđn, trđ li cho nh nậc vữ Ω∂t kh·ng
hu≈ lÏi, kh·ng sao Ω‹ng thu∆ΩıÏc. NgıÈi n‡ kh∏n 160 mπu Í Tµn Hıng, thi∆u thu∆ r„i bŸ bfi
tÔ, hıÁng chˆc l°ng dün y∆t thŸ, rao bün Ω∂t ∂y ΩÃ bÔ tiÀn thu∆ nhıng ch≤ng ai thøm mua.

L°ng Tµn Thu∫n phœa C° Mau khai vËi quan tr≈n : “Ω∂t Ω„ng kh·ng c‹, l°m Ω∂t rüng
(tˆc l° s÷nh l∑y c‹ rüng m‡c) theo mỉ s·ng, nıËc m¥n tr°n v· l°m hı lĨa, nıËc kh·ng tr°n
khi n°o mıa mn”. Í Tµn DuyŒt, tr˜ s‚ Ω∂t cao rỹo c ngẩi khn t xa thữ dàn n lm
ruÊng Ω∂t rπy l° Ω∂t d˜a nıËc, ch° l° v° rüng Í g∑n biÃn”, Ωa s‚ Ω∂t Í g∑n biÃn vƠng mỊi C°
Mau ΩÀu l° “n≈ΩŸa ðng t∞t”. Theo giü trŸ thıÈng, mÊt mπu Ω∂t t‚t Í M˛ Tho, G› C·ng trŸ giü
t˜ 200 Ω„ng Ω∆n 300 Ω„ng trong khi Ω∂t g‡i l° Ω‚t Í vƠng C° Mau trŸ giü kh·ng hÁn 100

Ω„ng.

NhÈ quy ch∆ mÂi ngıÈi ΩıÏc kh∏n 10 mπu (g‡i l° Ω∂t c·ng nghiŒp) nn dàn t x luÃn
cđ nhng ngẩi ă tht b≠i Í R≠ch Giü trong ΩÏt khai thüc Ω∑u ti≈n ΩÀu rð nhau Ω∆n C°
Mau. N‹i chung th÷ Ω∂t hoang Í t◊nh B≠c Li≈u q th∂p, c‹ chµn nıËc mƠn, ba bn nỉm u

kh thàu hu lẽi.

Mc trıÍng th°nh cða B≠c Li≈u, C° Mau khi chun m÷nh g‹p ph∑n lËn v°o v˙a lÓa
miÀn Nam, c‹ thÃ Ωünh d∂u v°o kho®ng 1914, khi nh° nıËc cho nghi≈n cˆu Ω°o kinh Quan
LÊ, n‚i liÀn PhÚng HiŒp xu‚ng C° Mau (g‡i Quan LÊ v÷ kinh n°y khÍi Ω∑u t˜ r≠ch Quan
LÊ). NhÈ Ω‹ m° trong tıÁng lai g∑n, lĨa g≠o vƠng B≠c Li≈u, C° Mau ΩıÏc chÍ vÀ S°i G›n
theo ΩıÈng thðy, ngang qua R≠ch Giü, Cn Th ri Tr ỗn, Vnh Long (Màn Tht)...

Nỉm 1927, ngıÈi Phüp ch◊ l°m chð Í B≠c Li≈u ch˜ng 30.000 mπu. B≠c Li≈u ti∆n sau
cüc t◊nh khüc, nhıng theo t‚c ΩÊ nhanh.

NØm 1893, bün ra 316.000 t≠ g≠o.
NØm 1921, bün ra 2.733.330 t≠.

</div>
<span class='text_page_counter'>(97)</span><div class='page_container' data-page=97>

Trong th˙c t∆, vËi tr÷nh ΩÊ k˛ thu∫t v° cÁ cu xă hấi kinh t thẩi y, kh m khai thüc
nhiÀu hÁn.

Í B≠c Li≈u v°o nØm 1927, nhiÀu l°ng rÊng 20.000 mπu tµy, to hÁn mÊt t◊nh b˙c trung Í
Nam k¸. áˆng Ω∑u l° l°ng Khünh An rÊng Ω∆n 140.000 mπu tµy. Tuy nhi≈n, ta kh·ng n≈n
c đo tng l dế to nn ruấng lểa phữ nhi≈u : Ωµy l° r˜ng tr°m n≈ ΩŸa, dµn kh∏n hoang

</div>
<span class='text_page_counter'>(98)</span><div class='page_container' data-page=98>

<b>2.5) C∑n ThÁ, Ω∑u c∑u v° thð Ω· miÀn H∫u giang </b>

VÔng C∑n ThÁ thÈi M≠c Thi≈n Tˆ mang t≈n l° Tr∂n Giang, v°o nØm 1793. Măi n khi
ngẩi Phỹp xàm chim, Cn Th l vÔng kh·ng quan tr‡ng. Ng‡n r≠ch C∑n ThÁ Øn th·ng
qua s·ng Cüi Bæ r„i ra vŸnh Xi≈m La nhıng kh·ng rfl rŒt. áÈi T˙ áˆc, á≠i nam Nh∂t th‚ng
chœ m· t® khĨc ΩıÈng ∂y : Cu‚i Ω·ng qua xuµn, nıËc kh· bƠn cˆng ghe thun qua l≠i
kh·ng ΩıÏc, t˜ mÔa h≠ qua Ω·ng, nıËc mıa tr°n bÈ thữ ghe thuyn cẻi ln trn cfi v bứo m

Ωi, cˆ tr·ng theo phœa t® hay phœa h˘u r˜ng cµy m° nh∫n d∂u ΩıÈng. NÁi Ωµy kh·ng c‹ b‹ng

ngıÈi, c‹ r∂t nhiÀu muÂi v° Ωÿa, ngıÈi qua l≠i r∂t kh‰ sÍ. T‹m l≠i, C∑n ThÁ ch◊ Ω·ng ΩĨc Í
phœa süt bÈ H∫u giang.

VÀ giao th·ng v° kinh t∆, t˜ ΩÈi h‡ M≠c Ω∆n lÓc ngıÈi Phüp Ω∆n, lĨa g≠o Í R≠ch Giü v°
Í C° Mau thữ xut cđng cho nhng ghe Hđi Nam vo chẽ C° Mau v° R≠ch Giü; lĨa g≠o Í S‹c
TrØng v Ba Thc thữ bỹn theo ca Ba Thc (bđn Ω„ Phüp ghi l° c¯a Tranh De, ch∞c l° do
ch˘ Tr∂n Di, Ω‡c tr≠i r„i µm l≠i). VƠng C∑n ThÁ ch◊ l° nh˘ng x‹m sung tÓc b≈n r≠ch C∑n
Th v rch Bữnh Thy, pha bc l vễng ỗ M·n c‹ Ω∂t gi„ng khü t‚t.

áÈi Gia Long, C∑n ThÁ thuÊc vÀ huyŒn Vÿnh áŸnh, nØm Minh M≠ng thˆ 13 (1832)
nh∫p qua phð Tµn Th°nh (do Sa áỉc cai quđn).

Vễng ỗ MÃn ẩi T ỏc (v c l¡ t˜ cüc ΩÈi trıËc) l° khu v˙c œt nhiÀu t˙ trŸ cða ngıÈi
Mi≈n n≈n á≠i nam Nh∂t th‚ng chœ g‡i l° “th‰ huyŒn”.

Tho≠t ti≈n ngıÈi Phüp Ω¥t Cn Th (vễng rch Cn Th v ỗ MÃn) l h≠t nhıng
kh·ng quan tr‡ng b±ng h≠t Long Xuy≈n (á·ng Xuy≈n) ho¥c S‹c TrØng. NghŸ ΩŸnh ng°y
30/4/1872 l≠i Ω¥t ra Tr ỗn, phn t ca Cn Th nhp qua Tr ỗn. Ht Tr ỗn li b giđi
tỹn r„i ng°y 23/2/1876 tüi l∫p h≠t C∑n ThÁ vËi chÏ Cn Th l tnh l; Tr ỗn ch cn vai
tr› qu∫n lˇ, nhıng l° qu∫n lˇ quan tr‡ng nhˆt nhữ ca tnh.

Phỹp khÃng lm khi chn Tr ỗn l°m trung tµm quan tr‡ng. ViŒc bün lĨa g≠o ra nıËc
ngo°i l∑n h„i kh·ng c›n do cüc h®i c®ng C Mau, Rch Giỹ (pha vnh Xim La) hoƠc Băi
X°u (bÈ H∫u giang) Ω®m nh∫n nhı trıËc n˘a. Ghe bum Hđi Nam tuy to, ch nƠng nhng
lm sao c≠nh tranh n‰i vËi cüc t°u s∞t, ch≠y müy cða Tµy phıÁng t≠i b∆n S°i G›n.

T°u müy chÍ g≠o qua Hng Cđng vậi giỹ vn nhơ hn. Du mun hay kh·ng, lĨa g≠o
miÀn S‹c TrØng cỊng ph®i mıÏn ẩng Tr ỗn em bỹn ti Chẽ Lận. Rch Tr ỗn ni
qua sÃng Màn Tht bn Tin giang, con ΩıÈng m° trıËc kia NguyÕn ünh v° Tµy SÁn gi°nh
nhau quyÀn kiÃm soüt.

Quan cai trŸ Phüp bi∆t nh÷n xa : dÈi t◊nh lˇ vÀ r≠ch C∑n ThÁ thữ chẽ Cn Th tr thnh
đi a u quan tr‡ng, n∞m lu·n n¿o th·ng thıÁng thˆ nh÷, cỊng n‚i t˜ H∫u giang qua TiÀn
giang ΩÃ l≈n S°i G›n, ChÏ LËn. á‹ l° con ΩıÈng t˜ r≠ch Cüi V„n qua r≠ch Nha Mµn, phœa
Sa áỉc. L≠i c›n phœa tµy C∑n ThÁ l° vƠng R≠ch Giü, C° Mau bao la vËi nhiÀu triÃn v‡ng vÀ
lÓa g≠o, Ω∂t hoang chıa khai phü.

C∑n ThÁ c‹ khœ h∫u t‚t, Ω∂t hoang tuy chıa ΩıÏc khai thüc ΩÓng mˆc nhıng l° r˜ng
ch„i thıa thËt, kh·ng nhı r˜ng tr°m Í nıËc m¥n phœa R≠ch Giü, C° Mau. Gi˘a C∑n ThÁ,
S‹c TrØng v° ranh t◊nh R≠ch Giü c›n mÊt cünh Ω„ng büt ngüt, nıËc ng‡t, kh·ng quü th∂p
nhı á„ng Thüp MıÈi, kh·ng quü s÷nh l∑y v° nhiÀu phøn. á‹ l° cünh Ω„ng sau n°y trÍ
th°nh qu∫n PhÚng HiŒp, Ω∑y lau s∫y, c‹ voi (voi Øn s∫y v° lau). Tho≠t ti≈n ngıÈi Phüp g‡i

Ω‹ l° “á„ng S∫y” nhıng v÷ khai phü xong n≈n ΩŸa danh n°y kh·ng c›n th·ng dÚng nhı
trıÈng hÏp á„ng Thüp MıÈi hay r˜ng tr°m U Minh.

</div>
<span class='text_page_counter'>(99)</span><div class='page_container' data-page=99>

ti∆p nhau Í cu‚i ng‡n. Tuy kh·ng l° vØn v∫t nhı miÀn TiÀn giang nhıng dµn Í hai con r≠ch
n°y khü thu∑n thÚc, th·ng hiÃu lÕ nghÿa “trai Nhµn üi, güi Long Xuy≈n”.

Th˙c dµn Phüp nh∞m mÚc Ωœch bi∆n C∑n ThÁ th°nh trung tµm quan tr‡ng n∞m giÀng
m‚i ΩıÈng giao th·ng vÀ S‹c TrØng, B≠c Li≈u, R≠ch Giü, C° Mau trong giai Ωo≠n m° ΩıÈng
thðy n∞m ıu th∆. VÀ sau, sau tr∫n th∆ chi∆n 1914—1918, nh˘ng con lÊ xe cÒng nh±m phÚc
vÚ mÚc ti≈u chi∆n lıÏc n°y. Ph®i qua C∑n ThÁ mËi l≈n S°i G›n ΩıÏc, Ωa s‚ lÓa g≠o gom v
Cn Th vữ ày l con ẩng vn t®i ng∞n nhˆt.

Khi Phüp Ω∆n, vƠng Ba Lüng (nhünh cða r≠ch C∑n ThÁ) l° nÁi khÍi nghÿa cða áinh
Sµm. áinh Sµm th∂t b≠i nhıng v°o thüng 3/1870, ch˜ng 200 nghÿa quµn tÚ t∫p l≠i Øn tiŒc,
chu∏n bŸ Ωünh t›a thµm biŒn C∑n ThÁ. Th˙c dµn phüt giüc kŸp, b∞t giam 141 ngıÈi, trong s‚
n°y ch˜ng 55 ngıÈi m° th˙c dµn cho l° nguy hiÃm bŸ ΩÀ ngh y ra CÃn NÃn hoƠc đo
Rổunion. Tham bin lĨc b∂y giÈ l° Alexandre dƠng dµn ΩŸa phıÁng l°m xµu, c∂t nh° lü

chung quanh nh° l„ng chÏ ΩÃ bỹn hoƠc cho mận li.

Theo bỹo cỹo thữ C∑n ThÁ viŒc kiŒn thıa Ω∂t Ωai x®y ra quü nhiÀu chˆng tfi ngıÈi dµn
th∂y tıÁng lai süng sða cða nghÀ n·ng. Chð t◊nh ra lŸnh l∫p bÊ ΩiÀn cho k˝ hÁn ΩÃ thµu
thu∆. NØm 1887, Ω∂t canh tüc l° 85.000 mπu, so vËi nØm trıËc (khai ΩÃ Ω‹ng thu∆) tØng
th≈m 17.000 mπu. DiŒn tœch cða t◊nh l° 205.000 mπu, tˆc l° c›n l≠i 110.000 mπu c‹ thÃ canh
tüc. Dµn ghi trong bÊ ΩÃ chŸu thu∆ trong to°n t◊nh l° 26.500 ngıÈi.

Kinh xüng X° No l° c·ng tr÷nh lËn lao Ω∑u ti≈n cða Nam k¸ vÀ ΩıÈng thðy, c‹ thÃ so
sünh vËi viŒc thi∆t l∫p ΩıÈng xe l¯a S°i G›n, M˛ Tho vÀ ΩıÈng bÊ. K˛ thu∫t Tµy phıÁng ă
biu diến vậi tt cđ sc mnh v hiu nØng.

áÈi Gia Long v° Minh M≠ng, vua v° cüc quan ă nhn rfl vai tr quan trng ca kinh

Ω°o Ω‚i vËi miÀn TiÀn giang v° H∫u giang. Kinh Tho≠i H°, kinh Vÿnh T∆ l° nh˘ng c·ng
tr÷nh chi∆n lıÏc Ωˆng Ω∞n, n‚i vŸnh Xi≈m La qua H∫u giang ΩÃ r„i l≈n M˛ Tho, ChÏ LËn, S°i
G›n. Ai cỊng bi∆t Ω°o kinh th÷ Ω∂t rüo phøn, rng nıÁng dÕ khai phü, dµn chĨng thœch quy
tÚ Í nÁi sÃng sàu nậc chđy.

Kinh xỹng X No ni Hu giang qua vŸnh Xi≈m La, xuy≈n qua vÔng Ω∂t t‚t v° to rÊng
gi˘a nhünh s·ng Cüi LËn v° r≠ch C∑n ThÁ (nhünh s·ng Cüi LËn nÁi ∂y g‡i l° R≠ch Cüi Tı).

T˜ nØm 1866, nh° nıËc dÔng xüng m° vỉt l≠i r≠ch B∆n Lˆc v° kinh B®o áŸnh nhıng
k∆t qu® chıa ΩıÏc nhı ˚ mu‚n. NØm 1875, Ω· Ω‚c Duperræ cho Ω°o l≠i kinh ChÏ G≠o v°
kinh Tr ỗn, dễng dàn xàu. Nỉm 1893, quan ton quyÀn De Lanessan cho Ω∂u th∑u Í
Paris. C·ng ty Montvenoux trĨng th∑u vËi giü l° ba c∞c rıỴi mÊt thıËc kh‚i, trong thüng

Ω∑u ph®i Ω°o 60.000 thıËc kh‚i Ω∂t v° nØng xu∂t tØng th≈m, trong thüng thˆ 25 ph®i Ω°o

200.000 thıËc kh‚i.

Süng ki∆n Ω°o kinh X° No trıËc ti≈n do hai ngıÈi Phüp l° Duval v° Gry n≈u ra v÷
qun lÏi œch k˝. H‡ th∂y Ω∂t t‚t v° rÊng n≈n xin trıng kh∏n. V° khi chıa ΩıÏc gi∂y phæp
trıng kh∏n chünh thˆc l° h‡ ă vn ấng vậi quan ton quyn Paul Doumer (17/5/1900).
Chð t◊nh C∑n ThÁ cho bi∆t l° trıËc Ω‹, nØm 1896, ă o kinh ỗ MÃn (ni ngn sÃng Cỹi Bổ
t Rch Giỹ qua ỗ MÃn) dễng dàn xàu nhng tm ngng vữ vễng o kinh xđy ra n≠n
dŸch khœ. Kinh X° No n∆u Ω°o ΩıÏc th÷ œch lÏi v· cƠng, giĨp khai thüc h°ng m∂y chÚc ng°n
mπu Ω∂t t‚t phœa ΩŸa ph∫n C∑n ThÁ. Nhıng Duval v° Guæry l≠i mu‚n nh° nıËc Ω°o th∫t
g∂p, trong v›ng mÊt nØm cho xong v° b∞t Ω∑u Ω°o Í ph∑n Ω∂t m° h‡ Ωang xin trıng kh∏n
(tˆc l khi u t khođng gia) h thàu lẽi sËm.

</div>
<span class='text_page_counter'>(100)</span><div class='page_container' data-page=100>

t‡a l≠c t≠i l°ng Nhµn Nghÿa, t‰ng áŸnh B®o, t◊nh C∑n ThÁ (nghŸ ΩŸnh s‚ 338 ng°y
14/2/1901).

Kinh X° No Ω°o t˜ 1901 Ω∆n thüng 7/1903 l° xong, bÀ ngang tr≈n m¥t rÊng 60 mỉt,
dıËi Ωüy 40 mæt t‚n phœ 3.680.000 quan. L∑n n°y, nh° th∑u s¯ dÚng lo≠i xüng lËn ch≠y
b±ng hÁi nıËc, vËi nh˘ng gi°n g°u b±ng s∞t. Müy cða xüng mnh 350 mă lc, mi gin mểt

ẽc 375 lt, th‰i bƠn ra xa Ω∆n 60 mỉt. Gi°n g°u cða xüng ch≠y theo v›ng tr›n (nhı xe Ω≠p

nıËc). T˜ xa, chi∆c xüng gi‚ng nhı chi∆c chi∆n h≠m, müy ch≠y vang rÀn su‚t nØm ba cµy s‚,
mang theo mÊt s‚ chuy≈n vi≈n, nhµn c·ng h°ng trØm ngıÈi. D‡c theo hai bn bẩ phđi ch
ci em tậi sn, vữ xüng Ω‚t n„i s‚t—de b±ng cði.

V°i chuyŒn kh·i h°i xđy ra, mất s dàn chy theo xỹng, dễng thểng m hng bễn
tữm vng, nhng ch gƠp xng ngıÈi xıÁng thĨ. NhiÀu ngıÈi cho r±ng cˆ “c∞m dƠi” l° Ω∂t

∂y vÀ ph∑n m÷nh, v÷ m÷nh Ω∆n trıËc nht. Culi ca hăng xỹng t tp, by ra ỹnh b°i,
u‚ng rıÏu ho¥c Ωi Øn cıËp, b‡n c¥p—r±n Ωo Ω∂t th÷ hØm d‡a nh˘ng chð nh° Í g∑n con kinh

s∞p Ω°o ΩÃ t‚ng tiÀn, ai cho tiÀn th÷ nh° c¯a, vıÈn tıÏc khfii bŸ Ω°o ngang. B‡n chuy≈n vi≈n
ngıÈi Phüp Ωˆng cao tr≈n xüng, h› hæt nhı cüc vŸ ch◊ huy chi∆n h≠m. Khung c®nh tr∑m
hƠng ny ă in sàu vo giai thoi thẩi y, tr th°nh ca dao, chi∆c xüng cða Tµy l° sˆc m≠nh
cÁ khœ v· ΩŸch.

LÕ khünh th°nh kinh X° No l° ng°y tr‡ng Ω≠i, c‹ l¡ Ω‹ l° l∑n Ω∑u tin m quan Ton
quyn ỏÃng Dng chu Ơt chàn Ω∆n miÀn H∫u giang. Quan l≠i ΩŸa phıÁng, thµn h°o nhµn
sÿ t˜ cüc t◊nh lµn c∫n Ω∆n tÀ t˙u Ω‹n rıËc, ban quµn nh≠c t˜ S°i G›n Ω∆n, l≠i c‹ t‰ chˆc d≠

vỊ.

Ph∑n Ω∂t m° Duval v° Gry trıng kh∏n thuÊc v°o lo≠i t‚t nhˆt nh÷ cða Nam k¸.
Nh˘ng nØm 1908—1910, trong khi Í t◊nh C∑n ThÁ ΩiÀn chð b‰n xˆ v° ΩiÀn chð Phüp r∑u lo
vữ nn i, nậc ma dàng quỹ cao thữ phn Ω∂t cða Duval v° Guæry ch≤ng bao giÈ bŸ lÂ lă
nhẩ sỹt bẩ kinh. ỏin ca Guổry mận b‡n c˙u quµn nhµn Phüp l°m cai ΩiÀn vËi sĨng ‚ng
h≤n h›i, xæt b∞t ghe xu„ng qua l≠i. Ai chÍ lĨa l∫u th÷ b‡n cai ΩiÀn ΩıÏc chð t◊nh cho phổp
lp bin bđn giđi ta. Dàn gn ΩiÀn v° cüc chð ΩiÀn lµn c∫n ΩÀu b˙c d‡c vÀ thÃ thˆc xỉt hfii
n°y : lĨa cða h‡ bŸ kiÃm soüt, khi c∑n mıÏn ΩıÈng nıËc ΩÃ Ωi ngang qua ΩiÀn. Kinh Ω°o l°
cða nh° nıËc, nhıng b‡n ΩiÀn Tµy xem nhı l° khu v˙c quµn s˙ ri≈ng cða h‡.

V°o nh˘ng nØm Ω∑u th∆ k˝, Í C∑n ThÁ ngıÈi Phüp v° ngıÈi ViŒt c‹ Phüp tŸch l°m chð
36.000 mπu (1910). DıÈng nhı ch◊ c‹ Duval v° Guæry l° th°nh c·ng nhˆt, v°i c·ng ty khüc
nhı Sociỉtỉ des Riziøres franco—annamites, ho¥c Michel—Villaz et Cie ΩÀu l lă, hoƠc c
nhng t nhàn nh Balmann ă phỹ sđn.

CÃng ty Associaton Rizicole Indochinoise thnh hữnh vo nØm 1910, gÍi chuy≈n vi≈n
qua M˛ qu‚c nghi≈n cˆu cüc lo≠i müy c°y thœch hÏp r„i cho mÊt k˝ s canh nÃng l Alazard

n Thậi Lai (ỗ MÃn) mang theo müy c°y, müy b˜a, müy gieo m≠, xin chünh phð thuÊc ΩŸa
trÏ c∂p ΩÃ thœ nghiŒm c®i ti∆n k˛ thu∫t nhıng kh·ng Ω≠t k∆t qu® kh® quan. T≈n Duquet th¯

thœ nghiŒm viŒc c°y müy v°o mÔa n∞ng, Ω∑u nØm 1911.

Tı nhµn Phüp s≥n s°ng g‹p tay vËi nh° nıËc ΩÃ trong ΩiÀn Ω∂t cða h‡ c‹ kinh Ω°o cho
ri≈ng h‡ thð lÏi, dµn xµu ph®i ti∆p tay (trıÈng hÏp Sambuc v° Belin trÏ c∂p 8.600 Ω„ng
nhµn dŸp Ω°o kinh ThËi Lai).

NØm 1907, ΩÃ phÚc vÚ cho mÔa 1907—1908 nh° nıËc thi∆t l∫p Í C∑n ThÁ mÊt ph›ng
Dinh áiÀn nh∑m mÚc Ωœch tữm nhàn cÃng cho cỹc in ca ngẩi Phỹp Cn Th, mấ dàn
nghứo Bc ká vo. Nhng tp dàn mấ ny vữ b quan li qu x cẻng bỹch, nn khi n
Cn Th li lăng c·ng, thi∆u thiŒn chœ. R‚t cuÊc, nh° nıËc tr® h‡ vÀ qu≈ ΩÃ khfii chŸu t‚n
kæm vÀ cÁm g≠o.

</div>
<span class='text_page_counter'>(101)</span><div class='page_container' data-page=101>

giao køo chŸu Í Nam k¸ œt nhˆt l° 3 nØm, mÂi gia trıÍng khi Ω∆n C∑n ThÁ ΩıÏc t≠m c∂p 4
mπu Ω∂t, 5 nØm sau trÍ th°nh sÍ h˘u chð, trong giai Ω‡an khai thüc Ω∑u ti≈n ΩıÏc miÕn 5
nØm khfii Ω‹ng thu∆ ΩiÀn v° thu∆ thµn. Sau n°y, Ω∂t bün l≠i vËi giü r¿ cho ngıÈi khai thüc,
l≠i c›n giĨp ΩỴ cÚ thÃ vÀ tiÀn b≠c ΩÃ s∞m qu∑n üo, n·ng cÚ.

áœch thµn vi≈n Ω∑u ph›ng Dinh áiÀn ra tËi t◊nh Thüi B÷nh ΩÃ k˚ giao køo vËi cüc gia
trıÍng chŸu v°o C∑n ThÁ nhıng l°m sao vi≈n chˆc n°y bi∆t rfl cüch thˆc tuyÃn mÊ cða quan
C·ng sˆ t◊nh Thüi B÷nh ? áÏt ngıÈi v°o Nam n°y g∑n nhı bŸ quan tr≈n b∞t buÊc ph®i Ωi,
g„m c‹ : 84 gia Ω÷nh t‰ng cÊng 328 ngıÈi, chia ra 84 ngıÈi cha, 85 ngıÈi m¬, 122 tr¿ con, 37
ngıÈi lËn tu‰i.

Cu‚i thüng 5/1908, h‡ v°o C∑n ThÁ, Ωıa Ω∆n vÔng PhÚng HiŒp (b∂y giÈ c›n hoang vu)
cˆ 8 ng°y l° phüt g≠o, 15 ng°y l° phüt tin. H lăng cÃng, mất s chu lm lng nhng
kh·ng quen k˛ thu∫t l°m ruÊng Í ΩŸa phıÁng, mÊt s‚ Ω·ng th÷ tr‚n, bfi vÏ con. Theo büo cüo
cða quan huyŒn Í R≠ch G›i th÷ t‚p ngıÈi ˆng mÊ n°y ch◊ g„m ch˜ng 5 hay 6 ngıÈi l° n·ng
dµn, c›n bao nhi≈u l° dµn m° vi≈n chˆc ngo°i B∞c cˆ lÔa v°o Nam, t≠p nh≠p, theo kiÃu bt
phu. Vữ th m cuấc di dàn khÃng thu ẽc kt quđ gữ rỹo.

T thỹng 12/1908 n thỹng 4/1909, h‡ l∑n lıÏt bŸ Ωıa vÀ B∞c, c›n s‹t li 19 ngẩi

ang tễ, vữ bt hđo (phểc tr÷nh h±ng nØm vÀ t÷nh h÷nh t‰ng quüt t◊nh C∑n ThÁ, ni≈n kh‹a
1908—1909 cða chð t◊nh L. de Natra).

Trong ΩÏt di dµn Ω∑u ti≈n, 50 ngıÈi g‡i l° “cu li B∞c k¸” tËi ΩiÀn cða Duval v° Gry
vËi mÊt vi≈n ΩÊi v° 2 ngıÈi cai canh ch˜ng, nh nậc yu cu ch in cho lănh lng hi
cao mÊt tœ ΩÃ h‡ si≈ng nØng l°m viŒc. N≈n hiÃu cuÊc dinh ΩiÀn cða Phüp ch◊ l° m· phfing
vÚng vÀ h÷nh thˆc l∫p ∂p ΩÈi T ỏc. ỏày l hữnh thc nÃ l trỹ hữnh, b tht bi vữ thiu
chnh ngha.

Càu hỹt Cỹi RØng, Ba Lüng, V°m Xüng, Phong áiÀn. Anh thıÁng em cho b≠c cho tiÀn,

Ω˜ng cho lÓa g≠o x‹m riÀng h hay phđn đnh tàm trng lc quan ca ngẩi dµn thÈi ∂y.
V°m Xüng (v°m cða kinh Xüng) l° nÁi kinh X° No khÍi Ω∑u b≈n phœa C∑n ThÁ (X° No,
Srok Snor, x‹m c‹ nhiÀu cµy Ωi≈n ΩiÃn). Ngă ba ny tr nn tp np, ghe xung u ΩÃ chÈ
con nıËc thu∫n lÏi m° qua R≠ch Giü hay ra chÏ C∑n ThÁ.

NØm 1908, hıÁng chˆc l°ng Nhµn üi Ωˆng ΩÁn xin l∫p chÏ, g‡i l° chÏ V°m Xüng ΩÃ
thµu hu≈ lÏi cho l°ng. MÊt thµn ho tữnh nguyn cho lng khođnh t ct chẽ, nh° canh
v° ph‚. VÀ sau, nh° tıËc tüch ΩŸa ph∫n n°y qua l°ng Nhµn Nghÿa. HıÁng chˆc l°ng Nhµn
ỹi li phđn i, ly l do : Lng Nhàn üi n°y l° cða ·ng b° cha m¬ chĨng t·i l∫p ra hÁn mÊt
trØm nØm nay, n≈n lu·n lu·n r∂t b÷nh an”, n∆u c∞t Ω∂t chÏ m° nh∫p qua l°ng khüc, e hı
phong thðy (nhıng th∫t ra hıÁng chˆc l°ng m∂t dŸp l°m Øn).

NØm 1913, mÊt thµn h°o khüc l≠i t¥ng cho l°ng sÍ Ω∂t 880 thıËc vu·ng ΩÃ c∂t nh°
trıÈng l°ng “d≠y tr¿ con h‡c h°nh phong h‹a”. LÓa t˜ phœa R≠ch Giü theo kinh X° No chÍ
ra chÏ Cüi RØng, do ngıÈi Hu≈ kiÀu mua vÀ, mıËn nh° müy xay ra g≠o t≠i chÂ trıËc khi

Ωem vÀ ChÏ LËn m° xu∂t c®ng. NhÈ Ω‹, chÏ Cüi RØng trÍ th°nh kho lĨa g≠o to lËn vËi nhiÀu

dŸch vÚ mua bün m° ngıÈi Hu≈ kiÀu thao tÓng tr≈n thŸ trıÈng nÊi ΩŸa.

NØm 1908, chẽ Cỹi Rỉng ă sung tểc n mc hng chˆc hÊi tÀ sÍ t≠i bün cüi sıÈn
nh° l„ng chÏ cho l°ng ThËi Th≠nh ΩÃ mua cüi sıÈn nh° chÏ khüc, to v° ch∞c ch∞n hÁn.

V°o Ω∑u nØm 1911, nhiÀu ngıÈi b°y ra süng ki∆n l∫p ch°nh, tho≠t ti≈n ch°nh c∂t b±ng
lü. V° cÒng nØm n°y, c·ng ty Asiatic Petroleum xin phỉp c∂t cµy c∑u s∞t d°i 15 mỉt t≠i b∆n
Cüi RØng cho t°u chÍ d∑u c¥p b∆n dÕ d°ng hÁn.

<b>CuÊc tranh Ω∂u cða trœ thˆc C∑n ThÁ </b>

áµy l° phong tr°o Duy Tµn (g‡i l° cuÊc Minh Tµn) do Gilbert Tr∑n Chünh Chi∆u c∑m

</div>
<span class='text_page_counter'>(102)</span><div class='page_container' data-page=102>

C∑n ThÁ l° nÁi m° giËi ΩiÀn chð ViŒt c‹ truyÀn th‚ng vØn h‹a cao, tuy kæm cüc t◊nh
miÀn tr≈n nhı M˛ Tho, Tµn An nhıng Ωˆng v°o h°ng Ω∑u cüc t◊nh H∫u giang. NgıÈi Í C∑n
ThÁ li≈n l≠c dÕ d°ng vËi cüc t◊nh miÀn tr≈n. á¥c biŒt l° giËi c·ng chˆc C∑n ThÁ c‹ tinh th∑n
dµn tÊc, Ω∆n mˆc khi∆n th˙c dµn Phüp ph®i kh‹ nghÿ, lo ng≠i.

Phong tr°o á·ng Du l·i cun con nh khỹ giđ Bữnh Thy v Tr ỗn (ni giỹp ranh
vễng Tam Bữnh). Lăo s Nguyến Giỹc Nguyn chễa Nam Nhă (chễa Minh S, Bữnh Thðy)

ΩıÏc ·ng CıÈng áÃ phong cho chˆc chð t◊nh C∑n ThÁ n∆u viŒc lËn ΩıÏc th°nh. VÀ m¥t c·ng

khai, phong tr°o Duy Tµn khü r∑m rÊ. Nhµn sÿ y≈u nıËc thÈi b∂y giÈ l∫p HÊi khuy∆n h‡c
C∑n ThÁ v°o ng°y 23/3/1906. Tr≈n ΩiÀu lŒ, mÚc Ωœch cða hÊi l° giÓp hÊi vi≈n h‡c hfii trau
gi„i ki∆n thˆc vÀ ng·n ng˘, vØn h‹a cða nıËc Phüp b±ng m‡i phıÁng tiŒn. HÊi trıÍng hÊi
n°y l° Vfl VØn ThÁm, hai ·ng ph‹ HÊi trıÍng l° H„ Hıng NhıÈng v° NguyÕn Hüo VØn. V÷
ch≈ th°nh ph∑n HÊi khuy∆n h‡c S°i G›n lĨc b∂y giÈ kỉm tœch c˙c v° cỊng v÷ mu‚n ho≠t

ΩÊng ri≈ng n≈n HÊi C∑n ThÁ kh·ng tün th°nh viŒc gia nh∫p v°o HÊi khuy∆n h‡c Si Gn (20

phiu chng, 2 phiu thun). ỗng Nguyến Hüo VØn l° chi∆n sÿ Ω∞c l˙c cða phong tr°o Duy
Tµn. VÀ sau, khi vÚ ün Gilbert Chi∆u phanh phui ra, ·ng bŸ cüch chˆc v°o ng°y 19/4/1909
(·ng l° thı k˚ h≠ng nhˆt). V° ba ng°y sau th˙c dµn cỊng cüch chˆc ·ng tri phð Ngun
C·ng Lu∫n Í Sa áỉc, ·ng Hu¸nh C·ng BÀn, tri phð Cai L∫y, ·ng Ph≠m VØn B®y, tri huyŒn
Í chÏ M˛ Tho bŸ can Ω„ng mÊt tÊi.

Tuy nhi≈n, vữ khÃng dỹm khuy ấng quỹ mc, thc dàn lểc b∂y giÈ c‹ thüi ΩÊ tıÁng

Ω‚i h›a hıÍn, ·ng NguyÕn VØn Hüo rÓt Ωˆa con trai Ωang du h‡c b≈n Nh˙t vÀ, cho ti∆p tÚc
h‡c t≠i Saint Joseph English College Hong Kong (Ωµy l° ·ng NguyÕn Hüo Vÿnh, c‹ c·ng
trong viŒc ch∂n hıng ng°nh xu∂t b®n süch Í miÀn Nam).

Trong b°i diÕn vØn Ω‡c k¸ Ω≠i hÊi cða HÊi khuy∆n h‡c C∑n ThÁ ng°y 10/1/1908, ·ng
HÊi trıÍng Vfl VØn ThÁm c·ng khai ΩÀ cao tinh th∑n dµn tÊc, c‰ xĨy ngıÈi ViŒt n≈n hØng
hüi, bËt lıÈi bi∆ng, Ωˆng l≈n tranh thıÁng vËi Hoa kiÀu v n kiu, v trong hin ti, h ă
n nang ngıÈi ViŒt. LÈi l¡ trong b°i diÕn vØn n°y kh·ng dœnh d∂p g÷ vËi mÚc Ωœch cða HÊi l°
“ph‰ bi∆n vØn h‹a Phüp” c®.

Khi büo cüo cho Thng c Nam ká v tữnh hữnh trong tnh, ln lıÏt cüc vi≈n chð t◊nh Í
C∑n ThÁ thĨ nh∫n nhı sau :

— Büo cüo nØm 1908—1909 cða L. de Natra : Chð t◊nh C∑n ThÁ h„i nØm ngoüi nh∫n

ΩŸnh r±ng “vÚ ün Gilbert Chi∆u v° Ω„ng b‡n khÃng gày phđn ng gữ rfl rt i vậi nhàn tàm
trong tnh. Tuy nhin, ta phđi nhữn nhn rng mÊt s‚ Ω·ng k¿ li≈n can trong vÚ ün ΩÀu l°
qu≈ quün Í C∑n ThÁ. H‡ Ωang bŸ giam ΩÃ chÈ ng°y ra trıËc t›a ün M˛ Tho...”

Chð t◊nh de Natra n‹i l° nh˘ng bi∆n c‚ nØm 1908 chˆng minh mÊt cüch khü rfl rŒt
r±ng dµn Nam ká by làu ch lo lm ỉn v cu mong ΩıÏc y≈n ‰n, l≠i bŸ xÓi giÚc. áa s‚
ngıÈi Ωi xÓi dÚc n°y ΩÀu l° nh˘ng k¿ th‡ Án nh° nıËc Phüp. “NgıÈi b‰n xˆ, m° ta c‹ thÃ tin

cy l trung thnh vậi chấ ă tữm mi cüch m° h‡ c‹ thÃ c‹ ΩıÏc ΩÃ chu∏n bŸ khÍi lo≠n”.

— Büo cüo nØm 1909—1910 : T˜ khi x®y ra vÚ ün Gilbert Chi∆u tËi nay, ch≤ng c‹ s˙ viŒc
g÷ n‰i b∫t, Ωüng ghi... “Nhıng khi ti∆p xểc vậi ngẩi bn x, ngay n nhng ngẩi ă t˜ng
phÚc vÚ nh° nıËc Phüp mÊt cüch h˘u œch, ta phđi git mữnh vữ thỹi ấ ch trch ca h i
vậi tt cđ nhng gữ lin quan n chœnh quyÀn thuÊc ΩŸa, mÊt l‚i ch◊ trœch m◊a mai, cay cÓ”.

Büo cüo nØm 1910—1911 : “Kh·ng c‹ cuÊc bi∆n lo≠n, kh·ng c‹ s˙ bÊc lÊ cÚ thÃ n°o x®y
ra. Tuy nhi≈n, dıËi bÀ ngo°i y≈n ‰n n°y ta nh∫n ra mÊt cüch dÕ d°ng l° c›n mÊt ph∑n cða
dµn chĨng — may thay s‚ ngıÈi n°y kh·ng Ω·ng Ω®o cho l∞m — h‡ c‹ thüi ΩÊ Ω‚i l∫p v° thüi

ΩÊ ch◊ trœch kh·ng nhµn nhıÏng, tn gc, i vậi tt cđ nhng gữ ca chỹnh quyÀn, nh˘ng g÷
xu∂t phüt t˜ phœa ngıÈi Phüp”. Gilbert Chi∆u ΩıÏc t›a x¯ miÕn t‚, v÷ v∫y m° h‡ c°ng l˜ng
lπy hÁn, l≠i c›n mÊt s‚ ngıÈi Ω„ng lfla trong vÚ ün cỊng ΩıÏc miÕn t‚. Dµn trong t◊nh Ωð sˆc

</div>
<span class='text_page_counter'>(103)</span><div class='page_container' data-page=103>

nh‹m ch‚ng Ω‚i chœnh quyn, c nhiu vin th k hoƠc quan li ă bŸ cüch chˆc, h‡ Ωang
s‚ng ng°y qua ng°y.

Thi≈n áŸa HÊi phüt triÃn Ω¥c biŒt Í vƠng R≠ch Giü. Thüng 5/1909, nh° nıËc phüt giüc
t˜ 3 Ω∆n 400 ngıÈi gia nh∫p hÊi, ch˜ng 15 ngıÈi c∑m Ω∑u bŸ Ωıa ra t›a. NØm 1910—1911,
chð t◊nh C∑n ThÁ l≠i b˙c m÷nh v÷ sau 50 nØm th‚ng trŸ cða ngıÈi Phüp m° nh˘ng hÊi nhı
th∆∂y t≠i sao l≠i c‹ thÃ t„n t≠i v° phüt triÃn ? Theo vi≈n chð t◊nh n°y, l˚ do chünh l° s˙ b∂t
l˙c cða cỹc ta ỹn ă x pht quỹ nhơ nn dàn kh·ng sÏ.

MÊt t°i liŒu khüm phü t‰ chˆc Thi≈n áŸa HÊi Í vƠng C∑n ThÁ thc vÀ Nghÿa H›a

Ωo°n (g‡i theo gi‡ng T°u l° D÷ H‹a). VÀ cüch t‰ chˆc th÷ gi‚ng nhı cüc nh‹m Thi≈n áŸa HÊi
khüc, vËi chð soüi, ph‹ chð soüi, chünh chð hıÁng, ph‹ chð hıÁng. HÊi vi≈n l∂y bœ danh,
theo h‡ cða cüc vŸ ngỊ t‰ thÈi trıËc nhı V≠n Vµn Long, H„ng V≠n ChıÁng. Ch◊ tr˜ mÊt s‚
ngıÈi Hu≈ kiÀu l°m chünh chð soüi, c›n bao nhi≈u ΩÀu l° hng chc. ỏƠc bit l v chc

v thđo hi, h„ng c·n, b≠ch phi∆n, c‹ ri≈ng mÊt ngıÈi l° vfl b≠ch phi∆n, mÊt ngıÈi l° vØn
b≠ch phi∆n, vØn th®o h°i, vfl th®o h°i. Ph®i chØng h‡ chĨ tr‡ng Ω∆n v∂n ΩÀ quµn s˙ ΩÃ khÍi
nghÿa trong ng°y g∑n nhˆt ?

V°o nh˘ng nØm 1907, vÔng bi≈n giËi t◊nh C∑n ThÁ x®y ra n≠n cıËp b‹c, chuy≈n Ωünh
ghe bu·n v° nh˘ng chð ΩiÀn Í nÁi h¿o lünh. C∑n ThÁ g„m Ω∂t Ωai Í hai b≈n bÈ H∫u giang,
gi˘a s·ng l≠i c‹ cÔ lao, b‡n cıËp ho°nh h°nh nÁi giüp ranh vËi S‹c TrØng, Vÿnh Long, Long
Xuy≈n, R≠ch Giü. C∑m Ω∑u b‡n cıËp g„m nh˘ng tay khổt ting y bđn lănh, ni danh
nht l Süu Nhfi. Theo lŸnh cða c∂p tr≈n, cüc l°ng ΩıÏc phổp truy nă bn cập qua lng bn
cnh, mƠc du khỹc tnh. Vữ bn chểa đng ln hi sa lıËi n≈n cüc vÚ cıËp gi®m l∑n t˜ 43
vÚ, kho®ng 1906—1907, sÚt c›n 14 vÚ, kho®ng 1908—1909.

<b>LÊ xe, chẽ ph v trung tàm ngă bđy (Phng Hip) </b>

Nhiu con kinh ti∆p tÚc Ω°o n‚i liÀn cüc r≠ch nhfi trong t◊nh, quan tr‡ng nhˆt l° c·ng
tr÷nh mÍ mang ΩıÈng giao th·ng Í cünh Ω„ng PhÚng HiŒp m° trıËc kia ngıÈi Phüp g‡i l°
Plaine des Roseaux. á∂t C∑n Th pha tđ ngn Hu giang ă c dàn c t˜ lµu. Phœa h˘u
ng≠n l° Ω∂t t‚t tuy hoang vu Ω∑y lau s∫y nhıng d∑u sao Ωi n˘a vËi a th tng i cao (so
vậi Chàu ỏc hoƠc R≠ch Giü), vËi phÔ sa nıËc ng‡t (dÕ tr„ng hoa m°u phÚ), nhˆt l° g∑n

ΩıÈng giao th·ng vÀ S°i G›n (lĨa bün c‹ giü) th÷ vπn l° nÁi l˚ tıÍng m° ai cỊng mu‚n büm

v°o, kh·ng xong th÷ mËi xu‚ng R≠ch Giü, C° Mau l° nÁi Ω∂t th∂p, nhiÀu muÂi m›ng.

LiŒt k≈ viŒc Ω°o kinh Í t◊nh C∑n ThÁ l° ΩiÀu r∞c r‚i v÷ nhiÀu con kinh Ω°o ΩÏt Ω∑u, r„i

ΩÏt nh÷ n‚i d°i r„i mÍ rÊng, r„i vỉt l≠i cho sµu nhiÀu lıÏt.

N≈n chĨ ˚ l° s‚ dµn xµu dƠng v°o viŒc Ω°o kinh nhfi khü nhiÀu, c˙c kh‰ nhˆt l° dµn
vƠng R≠ch Gi (v sau qun l dẩi v Ngă Bđy, Phng HiŒp).

Chuy≈n vi≈n thðy n·ng nghi≈n cˆu kh·ng chœnh xüc. L∞m vÔng Ω∂t l°m ruÊng ΩıÏc,
nhıng bÂng nhi≈n l≠i trÍ th°nh Ω∂t th∂p, bŸ ng∫p lÚt triÀn mi≈n ch◊ vữ đnh hng ca my
con kinh o làn cn. Trong trẩng hẽp y, dàn lng v in ch phđi t˙ nguyŒn xin l°m
xµu, Ω°o th≈m kinh phÚ ΩÃ cˆu nguy cho ruÊng Ω∂t cða m÷nh.

— á°o kinh Tr° ∆t (1902), Ω°o kinh B° Th∫m qua Tµn LıÏc (1899), væt l≠i nØm 1904.
— á°o kinh t˜ ng‡n Cüi Bæ qua Th‚t N‹t t˜ 1908 Ω∆n 1910.

— Vỉt kinh Nhi≈u S˙ ΩÃ n‚i liÀn B› HĨt qua Sa áæc (1909).

— Væt kinh V°m Bi (1909—1910), ΩiÀu chnh li kinh ỗ MÃn qua ngn sÃng Cỹi Bổ
(1911—1912).

— á°o kinh X¿o V·ng (1908—1912).

NØm 1911, v°o ng°y 9/4, qu∫n R≠ch G›i c‹ Ω∆n 2150 dµn xµu l°m viŒc thıÈng tr˙c ΩÃ

</div>
<span class='text_page_counter'>(104)</span><div class='page_container' data-page=104>

Ω°o kinh khÃng theo nguyn tc m lut l ă nh (5 ng°y) nhıng l° l°m khoün, trung
b÷nh mÂi chuy∆n l°m xàu, mi ngẩi phđi o cho xong chng 15 thậc kh‚i Ω∂t.

NØm 1909, mÊt k∆ ho≠ch c‹ œch lÏi th˙c t∆ ΩıÏc th˙c hiŒn, Ω‹ l° Ω°o con kinh ng∞n, c∞t
ngang cƠ lao Mµy ΩÃ ghe chÍ lĨa t pha Phng Hip i tt qua vm Tr ỗn, khfii Ωi v›ng
quanh phµn n¯a cƠ lao nhı trıËc.

LÊ xe t˜ C∑n ThÁ Ωi S‹c TrØng, Ωi Long Xuy≈n, Ωi Vÿnh Long cˆ Ω∞p t˜ t˜, dƠng dµn
xµu v° cu li mıËn r¿ tiÀn, t˜ nØm 1908 vÀ sau. B∂y giÈ chıa c‹ hð l· ch≠y müy nn dàn phđi
thay phin nhau y ng cỹn cỹn ỹ. ỏỹ ă tậi bn thữ dễng sc ngẩi ΩÃ Ω∏y xe rÔa
tr≈n ΩıÈng r∑y b±ng s∞t m° Ωıa tËi chÂ cün, hao t‰n sˆc l˙c. Khi l°m ΩıÈng lÊ, c‹ cai v° ΩÊi
lÚc lÊ tr·ng coi, ai lıÈi bi∆ng th÷ bŸ r∑y la, ai mu‚n tr‚n vÀ nh° th÷ cˆ lo h‚i lÊ. Nh° nıËc

phüt ch˜ng 4 c∞c b≠c mÂi ng°y, nhıng tiÀn n°y thıÈng bŸ Øn bËt.

Cünh Ω„ng PhÚng HiŒp l∑n h„i c‹ nhiÀu kinh quy tÚ vÀ mÊt trung tµm, g‡i l° Ngă Bđy.
Voi rng b bn cht, mất mậ thữ bŸ m∂y th°y ng®i t˜ Nam Vang tËi b∞t; nh° nậc ă
xut ra 241 ng thng my thy ng®i n°y.

C‹ thÃ n‹i kho®ng 1908—1909 l° nh˘ng nØm lc quan nht v mƠt phỹt trin, xày
dng c c∂u kinh t∆ : c∂t xong nh° chÏ (chÏ cü) t≠i chÏ C∑n ThÁ, rüp nh° l„ng chÏ mËi Í Cüi
RØng, nh° l„ng chÏ Cüi RØng th÷ bün cho chẽ ỗ MÃn, nh lng chẽ ỗ MÃn thữ bỹn cho chÏ
nhfi hÁn l° chÏ R≠ch G›i.

Cu‚i nØm 1910, nh thu ă cn xong bẩ sÃng Cn Th (chÂ v°m r≠ch Cüi Kh∆) : c∏n
b±ng c˜ cµy, l‹t v◊ s∞t, trüng xi—mØng b≈n ngo°i cho nıËc kh·ng l°m lÍ v° Ω„ng thÈi c∏n Ωü
lu·n bÈ s·ng t≠i chÏ.

NØm 1911, ch◊nh Ω‚n l≠i m∂y “mÒi t°u” r≠ch Cüi V„n LËn, Cüi V„n Bæ v° bÈ r≠ch Tr
ỗn. My no yt hu ny l ẩng ch lĨa g≠o t˜ H∫u giang qua TiÀn giang; dƠng k˛ thu∫t

Ω¥c biŒt, c∏n t˜ng cÚc xi—mØng cˆng (g‡i l° cuirasse Decauville) ΩÃ khfii bŸ nıËc xoüy l°m lÍ
bÈ. NØm 1908, chð t◊nh Outrey Ωıa ra k∆ ho≠ch bi∆n PhÚng HiŒp trÍ th°nh mÊt thıÁng
c®ng.

Xüng Ω°o th≈m con kinh n‚i PhÚng HiŒp vËi S‹c TrØng, nØm 1901.

B∂y lµu, lĨa t˜ C° Mau chÍ l≈n M˛ Tho r„i l≈n S°i G›n theo con ΩıÈng quanh co,
kh·ng thu∫n lÏi : t˜ C° Mau theo kinh l≈n B≠c Liu, qua C C, Sc Trỉng, ra ỏi Ngăi,
vẽt H∫u giang r„i theo con r≠ch TiÃu C∑n Ω∆n Lüng Thæ, r„i qua TiÀn giang Ω∆n Mfi C°y,
qua B∆n Tre r„i M˛ Tho. NØm 1914, k∆ ho≠ch Ω°o kinh Quan LÊ ΩıÏc nghi≈n cˆu v° thi
h°nh g∂p, n‚i liÀn C° Mau th≤ng l≈n PhÚng HiŒp ΩÃ t˜ Ω‹ qua Cỹi CÃn ri qua Tr ỗn, con

ẩng rểt ng∞n hÁn nhiÀu. Ngo°i ra, hai bÈ kinh Quan LÊ s¡ quy tÚ dµn Ω∆n kh∏n Ω∂t, nh°

nıËc th≈m lẽi.

Nỉm 1915, qun l Rch Gi dẩi n Ngă Bđy, Phng Hip, gi l qun Phng Hip.
ỏày l qu∫n th°nh h÷nh gi˘a vƠng lau s∫y hoang vu, sau 10 nØm Ω°o kinh xüng, n±m tr≈n

ΩıÈng thðy t˜ C° Mau ra H∫u giang, Ωem lĨa v° s®n ph∏m l≈n S°i G›n.

Tr≈n nh˘ng næt chünh, viŒc kh∏n hoang ΩıÏc ho°n t∂t, khi ΩıÈng thðy n∞m ıu th∆.
Qua tr∫n th∆ chi∆n thˆ nhˆt, ΩıÈng bÊ b∞t Ω∑u phüt triÃn. C∑n ThÁ vπn n∞m giÀng m‚i cða
cüc t◊nh gi°u c‹ nhı S‹c TrØng, B≠c Li≈u (v° C° Mau). á„ng thÈi phµn n¯a t◊nh R≠ch Giü
cỊng nhÈ C∑n ThÁ m° Ω∆n S°i G›n theo ΩıÈng bÊ ng∞n nhˆt.

NhÈ dµn Ω·ng ΩĨc n≈n viŒc giüo hu∂n Í C∑n ThÁ phüt triÃn m≠nh hÁn cüc t◊nh khüc Í
H∫u giang. Nỉm 1903, ă lp trẩng n tiu hc vậi mÊt n˘ giüo vi≈n ngıÈi Phüp cai qu®n,
trıÈng d≠y th≈m m·n th≈u thÔa v° c‹ b°n müy may biÃu diÕn cho h‡c sinh v° cha m¬ h‡c
sinh xem.

</div>
<span class='text_page_counter'>(105)</span><div class='page_container' data-page=105>

1917, An H° nh˙t büo ra ΩÈi t≠i C∑n ThÁ, Ω‹ l° ∂n b®n ch˘ ViŒt cða tÈ Courrier de líOuest
cỊng ra m∞t t≠i C∑n ThÁ.

</div>
<span class='text_page_counter'>(106)</span><div class='page_container' data-page=106>

<b>2.6) Nh˘ng triŒu chˆng b∂t ‰n </b>

ViŒc khai thüc Ω∂t Ωai Í Nam k¸ Ωem l≠i ngu„n lÏi Ωüng kÃ cho th˙c dµn : bün Ω∂t c·ng
th, thàu thm thu in, thàu thu xut cđng lểa go, dàn tiu th thm hng ha nhp
cđng.

Sau tr∫n th∆ chi∆n thˆ nhˆt, ΩŸa vŸ ngıÈi Phüp Í thuÊc ΩŸa ΩıÏc cðng c‚ hÁn. NıËc
Phüp th∞ng tr∫n, cüc nıËc Í á·ng DıÁng g‹p ph∑n ΩÃ giĨp mπu qu‚c vËi con s‚ khü cÚ thÃ :

— Trong 1000 dàn, ng c 5 ngẩi sang Phỹp (cẻ 2 ngıÈi l°m lœnh chi∆n, 2 ngıÈi
l°m lœnh thÏ).

— Tœnh Ω‰ Ω„ng, mÂi ngıÈi dµn Í á·ng DıÁng gÍi giĨp sang Phüp l° 2 c∞c, trœch trong
qu˛ cða ngµn süch á·ng DıÁng c›n dı l≠i.

— NØm 1916, quan to°n quyÀn Charles cho Phüp b±ng tiÀn v° b±ng g≠o trŸ giü 3 triŒu
b≠c.

— G∑n h„i Ω÷nh chi∆n, á·ng DıÁng cho Phüp vay l‚i 30 triŒu b≠c.
— TiÀn quy≈n trÏ cho Phüp l‚i 600 triŒu b≠c.

Sau nØm 1919, nÀn kinh t∆ á·ng DıÁng th≈m d„i d°o nhÈ chünh süch Ω∑u tı. NØm
1921, Phüp cho mÊt t∫p Ωo°n t°i phiŒt (trong Ω‹ c‹ á·ng DıÁng Ngµn H°ng) th¯ nghi≈n
cˆu viŒc n‚i liÀn ΩıÈng xe l¯a t˜ S°i G›n l≈n Battambang (Batambang l° t◊nh nhiÀu lĨa g≠o
dı ΩÃ xu∂t c®ng) v° ΩıÈng xe l¯a n‚i liÀn t˜ M˛ Tho Ω∆n B≠c Li≈u nhıng ch◊ l° k∆ ho≠ch dÍ
dang tr≈n gi∂y.

Mˆc s®n xu∂t Í Nam k¸ t˜ nØm 1920 Ω∆n 1927 trung b÷nh tr≈n hai triŒu t∂n mÂi nØm,
cao nhˆt l° nØm 1927 vËi 2.291.333 t∂n. So vËi 1926 th÷ mƠa 1927 Í cüc t◊nh miÀn Tµy diŒn
tœch canh tüc tØng th≈m 72.440 mπu (Vÿnh Long, Sa áæc, Long Xuy≈n, Chµu á‚c, Tr° Vinh,
C∑n ThÁ, S‹c TrØng, R≠ch Giü, B≠c Li≈u). Cüc t◊nh c›n l≠i cða Nam k¸ ch◊ tØng ch˜ng
16.000 mπu.

Mˆc gia tØng n°y Ω≠t ΩıÏc nhÈ s˙ th°nh c·ng lËn cða gi‚ng lÓa s≠ Ωem kt quđ tt
Long Xuyn. Ring tnh Chàu ỏc, tØng th≈m Ω∆n 5000 mπu lÓa s≠ v° 9500 mπu lểa ba
trỉng.

Con kinh Cỹi Sn ă o xong, lÊ xe R≠ch Giü Long Xuy≈n th°nh h÷nh b∞t Ω∑u cho lıu

th·ng v°o nØm 1929, giÓp cho cünh Ω„ng Cüi S∞n dÕ khai thüc su‚t 60 cµy s‚ ng°n..

Ti khu vc Bữnh ỏÃng Bữnh Tày, ngẩi Hu kiu l≠c quan tËi mˆc l≠m phüt nh° müy
xay lÓa g≠o : nØm 1925 c‹ 46 nh° müy cỴ lËn, nØm 1927 Ω∆n 66.

CuÊc khðng ho®ng kinh t∆ b∞t Ω∑u c‹ ®nh hıÍng Ω‚i vËi á·ng DıÁng t˜ gia nỉm
1930. ỏƠc im ca cuấc khng hođng ny l° lÓa g≠o vπn c‹ thÃ bün ra ΩıÏc, c‹ nÁi ti≈u thÚ
nhıng vËi giü quü r¿.

Giü g≠o t≠i S°i G›n sÚt l∑n t˜ 13,30 Ω„ng mÂi 100 kœ l· (v°o thüng 4/1930) c›n 3,20

Ω„ng (v°o thüng 11/1933). Theo P. Bernard, g≠o m∂t giü t˜ 72 Ω∆n 76 % so vËi lÓc trıËc.
Nhıng trong th˙c t∆ ta th∂y khüc hÁn :

— NØm 1928, lÓa bün mÊt gi≠ (40 lœt) l° 1,2 Ω„ng, theo b°i vø N‡c N≠n “lĨa th÷ mÊt gi≠

bün th÷ Ω„ng hai”.

— NØm 1933, v°o thüng 12, phüi bÊ Nam k¸ Í á≠i HÊi Ω„ng kinh t∆ l˚ t°i á·ng DıÁng

Ωünh ΩiŒn cho BÊ Thc ΩŸa r±ng “Dµn chĨng Ω‹i khüt l∑m than... lĨa bün 1 c∞c (1 gi≠) Í
Nam ká.

Nguy c lận li xđy ra cho in ch Vit v luÃn cđ in ch Phỹp. ỏƠc bit l ΩiÀn chð
ViŒt b∂y lµu thi∆u nÏ quü nhiÀu cða nh° BØng ho¥c cða Ch° Chetty, vËi gi∂y tÈ v° nh˘ng

</div>
<span class='text_page_counter'>(107)</span><div class='page_container' data-page=107>

ch◊ c∑n bün 1000 gi≠ lÓa. NØm 1933, mu‚n thanh toün s‚ nÏ tr≈n ph®i bün Ω∆n 12.000 gi≠

lÓa, tˆc l° 12 l∑n nhiÀu hÁn, mÊt s‚ lÓa m° kh·ng bao giÈ chð ΩiÀn c‹ dı ni.

Tiu in ch ă vay nẽ ca i in chð vËi ΩiÀu kiŒn ng¥t nghøo hÁn. H‡ Ω°nh chŸu
m∂t Ω∂t ΩÃ tr˜ nÏ. MÊt s‚ lËn ΩiÀn chð nh chu phỹt măi t. Theo bỹc s Trn Nh Làn
cềng l hấi ng quđn ht (qu Rch Giü, n≈n am hiÃu t÷nh th∆ khü cÚ thÃ) th÷ v°o nØm
1933 nÏ cða ΩiÀn chð thi∆u nh° BØng v° Ch° Chetty l≈n tËi 65 triŒu Ω„ng nhıng nh° nıËc
ch◊ cho vay l≠i — trong th˙c t∆ — c‹ 5 triŒu. S‚ 5 triŒu n°y, nh° nıËc kh·ng Ωıa ra b≠c m¥t
nhıng cho ΩiÀn chð mıÏn tr≈n nguyn tc, trđ nẽ s m in ch ă thi∆u nh° nıËc khi
mua Ω∂t c·ng th‰ (trong kho®ng 1921 Ω∆n 1930, chünh phð bün cho ΩiÀn chð 4.987.167 Ω„ng
vÀ Ω∂t c·ng th‰).

Í H∫u giang, ngay trong khi nÀn cai trŸ c›n v˘ng m≠nh, hai bi∆n c‚ lận ă lm lung lay
chỹnh sỹch khn t ca th˙c dµn Phüp : vÚ Ninh Th≠nh LÏi Í R≠ch Giü v° vÚ N‡c N≠n Í
B≠c Li≈u v°o nh˘ng nØm 1927 v° 1928. Büo chœ S°i G›n n‹i nhiÀu, cüc chünh khüch qu‚c
gia thc Ω®ng L∫p Hi∆n cỊng l≈n ün th˙c dµn. VÚ Ninh Th≠nh LÏi l°m cho 17 ngẩi Min
cht vữ thc dàn tn sỹt. V N‡c N≠n khi∆n cho 4 ngıÈi ViŒt Nam ch∆t. H‡ l° nh˘ng tiÃu

ΩiÀn chð, h‡ t˙ ΩÊng ch‚ng c˙ vËi th˙c dµn, tuyŒt nhi≈n kh·ng ai xĨi dÚc; lĨc b∂y giÈ Í miÀn
Nam chıa c‹ Ω®ng CÊng S®n.

Khuy∆t ΩiÃm cØn b®n cða nıËc ta h„i thÈi T˙ ỏc l chỹnh sỹch b quan tfia cđng, vữ
vy m° lĨa bün kh·ng ΩıÏc giü. NgıÈi dµn ch◊ l°m ruÊng trong mˆc Ωð Øn. áiÀn chð th÷ cho
vay l∂y ΩŸa t· ΩÃ Ω‹ng thu∆ cho triÀu Ω÷nh v° d°nh dÚm tiÀn b≠c m° Øn x°i, hıÍng thÚ cü
nhµn, s∞m v°ng ΩÃ l≠i cho con chüu, l∫p vıÈng tẽc dẻng gi, nu d thữ u t vo viŒc
mua th≈m Ω∂t ruÊng.

Th˙c dµn Phüp cho üp dng chỹnh sỹch thÃng thng, phỹt trin xut cđng, tữm thŸ
trıÈng mËi cho lĨa g≠o Nam k¸ vËi nh˘ng t°u müy chÍ chuy≈n nhanh v° nhiÀu. Giü g≠o
tØng g∂p 5 l∑n so vËi thÈi T˙ áˆc. á‹ l° l˚ do chünh y∆u khi∆n cho dµn chĨng l∑n h„i s‚ng
an ph∫n v° c‹ ph∑n vui v¿ vËi Tµn tro, cỹc lănh t cm u ngha quàn vậi mc Ωœch ph›
vua l∑n h„i ch≤ng c›n ai theo.

Nhıng viŒc mÍ mang thıÁng c®ng S°i G›n v° phüt triÃn thng măi, thàu vổt ti
nguyn v lẽi dng nhàn cÃng r ca thc dàn Phỹp ă gày thm nhiu mµu thuπn trong
nıËc :

— Phong tr°o HÊi kœn thnh hữnh theo kiu Thin ỏa Hấi, ă lin kt ẽc mất s
nÃng dàn c ká th vậi vỉn ha Tày phng. Pht giỹo Bu Sn Ká Hng vÔng Th∂t SÁn
phüt triÃn th≈m. MÊt l˙c lıÏng Ωüng kÃ cÒng t∫p h‡p ngay trong th°nh ph‚ S°i G›n g„m
nh˘ng n·ng dµn chıa thœch ˆng ΩıÏc vËi ho°n cđnh mậi, vữ vy m xđy ra hai cuấc khi
lo≠n nØm 1913 v° 1916 Í Nam k¸ (S°i G›n, ChÏ LËn v° nhiÀu t◊nh).

— Phong tr°o Duy Tµn (g‡i l° cc Minh Tµn) cƠng viŒc v∫n ΩÊng á·ng Du ă ỹnh
du giai on tranh u phi hẽp vËi to°n qu‚c. Nam k¸ l° nÁi c‹ nhiÀu ΩiÀn chð v° c·ng
chˆc sang gi°u. H‡ kh·ng mu‚n bŸ thc dàn Phỹp km hăm bng mất chỹnh sỹch b quan
tfia cđng mậi, v mƠt tinh thn : Hong thàn Cẩng ỏế c lĂ ẽc ngẩi Nam ká üi mÊ
nhiÀu, so vËi miÀn Trung hay B∞c.

</div>
<span class='text_page_counter'>(108)</span><div class='page_container' data-page=108>

ViŒc Ω∑u tı cða th˙c dµn Phüp khi∆n phỹt trin thm mất vi hăng xng nhng quan
trng nhˆt l° nh˘ng c·ng ty Ω„n ΩiÀn cao su vËi s‚ nhµn c·ng c˙c kh‰, thua sĨt thµn ph∫n
ngıÈi tü ΩiÀn. á∂y l° l˙c lıÏng lËn, t∫p trung, kh‹ km hăm.

Vic khai ha ca nậc Phỹp v hữnh thˆc l° cho du nh∫p nh˘ng tı tıÍng t˙ do, dàn
ch v t tng xă hấi ca Tày phng, Ω„ng thÈi cỊng ch∂p nh∫n viŒc cho phỉp thanh ni≈n
ViŒt Nam du h‡c sang Phüp n∆u ngØn c∂m kh·ng cho h‡ sang Nh˙t. áüm thanh ni≈n n°y
vÀ nıËc, tuy mất s ă h bi, nhng cn mất s khüc trÍ th°nh tai h‡a kh·ng nhfi. H‡
tranh Ω∂u, dƠng nh˘ng phıÁng tiŒn mËi, th∂p nhˆt l° h÷nh thˆc ra büo chœ.

Ng°y xıa, khi ·ng C¯ TrŸ chµm bi∆m Tµn tr°o, khi ·ng á„ ChiÃu l°m thÁ ca ngÏi h°o
khœ Ω∂t nıËc th÷ ch◊ mÊt s‚ œt ngıÈi bi∆t. Nhıng vËi hai vÚ Ninh Th≠nh LÏi v° N‡c N≠n v°o
nØm 1927 v° 1928, l∑n Ω∑u ti≈n ton Nam ká v cỹc nh khđo cu Phỹp phđi git mữnh,
nhẩ vai tr ca bỹo ch. Hai bi∆n c‚ tr≈n l° viŒc bÊc phüt t˙ ΩÊng, chˆng tfi ngıÈi lıu dµn Í

R≠ch Giü, C° Mau tuy xa xÃi, trữnh ấ vỉn ha kổm nhng ă trng th°nh, c® ngıÈi ViŒt
lπn ngıÈi Mi≈n.

LŸch s¯ kh∏n hoang Í miÀn Nam œt ra cỊng giĨp ta th∂y ΩıÏc mÊt th˙c t∆. ˚ thˆc dµn
tÊc phüt triÃn m≠nh khi sinh ho≠t l°ng x‹m th°nh nÀn n∆p v° sinh ho≠t v∫t ch∂t ΩıÏc t≠m
‰n ΩŸnh. N∆u khi ngıÈi Phüp chi∆m Nam k¸ v°o cu‚i th∆ k˝ 19, vÔng Ba Gi„ng ΩıÏc n‰i
danh l° nhÈ Ω∂t xıa, g‡i l° ΩŸa linh, th÷ k t cuấc kinh t khng hođng 19301933 ngẩi
bữnh dµn Í R≠ch Giü, C° Mau cỊng b∞t Ω∑u theo dfli chuyn Nht ỹnh Măn Chàu, v
Thẽng Hđi, NgÃ TÔng qua büo chœ, qua lÈi thu∫t l≠i cða mÊt v°i th∑y giüo l°ng t˜ Sa áỉc,
Tam B÷nh thuy≈n chuyÃn xu‚ng.

</div>
<span class='text_page_counter'>(109)</span><div class='page_container' data-page=109>

NgıÈi Phüp c‚ ổm nhơm nhng rc ri xđy ra trong vic phµn ph‚i Ω∂t Ωai. Th ∂y,
ngıÈi dµn th∂p c‰ bæ miŒng ch◊ c‹ thÃ k≈u n°i v° n∆u Ωem phàn x thữ ngẩi dàn khÃng
r°nh lu∫t lŒ lu·n lu·n bŸ th∂t kiŒn.

HÊi Ω„ng phüi vi≈n Ωi xæt Ω∂t g„m to°n l° vi≈n chˆc, thµn h°o cða t◊nh, qu∫n, t‰ng v°
l°ng. LÀ l‚i l°m viŒc cða HÊi Ω„ng n°y tuy n‹i l° quan süt t≠i chÂ, ghi v°o bi≈n b®n r°nh
m≠ch nhıng h ch ngi ti cÃng s lng, vậi lnh mă t° b®o vŒ. L°ng m≠c Í H∫u giang q
rÊng, d∑u Ωð thiŒn chœ cüc vi≈n chˆc cÒng kh‹ lÊi bễn sữnh, phi nng dm ma hng Ãi ba
cày s‚ dıËi ruÊng ΩÃ xem Ωµu l° ranh giËi t˜ng sÍ Ω∂t. Tr≈n nguy≈n t∞c, nh° nıËc Phüp t˙
h°o l dnh nhiu dế dăi cho dàn, phỹt trin chấ tiÃu ΩiÀn chð hÁn l° ch∆ΩÊ Ω°i ΩiÀn chð
nhıng trong th˙c t∆ l≠i khüc.

Dı lu∫n cða m‡i giËi k cđ d lun ca nhng tay thc dàn Phỹp ă xểc ấng khi
Hu giang xđy ra hai bi∆n c‚ quan tr‡ng vÀ quyÀn sÍ h˘u Ω∂t ruÊng :

— VÚ Ninh Th≠nh LÏi, nØm 1927 Í R≠ch Giü.
— VÚ N‡c N≠n, nØm 1928 Í B≠c Li≈u.

LĨc b∂y giÈ t˜ nh˘ng tÈ büo thµn chünh qun, ðng hÊ th˙c dµn Ω∆n büo c‹ xu hıËng
·n ha u ln ting vữ nhng l do sau ày :

— N≠n nhµn l° nh˘ng ngıÈi chœ thĨ l°m Øn, tuyŒt nhi≈n kh·ng c‹ nh˘ng ngıÈi l°m
chünh trŸ xĨi dÚc. H‡ ch◊ mu‚n b®o vŒ ph∑n Ω∂t rng m h ă khai thỹc t làu.

Nhng ngẩi phm tấi ă tữm mi cỹch ku ni trong mˆc c‚ g∞ng t‚i Ωa cða
h‡.

— Th°nh phn xă hấi ca nhng b can l in ch lận hoƠc nhfi, chậ khÃng phđi l tỹ

in hoƠc b∑n c‚ n·ng.

— H‡ kh·ng bao giÈ n≈u kh∏u hiu chng ch ấ thc dàn Phỹp hoƠc a yu süch
giÔm cho ngıÈi khüc, nh±m mÚc Ωœch khu∂y ΩÊng th°nh mÊt phong tr°o lan rÊng.

— BÊ müy Ω°n ỹp ca thc dàn Phỹp ă quỹ st sng, trng ph≠t q Ωüng thay v÷
dƠng biŒn phüp œt t‚n xıÁng müu hÁn. Lu∫t lŒ m° th˙c dµn b∂y lµu Ωıa ra vÀ v∂n ΩÀ kh∏n

Ω∂t ch◊ l° nh˘ng c≠m bπy ΩÃ cho k¿ lıÁng thiŒn sÚp xu‚ng dÕ d°ng.

Th˙c dµn Ω°nh thĨ nh∫n s˙ thi∆u s‹t vÀ mƠt nghin cu tàm l dàn Vit, cềng nh
tàm l˚ ngıÈi Mi≈n.

Hai vÚ N‡c N≠n v° Ninh Th≠nh LÏi vi ph≠m Ω∆n nh˘ng nguy≈n l˚ th∂p nhˆt vÀ l›ng
nhµn Ω≠o : C‹ thÃ n‹i l° ch≤ng mÊt ai dỹm binh vc thỹi ấ ca thc dàn, mƠc du ă tỹn
thnh ngm ngm ch ấ y trong mÊt mˆc n°o Ω‹. NhÈ büo chœ tıÈng thu∫t v° qu®ng bü
tin tˆc, dı lu∫n xĨc ΩÊng m≠nh, cüc chi∆n sÿ qu‚c gia dÔng dŸp n°y m° ch◊ trœch chünh süch
cða th˙c dµn; ·n h›a nhı ·ng BƠi Quang Chi≈u m° cỊng ph®i l≈n ti∆ng.

Cüc t°i liŒu ho¥c süch nghi≈n cˆu cða ngıÈi Phüp sau n°y kh·ng düm bfi qu≈n hai bi∆n
c‚ n‹i tr≈n nhıng h‡ ch◊ ΩÀ c∫p v∞n t∞t trong v°i h°ng, ho¥c c‚ ˚ gi®m thiÃu t∑m quan
tr‡ng.

NhiÀu giai tho≠i ΩıÏc ph‰ bi∆n truyÀn kh∏u n≈n hai vÚ ün tr≈n l∑n h„i trÍ th°nh
chuyŒn trun k¸, ngıÈi thu∫t l≠i c‹ thÃ v· t÷nh hay c‚ ˚ th≈m th∞t chi ti∆t ho¥c s¯a Ω‰i nÊi
dung. ChĨng t·i th¯ ghi l≠i nh˘ng næt chünh.

</div>
<span class='text_page_counter'>(110)</span><div class='page_container' data-page=110>

L°ng Ninh Th≠nh LÏi (qu∫n PhıËc Long, t◊nh R≠ch Giü) trıËc kia l° vÔng Ω∂t th∂p v°
phøn, cfi m‡c hoang vu, tr≈n m∂y gi„ng cao rüo th÷ ngıÈi Min ă lm ỉn làu ẩi. T khi o
kinh Quan Lấ Phng Hip ni C Mau n Ngă Bđy (Cn Th), dàn tậi khai khn hai bn
bẩ ng°y c°ng Ω·ng ΩÓc, l∫p ra qu∫n PhıËc Long (khi trıËc l°ng n°y thuÊc vÀ qu∫n Long
M˛).

ThÈi Ω°ng c˙u tuy l° dÔng chünh süch Ω„ng h‹a nhıng vua chĨa nh° Ngun d°nh
cho ngıÈi Mi≈n Í Nam k¸ nhiÀu quyÀn t˙ trŸ : Ω∂t Ωai cða h‡ th÷ h‡ g÷n gi˘, thðy lÏi (hu≈ lÏi
cü t·m dıËi s·ng r≠ch) thc vÀ h‡ hıÍng.

NgıÈi Phüp lĨc mËi xàm chim ă gƠp nhiu sc Min khỹ Ãng ểc n≈n vÊi k∆t lu∫n
l° ngıÈi ViŒt kh·ng c‹ t°i thc dàn, vữ nhng vễng chung quanh xm Min hăy c›n
nguy≈n v¬n, hoang vu.

Theo lu∫t th·ng dÚng cða ngẩi Cao Min t xa thữ ngẩi dàn ẽc quyn t˙ do canh
tüc nÁi n°o h‡ mu‚n; h‡ cˆ Ω∆n c°y c∂y nÁi vÔng Ω∂t hoang. N∆u c‹ ngıÈi canh tỹc t trậc
thữ phđi ẽi khi no t bfi hoang trong 3 nØm li≈n ti∆p, k¿ khüc mËi ΩıÏc chi∆m h˘u.

Lu∫t lŒ phiÀn phˆc vÀ kh∏n Ω∂t m ngẩi Phỹp ban hnh ă lm đo lấn tữnh th∆. V°i

cıÈng h°o th˜a cÁ hÊi l∫p bÊ mËi ΩÃ chi∆m Ωo≠t, l∂n Ω∂t ngıÈi Mi≈n nhıng ngıÈi ViŒt Nam
vπn thua ngıÈi Phüp vÀ phıÁng diŒn n°y. NØm 1922, mÊt ngıÈi Phüp l° Beauville—Eynaud
dÔng thð Ωo≠n hÏp phüp nhıng bŸp bÏm, cho tay em Ωˆng t≈n xin kh∏n Ω∂t trong l°ng Ninh
Th≠nh LÏi r„i h∞n mua l≠i nh˘ng bi≈n lai xin kh∏n ∂y. K∆t qu® l° h∞n trÍ th°nh ngıÈi chð

ΩiÀn lËn, chi∆m Ω∆n 9/10 diŒn tœch cða l°ng. Nhıng trıËc lÈi thünh oün cða dàn Min, tn
Eynaud phđi trđ t li, dàn lng lểc by giẩ ă ku ni tn quan Thng c Nam ká v Hấi

ng quđn ht.

Nhng mất ngẩi xă trng (Hu kiu lai) vn gi nhiu th lc trong lng. ỗng ta
vn l tay sai thàn tœn cða t≈n Beauville—Eynaud chi∆m Ω∂t d≠o n‡. Ngo°i ra, xă trng ny
cềng l ngẩi thàn tn ca cai t‰ng Tr.

K∆ ho≠ch chi∆m 9/10 Ω∂t Ωai cða l°ng Ninh Thnh Lẽi ă tht bi. Nhng ln sau, tip
tÚc k∆ ho≠ch n°y l° cai t‰ng Tr. Vi≈n cai tng ny lm vic chm răi v thàm him hn, cho
tay em l xă trng lm giy tẩ trıng kh∏n t˜ng sÍ Ω∂t nhfi, do Ω‹ m° mÊt phn t ca
Ãng ch Cht b st m.

ỗng ch Cht bứn kin vin xă trng v thng kin. çng chð Ch‡t, ngıÈi c∑m Ω∑u
cuÊc khÍi lo≠n l° ΩiÀn chð g‚c T°u lai Mi≈n. Trong l°ng c‹ t∂t cđ chng 900 dàn inh, i a
s l ngẩi Mi≈n. Chð Ch‡t Ωˆng bÊ 300 mπu Ω∂t ruÊng, g‹p ΩŸa t· v° cho vay Øn lÈi, mÂi
nØm thµu ıËc 15.000 gi≠ lÓa.

V°o Ω∑u thüng 5/1927, chð Ch‡ (ngıÈi Phüp phi≈n µm l° Chok) b∞t Ω∑u ra tay.

Hng chc lng làn cn v lnh mă t qu∫n lˇ PhıËc Long cƠng chð ΩiÀn Phüp ΩÀu
chĨ ˚ Ω∆n nh˘ng cuÊc hÊi h‡p b∂t thıÈng, trong Ω‹ c‹ chð Ch‡t, M‚c (em rÃ cða ·ng ta) v°
mÊt ngıÈi th°y bÔa t≈n l° C„ Cui m° nhiÀu ngıÈi cho r±ng em cða chð Ch‡t. H‡ tÚ h‡p
ch˜ng 40 ngıÈi, l°m lÕ cĨng, phüt bƠa, khoe r±ng hÕ Ωeo v°o ngıÈi l° sÓng b∞n kh·ng lðng.

B‡n tay em mƠc qun ỹo trng, my ngẩi lănh t th÷ mang cÈ xœ nhiÀu m°u. H‡ c¯ h°nh
li≈n ti∆p nhiÀu cuÊc lÕ khüc, thay Ω‰i ΩŸa ΩiÃm trong lng hoƠc lng giỹp ranh, phđi chỉng
vậi mc Ωœch cðng c‚ tinh th∑n b‡n tay em v° thµu n≠p th≈m ngıÈi mËi ? M‡i viŒc diÕn ra

≈m th∞m, kh·ng xĨc ph≠m Ω∆n t°i s®n hay tünh m≠ng ai c®.

MÊt bi∆n c‚ nhfi l≠i x®y ra. Khi chð Ch‡t v° b‡n tay em l°m lÕ tr≈n ph∑n Ω∂t Ωai cða

</div>
<span class='text_page_counter'>(111)</span><div class='page_container' data-page=111>

T≈n cai ΩiÀn ho®ng h‚t bøn Ωünh ΩiŒn cho chð t◊nh R≠ch Giü m° büo nguy (Ωµy l° l°ng
g∑n qu∫n lˇ). Trong khi Ω‹, chð Ch‡t v° Ω„ng b‡n trÍ vÀ s°o huyŒt. á‹ l° cØn nh° lËn cða
·ng ta, hai b≈n l° lπm lĨa v° nh° cho b‡n l°m c·ng Í, ngo°i ra c›n tœch tr˘ s≥n n°o dao müc,
n°o phăng phỹt cfi kổo c thng tr thnh loi gm bæn !

MÊt cuÊc lÕ khüc diÕn ra. C„ Cui l°m phæp, c∑u kh∏n vËi th∑n linh. B∂y giÈ Ω≠o Cao
á°i b∞tn Ω∑u phüt triÃn Ω∆n H∫u giang, hıÁng chˆc m∂y l°ng lµn c∫n suy lu∫n qua s∞c
phÚc tr∞ng cða b‡n tay em, cho l° h÷nh thˆc gi‚ng nhı Ω≠o Cao á°i. C‹ l¡ chð Ch‡t v° Ω„ng
b‡n mu‚n l∫p mÊt t·n giüo mËi, th∆ th·i.

Bˆc ΩiŒn tœn cða ngıÈi cai ΩiÀn Ω∆n tay chð t◊nh R≠ch Giü v°o lÓc chð t◊nh hÊi thıÈng
lŒ vËi cüc chð qu∫n. Chð qu∫n PhıËc Long v° vi≈n cai t‰ng ΩıÏc lŸnh trÍ vÀ ΩŸa phıÁng ΩÃ
xem xỉt t÷nh h÷nh v° ˆng ph‹ g∂p.

B∂y giÈ, t÷nh h÷nh nhı cØng th≤ng hÁn. Sau cuÊc lÕ lËn, chð Ch‡t bıËc qua giai Ωo≠n
mËi : cho giØng tˆ phœa mÊt sÏi ch◊ m°u tr∞ng tıÏng trıng cho ranh giËi bt khđ xàm phm,
cm ngƠt khÃng cho ai bậc qua.

Quan chð qu∫n PhıËc Long Ωi ghe Ω∆n c·ng s lng Ninh Thnh Lẽi vo chiu ngy
6/5/1927. ỗng l≈n bÈ, th∂y v°i ngıÈi Mi≈n m¥c qu∑n üo tr∞ng ng lăng văng gn . ỗng
ra lnh gi h l≠i ΩÃ hfii chuyŒn. Trong c·ng sÍ cỊng c›n mÊt v°i ngıÈi Mi≈n nhıng t∂t c®

ΩÀu kh·ng thøm tr® lÈi v° nhı theo mÊt hiŒu lŸnh, h‡ kæo ra, ch≠y vÀ phœa quan chð qu∫n.
Quan chð qu∫n ho®ng sÏ, ch≠y trÍ xu‚ng ghe trong khi b‡n tay em cða chð Ch‡t rıÏt
tr≈n bÈ v° liŒng Ω∂t theo ghe ΩÃ khi≈u khœch.

H·m sau, ng°y 7, theo lŸnh quan chð qu∫n, 2 ngıÈi lœnh kœn (m∫t thüm), 4 lnh mă t
v vin cai tng cễng n ni ΩÃ tüi l∫p tr∫t t˙. H‡ mang theo lo≠i sÓng b∞n Ω≠n ch°i. Khi
g¥p tay em cða chð Ch‡t, lœnh b∞n v°i phüt. B‡n tay em dÔng dao müc v phăng m rẽt
theo, chng ai b thng cđ. Bn lnh mă t v lnh kn hođng sẽ chy trÍ vÀ dinh qu∫n ΩÃ
büo ΩÊng.

Ngay trong Ω≈m ∂y, b‡n chð Ch‡t liÀn Ω∆n bao vµy nh° cða cai tng Tr. ngă t Ph
Sinh v nh ca vin xă trng Ninh Thnh Lẽi Cfi Thum. Vi≈n cai t‰ng v∞ng m¥t. H‡ rĨt
lui, kh·ng phü hi gữ trong nh cđ. Nhng mƠc du khÃng c xă trng nh, bn ngẩi
hỉng mỹu n ra tay h≠ süt cha cða ·ng n°y.

Vi≈n cai t‰ng v xă trng vữ quỹ khÃn ngoan nn khÃng dỹm ngð nh°, ΩiÀu n°y chˆng
tfi r±ng chð Ch‡t h∫n vÀ chuyŒn gi˙t Ω∂t.

Uy th∆ cða chð Ch‡t c°ng lπy l˜ng, b‡n tay em c°ng tin r±ng vËi bÔa phỉp th÷ sĨng
b∞n kh·ng lðng, nhı l∑n bŸ b∞n Ω≠n ch°i h·m trıËc cho th∂y rfl.

Chð t◊nh R≠ch Giü bøn Ωœch thµn v°o qu∫n PhıËc Long ΩÃ Ω°n üp. CÔng Ωi vËi ·ng ta
c‹ vi≈n thanh tra mt thỹm v mất s lnh mă t. Khi n Phậc Long thữ ă 8 giẩ ti. V
Ãng ta l≠i trÍ vÀ chÏ R≠ch Giü v°o lĨc h˜ng Ω·ng hÃm sau. ỗng ta thy khÃng nn li
Phậc Long vữ toỹn quàn gm lnh mă t v tn c Tày ă b lon quàn ỹnh i bi. Tn c
Bouchet b thng khỹ nƠng, 3 ngẩi lnh mă t thữ cht khi làm trn. Trn ny xđy ra
trıËc khi vi≈n chð t◊nh Ω∆n PhıËc Long v÷ ·ng ta Ωi b±ng t°u Ω› sung c·ng, c›n t≈n c›
Bouchet th÷ l≠i dƠng chi∆c t°u khüc, mıÏn cða ty KiÃm lµm.

S‚ l° vi≈n c› Bouchet quü khinh ΩŸch, khi t°u ch≠y ngang vÔng c∂m ΩŸa cða b‡n chð

Ch‡t th÷ d˜ng l≠i r„i ra lŸnh cho ch˜ng 10 tn mă t mang sểng trn vai n tữm vi t≈n
phi∆n lo≠n m° b∞t s‚ng l°m con tin, ΩÃ dn mƠt v iu tra. Dc ẩng, lnh mă t g¥p b‡n
tay em cða chð Ch‡t Ωang nghinh chi∆n vËi dao müc. B‡n lœnh dÂ d°nh, mÈi h‡ Ωi theo
gƠp mƠt vin c Tày m ku ni, tr÷nh b°y nÂi oan ˆc.

</div>
<span class='text_page_counter'>(112)</span><div class='page_container' data-page=112>

Khi c›n ch˜ng 100 mỉt tËi c·ng sÍ (tˆc l° ch˜ng 120 mổt thữ tậi chic tu m vin c
Tày ang chÈ ΩÏi) th÷ theo hiŒu lŸnh b±ng ti∆ng Mi≈n, b‡n tay em cða chð Ch‡t x·ng tËi,

Ωµm b‡n lœnh mă t t pha sau lng, khin chng ai phng kp.

Hai ba ngẩi lnh mă t thẩi giÈ n≠p Ω≠n b∞n tr® l≠i, l°m cho Ω‚i phıÁng b thng
v cht 6 ngẩi. Mất vin mă t v° 2 ngıÈi lœnh (c‹ l¡ lœnh kœn) bŸ lo≠n quµn gi∆t t≠i tr∫n.

Vi≈n c› Bouchet b∂y giÈ Ωang ng trn bẩ, thy chuyn nỹo ấng thữ hođng sẽ (mƠc
du bn cnh Ãng ta cn 15 ngẩi mă t°), n≈n ch≠y l≈n t°u tr‚n v°o “ca—bin” ri≈ng. Nhıng
mÊt tay em cða chð Ch‡t lanh tay, gi˙t cµy sểng ca tn mă t t trn (trong y c s≥n

Ω≠n), bøn nh∞m v°o vi≈n c› m° b∞n gµy thıÁng tœch tr∑m tr‡ng. Phüt Ω≠n thˆ nh÷ b∞n l≈n
tu trểng tn cai mă t, gày thng tch. Li c›n mÊt t≈n lœnh bŸ chæm Ωˆt 3 ng‹n tay.

Th∆ l° t°u ch≠y nhanh ΩÃ t∏u thoüt, bfi s‹t li mất tn lnh mă t. Tn ny nhđy xung
kinh xüng, l∏n tr‚n dıËi cfi ΩÃ r„i lÊi nıËc qua bÈ b≈n kia.

Sau n°y, giËi h˘u quyÀn Phüp ch≈ t≈n c› Bouchet quü vÚng vÀ v° quü sÏ ch∆t. B∂y giÈ,
tr≈n bÈ ch◊ c‹ ch˜ng 30 lo≠n quµn vËi vfl khœ th· sÁ v° 3 cµy sĨng m° h‡ v˜a gi˙t ΩıÏc. N∆u
t˜ tr≈n t°u m° b∞n cho kỉo tay th÷ h°ng chÚc ngıÈi lœnh c›n li sc giđi tỹn v gày tn
tht nƠng cho Ω‚i phıÁng, chË kh·ng rĨt lui mÊt cüch th®m bi.

Vin ch tnh gƠp toỹn quàn ca tn c Bouchet trn ẩng v Phậc Long. Lnh mă
t ca chð t◊nh v° cða t≈n c› cÊng l≠i cỴ 30 ngıÈi, Ωð sˆc trÍ l≠i Øn thua vËi b‡n ngıÈi l°m

lo≠n. Nhıng vi≈n chð t◊nh kh·ng l°m chuyŒn Ω‹ ΩıÏc v÷ ·ng ta “Ωi t°u Ω› t˜ Long M˛ Ω∆n,
v° chð t°u n°y kh·ng chŸu ch≠y Ω∆n nÁi b∂t an”. V® l≠i, chð t◊nh c›n mu‚n Ωıa t≈n c›
Bouchet vÀ S°i G›n ΩÃ ΩiÀu trŸ g∂p.

Qu® th∫t l° th∞ng lÏi cho phe chð Ch‡t vÀ phıÁng diŒn tµm l˚ : chð qu∫n rĨt lui, chð
t◊nh cềng rểt lui, tn c b thng... Vữ vy dàn trong vƠng ho®ng sÏ, trong mÊt Ω≈m ai n∂y
vÊi vă tđn c trong khi ch Cht treo bđng ra lŸnh kh·ng cho b∂t cˆ t°u bø n°o qua l≠i khu
v˙c cða ·ng ta kiÃm soüt, Ω„ng thÈi m∂y tiŒm bu·n Hu≈ kiÀu ph®i mua bün nhı thıÈng lŒ,
b±ng kh·ng th÷ s¡ bŸ phü c¯a.

Chð t◊nh R≠ch Giü bøn Ωünh ΩiŒn c∑u cˆu vËi t◊nh C∑n ThÁ. H·m ∂y, khi nh∫n ΩıÏc

ΩiŒn vØn l° v°o lÓc x∆ trıa, cüc quan Øn lÕ k˝ niŒm n˘ anh hƠng Jeanne díArc. Chð t◊nh
C∑n ThÁ ngh◊ phỉp, v∞ng m¥t. Ph‹ chð t◊nh bøn ra lŸnh cho trung Ĩy c®nh süt t≈n l° Turcot
tˆc t‚c qua R≠ch Giü vậi 30 lnh mă t ca tnh Cn Th.

H Ωi xe hÁi tËi Long M˛. NÁi Ωµy, trung Ĩy Turcot g¥p vi≈n Thanh tra Lao ΩÊng t˜ S°i
G›n Ω∆n. Vi≈n Thanh tra n°y bi∆t n‹i r°nh ti∆ng Mi≈n. Khi b°n chuyŒn b≠o ΩÊng Í Ninh
Th≠nh LÏi, vi≈n Thanh tra n°y hfii vÀ cüch ˆng ph‹ s¡ üp dng thữ Turcot bđo rng khi n
ni sĂ bt b‡n l°m lo≠n, n∆u b‡n n°y ch‚ng l≠i th÷ lœnh mă t sĂ dễng sểng n, khÃng cn
dứ dƠt.

Toün lœnh cða trung Óy Turcot Ω∆n, t∂n c·ng ngay v°o s°o huyŒt. L¡ dÿ nhi≈n, ch≤ng
mÊt ai chŸu ra Ω∑u h°ng khi vi≈n trung Óy ra lŸnh.

SÓng n‰, b‡n tay em cða chð Ch‡t ch‚ng c˙ hØng hüi, h‡ dƠng khœ giËi bỉn v° b‚n
kh∏u sĨng git ẽc ca lnh mă t hÃm trậc. H bn t∂t c® 80 vi≈n Ω≠n, tˆc l° Ω∆n vi≈n

Ω≠n cu‚i cÔng. B≈n chð Ch‡t, 14 ngıÈi ch∆t t≠i tr∫n, g„m chð Ch‡t, t≈n th°y bÔa v° con güi
cða chð Ch‡t. C· güi n°y Ωˆng h°ng Ω∑u, xung phong khi nghinh chi∆n. Ngo°i ra c›n

kho®ng 20 ngıÈi bŸ thıÁng, bŸ b∞t giam.

T°i liŒu kh·ng n‹i rfl bn lnh mă t tn tht ra sao (theo lẩi thu∫t l≠i sau n°y cða
ngıÈi ΩŸa phıÁng th÷ lœnh mă t b thng khỹ Ãng, nhng nhơ thÃi).

</div>
<span class='text_page_counter'>(113)</span><div class='page_container' data-page=113>

Quan Th‚ng Ω‚c Blanchard de la Brosse chˆng minh r±ng cuÊc th®m süt x®y ra l° t∂t
y∆u, kh·ng c‹ cüch n°o khüc hÁn (·ng ta mu‚n binh v˙c b‡n thuÊc h≠) nhıng nh÷n nh∫n
r±ng t≈n c› Bouchet b thng ln trậc v bn lnh mă t ΩÀu q dÍ.

NgıÈi ΩŸa phıÁng th÷ “khen ngÏi” vi≈n xă trng, thy cai tng v quan ch qun
Phậc Long l° kh·n ngoan v° am hiÃu t÷nh h÷nh : th° r±ng tr‚n ho¥c rĨt lui c›n hÁn l° x·ng
pha v°o v›ng giüo müc. Kh·n ngoan nhˆt l° vi≈n ch tnh Rch Giỹ ă rểt lui v chẽ m Í
cho y≈n thµn, ΩÃ r„i chÚp mỊ, cho cc khÍi lo≠n c‹ tünh cüch ch‚ng Phüp. Chð qu∫n v°
hıÁng chˆc l°ng Ninh Th≠nh LÏi cÒng mu‚n chÚp mÒ nhı v∫y ΩÃ khfii günh trüch nhiŒm vÀ
nh˘ng b∂t cÃng m h ă gày ra.

Quan Thng c khÃng Ω„ng ˚ r±ng cuÊc khÍi lo≠n nh±m mÚc Ωœch l∫t ỹch thc dàn
Phỹp, vữ ngẩi Min cỹc vÔng phÚ c∫n tuyŒt nhi≈n kh·ng hay bi∆t. Chð Ch‡t kh·ng ngu
d≠i g÷ m° c¯ Ω„ Ω≠i s˙ vËi lc lẽng vfin vơn 40 ngẩi.

Lp lun th nhữ, do mÊt s‚ Ω·ng büo chœ Phüp ng˘ Ωıa ra, l≠i thi≈n vÀ “kh®o cˆu
chðng tÊc” : ngıÈi Mi≈n v°o mÔa n∞ng thıÈng n‰i cÁn “say müu ng°” gi‚ng nh trẩng hẽp
ngẩi Mă Lai say nng, ni cn khƠng (k≈u l° Amok) trÍ n≈n cu„ng d≠i, hung hØng b∂t c∑n
th˙c t∆, l˚ trœ kiÃm soüt kh·ng ΩıÏc h°nh ΩÊng. Ch≤ng qua l° dµn Í Ninh Th≠nh LÏi chıa

ΩıÏc khai h‹a, c›n manh tünh ch∂t thÈi c‰ s ca chng tấc n ấ, Mă Lai. H bđo r±ng

Ωµy l° v∂n ΩÀ bŸnh th∑n kinh, thuÊc vÀ y h‡c !

L∫p lu∫n thˆ ba, cða büo chœ ViŒt ng˘ Í S°i G›n lĨc b∂y giÈ, cho Ωµy l° cuÊc khðng

ho®ng cða chünh süch ΩiÀn ΩŸa b∂t c·ng do ngıÈi Phüp b°y ra; vi≈n chˆc ΩŸa phıÁng tham
nhỊng, gi°nh Ω∂t cða dµn.

Tuy kh·ng n‹i rfl rŒt m÷nh theo l∫p lu∫n n°o nhıng quan Th‚ng Ω‚c Nam ká li trữnh
by vậi quan Ton quyn rng theo ·ng ta th÷ “lŸch s¯ cða cüc t◊nh miÀn Tày Nam ká trễng
hẽp vậi lch s ca cỹch t‰ chˆc vÀ quyÀn tı h˘u ruÊng Ω∂t, v° s˙ phđn ng ca dàn bđn x,
ca ngẩi Min i vËi quy ch∆ vÀ Ω∂t Ωai (m° chünh phð s∞p Ω¥t cho h‡)”.

R‚t cuÊc, quan Th‚ng Ω‚c chˆng minh r±ng mÚc ti≈u Ω∑u ti≈n cða chð Ch‡t ch◊ l° ỉn
thua vậi cẩng ho a phng (xă trng v cai tng) vữ hai cỹ nhàn ny ln t ca Ãng
ta. ỏày khÃng phđi l v khi lon c tœnh ch∂t chœnh trŸ nhıng l° mÊt vÚ thıÈng ph≠m.

Tuy nhi≈n, vπn theo ˚ ki∆n cða vi≈n Th‚ng Ω‚c n°y, chünh phð n≈n chÓ ˚ hÁn Ω∆n cüc
s‚c Min ho lỹnh min Tày. ỗng ta cềng ha vËi quan To°n quyÀn l° s¡ cˆu xæt vËi tinh
thn rấng răi mất s nguyn vng ca ngẩi Min, nhı viŒc Ω‹ng thu∆, quy ch∆ miÕn Ωi lœnh
cho s văi, ng thẩi th nghin cu vic tỹch ra v°i vƠng Ω∂t rng d°nh Ω¥c biŒt cho
ngıÈi Mi≈n l°m chð. V° s¡ cˆu xỉt mÊt cüch c·ng b÷nh nh˘ng vÚ khi∆u n≠i vÀ ruÊng Ω∂t Í
l°ng Ninh Th≠nh LÏi.

œt ra, gi¥c chð Ch‡t cỊng l°m cho thc dàn Phỹp v cẩng ho git mữnh trong nhiu
nØm.

Cünh Ω„ng N‡c N≠n thuÊc l°ng Phong Th≠nh, qu∫n Giü Lai, t◊nh B≠c Li≈u thÈi Phüp
thuÊc. VÀ ngu„n g‚c cða hai ti∆ng N‡c N≠n thữ cha ai giđi thch thfia ỹng, hoƠc l ni ày

t thp, dàn mun ct nh thữ phđi xc n≠n theo kiÃu nh° s°n. Ho¥c l° ti∆ng Mi≈n, n‹i tr≠i
l≠i. Cünh Ω„ng n°y n±m tr≈n ΩıÈng B≠c Li≈u, C° Mau, vËi con r≠ch N‡n N≠n. VÔng n°y Ω∂t
cao rüo v° t‚t.

Nh˘ng chi∆n sÿ qu‚c gia b∂y giẩ ln ting v theo dfli vữ ày l cuÊc tranh Ω∂u gi˘a
ngıÈi tiÃu ΩiÀn chð ch‚ng cıÈng h°o, ΩÃ gi˘ l≠i ph∑n tı h˘u t°i sđn m chnh Ãng b h ă
to ra. KhÃng c‹ g÷ chˆng minh r±ng h‡ h°nh ΩÊng v÷ c‹ ngıÈi xui giÚc ΩÃ khu∂y ΩÊng trong

</div>
<span class='text_page_counter'>(114)</span><div class='page_container' data-page=114>

Cuấc tranh u xđy ra ch vữ cẩng ho a phıÁng ΩıÏc che chÍ b±ng nh˘ng lu∫t lŒ
quanh co v° phˆc t≠p cða th˙c dµn Phüp.

NhiÀu giai tho≠i truyÀn kh∏u vπn c›n ΩıÏc nh∞c nhÍ, chi ti∆t l∑n h„i c‹ thÃ sai l≠c.
ChÓng t·i cØn cˆ v°o hai ngu„n t°i liŒu cØn b®n :

— B°i vø N‡c N≠n do tüc gi® v· danh ΩıÏc truyÀn tÚng, lÈi l¡ mÊc m≠c, chi ti∆t khü cÚ
thÃ, lıu h°nh t˜ nh˘ng nØm 1930, 1931.

— Lo≠t b°i do k˚ gi® L≈ Trung Nghÿa (t˙ ViŒt Nam) ΩØng tr≈n büo La Tribune
Indochinoise do BÔi Quang Chi≈u l°m chð nhiŒm. B∂y giÈ, BÔi Quang Chi≈u l° chi∆n sÿ
qu‚c gia ti∆n bÊ. K˚ gi® L≈ Trung Nghÿa l° ngıÈi g‚c Í Phong Th≠nh, chun x®y ra t≠i qu≈

qn n≈n ·ng hiÃu rfl v° Ω∆n ΩŸa phıÁng nhiÀu l∑n, giÓp gia ữnh nn nhàn bng mi cỹch,
khỹc hn trẩng hÏp mÊt v°i k˚ gi® khüc ch◊ tıÈng thu∫t Ω≠i khüi ΩÃ bün büo.

Büo La Tribune Indochinoise t˜ ng°y 17/8/1928 Ω∆n 24/8/1928 Ω¥c biŒt d°nh cho vÚ ün
n°y vËi nh˘ng b°i chi∆m tr‡n c® trang nhˆt; nh˘ng s‚ trậc cềng ă nhc nh tng chp.
<b>Bi vứ N‡c N≠n chÓng t·i kh·ng sıu t</b>∑m ΩıÏc ph∑n sau, n≈n ghi ph∑n Ω∑u m° th·i :

<i>TrÈi Nam thi≈n h≠ thüi b÷nh, </i>
<i>K¿ lo n·ng nghiŒp ngıÈi g÷n bün bu·n. </i>

<i>LÊ th÷ xe ch≠y, trıËc th÷ khüch thıÁng... </i>
<i>... LÚc t◊nh c‹ h≠t Ba Xuy≈n, </i>
<i>B≠c Liu ch Ơt, bữnh yn dàn ry. </i>

<i>Mu Thữn vn thiŒt nØm nay, </i>
<i>MÊt ng°n hai tüm, ti∆ng r°y n‹i vang. </i>

<i>Phong Th≠nh v‚n thiŒt t≈n l°ng, </i>
<i>Giü Rai l° qu∫n, chÏ l°ng k≈u chung. </i>

<i>Anh em MıÈi Chˆc c·ng khÔng, </i>
<i>BŸ tranh ΩiÀn th‰, rÔng rÔng thüc oan. </i>

<i>HØm lØm thüng ch≠p rfl r°ng, </i>
<i>LĨc b®y giÈ süng xe quan Ω∆n liÀn. </i>

<i>ChÏ Ω·ng ΩıÁng nh‹m t˙ nhi≈n, </i>
<i>Th∂y c› lœnh l≠i, ngıÈi liÀn Ω∆n coi. </i>

<i>Sai ta xu‚ng r°y, Ωong lĨa ΩıÁng tranh ! </i>
<i>ThŸ Trµn l° vẽ huyn Lnh, </i>

<i>Hai c› bıËc xu‚ng Ω› nghi≈ng, </i>
<i>B®o l°ng vËi lœnh Ωi li≈n mÊt Ω›. </i>
<i>Phong Th≠nh hıÁng qu®n t≈n Cho, </i>
<i>Ng„i trıËc mỊi Ω›, b°n lu∫n g∑n xa : </i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(115)</span><div class='page_container' data-page=115>

<i>C›n l°ng ph®i Ωˆng ra ri≈ng mÊt h°ng. </i>
<i>Trong nh° MıÈi Chˆc lu∫n b°n, </i>
<i>Than cƠng t˜ mπu hai h°ng lµm ly : </i>

VÀ nh˘ng b°i büo do L≈ Trung Nghÿa vi∆t, chÓng t·i s¯ dÚng vËi s˙ dø d¥t. B∂y giÈ c‹
nh˘ng s˙ th∫t m° k˚ gi® bi∆t rfl nhıng kh·ng thÃ vi∆t ra ΩıÏc, v÷ l° cuÊc v∫n ΩÊng c·ng
khai tr≈n büo chœ ΩÃ cˆu n≠n nhµn.

LÈi khai trıËc t›a ün ca nhng nhàn chng hoƠc ca ngẩi trong cuấc phđi ΩıÏc hiÃu
qua khœa c≠nh ri≈ng : l∞m khi, h‡ phð nh∫n s˙ th∫t v÷ s˙ th∫t ∂y b∂t lÏi cho h‡ trıËc t›a,
ho¥c h‡ bi∆t nhıng l≠i khai r±ng kh·ng bi∆t, chıa kÃ Ω∆n nh˘ng ngıÈi l°m chˆng bŸ mua

chuÊc b±ng tiÀn b≠c.

TrıËc nØm 1900, mÊt n·ng phu Ω∆n khai phü r˜ng Í r≠ch N‡c N≠n tr≈n diŒn tœch non
73 mπu tµy. NØm 1908, ·ng n°y ch∆t ΩÃ l≠i cho con l° hıÁng chünh Lu·ng. á∂t th÷ rÊng, sˆc
ngıÈi v° v‚n li∆ng c‹ h≠n, nØm 1910, anh em hıÁng chünh Lu·ng b∞t Ω∑u l°m viŒc tœch c˙c
hÁn. á∂t khai phü ph®i tr®i qua hai ba nỉm u khÃng c hu lẽi vữ cày cfi c›n nhiÀu, n°o
g‚c cµy, n°o Ω∂t trðng quü th∂p, n≠n chuÊt b‡, heo r˜ng. LÓc b∞t Ω∑u khai phỹ thữ vễng ny
hoang vu, tha thật dàn c, ch≤ng th∂y ai Ω∆n tranh gi°nh c®. T◊nh B≠c Li≈u h¿o lünh, viŒc

Ωo Ω≠c ruÊng Ω∂t ΩÃ l∫p bÊ r∂t ch∫m trÕ so vËi cüc t◊nh miÀn tr≈n.

NØm 1910, hıÁng chünh Lu·ng l°m ΩÁn xin kh∏n chünh thˆc 20 mπu v° chŸu Ω‹ng
thu∆ tr≈n diŒn tœch n°y. áÁn ∂y ΩıÏc ch∂p thu∫n v° ΩıÏc c∂p bi≈n lai.

NØm 1912, h‡ l°m ruÊng th≈m tr≈n kho®nh Ω∂t ∂y, canh tüc tr‡n v° xin rıËc kinh l˚
(trıÈng tiÀn) Ω∆n Ωo Ω≠c theo lu∫t ΩŸnh, ΩÃ xin b±ng khoün chœnh thˆc. Vi≈n trıÈng tiÀn t≈n
l° Arboratie Ω∆n Ωo Ω≠c, l°m phĨc tr÷nh v° chð t◊nh B≠c Li≈u trao cho ·ng hıÁng chünh
Lu·ng b®n Ω„ ph∑n Ω∂t n‹i tr≈n.

NØm 1916, mÊt ngıÈi t≈n l° TØng VØn á. Ωˆng ra tranh c®n, viŒn l˚ do ph∑n Ω∂t m°
hıÁng chünh Lu·ng v° gia Ω÷nh Ωang canh tüc l° c·ng lao cða y mÊt ph∑n n°o. TØng VØn á.

ΩıÏc chð t◊nh Ω›i Ω∆n x¯ v° th∂t kiŒn. Tuy nhi≈n, vi≈n chð t◊nh l≠i cho TØng VØn á. mÊt sÍ

Ω∂t nhfi, c∞t ra t˜ ph∑n Ω∂t cða ·ng chünh Lu·ng.

Ph∑n Ω∂t cða ·ng chünh Lu·ng g„m 72,95 mπu, bŸ c∞t cho á. b‚n mπu rıỴi tˆc l° ch◊

c›n l≠i 68,45 mπu m° th·i. áÃ gi®i quy∆t vÚ n°y, vi≈n chð t◊nh n‹i tr≈n c∂p cho hıÁng
chünh Lu·ng mÊt tÈ b±ng khoün t≠m, s‚ 303 ΩÀ ng°y 7/8/1916.

ỗng hng chỹnh LuÃng mt. Bin Toi l con trai lËn cða gia Ω÷nh v° cüc em Ω°nh
nhıÈng nhŸn v° ch∂p nh∫n, m¥c d∑u Ω∂t cða t‰ phÚ ΩÃ l≠i m∂t h∆t 4 mπu rıỴi. N≈n nhË
r±ng b±ng khoün c∂p cho BiŒn To≠i l° b±ng khoün t≠m.

TıÍng r±ng c·ng viŒc canh tüc ΩıÏc y≈n ‰n, dø àu nỉm 1917 xđy ra mất bin c khỹc :
s˙ can thiŒp cða mÊt ngıÈi Hu≈ kiÀu gi°u khæt ti∆ng trong t◊nh : ·ng bang T∞c, t≈n th∫t l°
Mă Ngàn. ỗng bang ny mun khn t bng con ΩıÈng quanh co nhın h˘u hiŒu, ·ng ta
r°nh lu∫t lŒ v° bi∆t rfl nh˘ng sÁ hÍ.

S‚ l° giüp ranh vËi ph∑n Ω∂t cða gia Ω÷nh hıÁng chünh Lu·ng do BiŒn To≠i l° con trai

Ωˆng thay m¥t, c‹ ph∑n khüc do Phan VØn áıÏc l°m chð. Sau khi ch∆t, Ω∂t cða Phan VØn
áıÏc ΩÃ l≠i cho vÏ hng, ngẩi vẽ ny tn Nguyến Th Dng. ỗng bang Tc (Mă Ngàn)

chể nhiu vo phn t ca Nguyến Th Dng, n gƠp b ny m trđ giỹ v° t÷m Ω∆n

</div>
<span class='text_page_counter'>(116)</span><div class='page_container' data-page=116>

HıÁng chˆc l°ng Phong Th≠nh ti∆t lÊ r±ng ph∑n Ω∂t cða anh em BiŒn To≠i, giüp ranh
vËi ph∑n Ω∂t cða NguyÕn ThŸ DıÁng ă khai thỹc xong nhng cha c bng khoỹn chnh
thˆc.

L° ngıÈi r°nh lu∫t lŒ, ·ng bang l°m gi∂y tÈ mua Ω∂t, cho th≈m b° DıÁng chÓt œt tiÀn

ΩÃ trong tÈ bün Ω∂t ghi r±ng “bün ph∑n Ω∂t vËi ranh giËi bao trƠm lu·n kho®nh Ω∂t m° anh
em BiŒn To≠i Ωang khai thüc”.

L∫p tˆc, ·ng bang T∞c t÷m cüch hØm he, cho anh em BiŒn To≠i bi∆t r±ng Ω∂t m° h‡

Ωang canh tüc l° cða Ãng ta, vữ Ãng ta ă mua li ca b NguyÕn ThŸ DıÁng r„i. L¡ dÿ nhi≈n,
anh em BiŒn Toi phđn ng ngay, tữm cỹch ku ni ln quan trn rng b Nguyến Th

Dng ă bỹn phn t m h ă c bng khoỹn tm cho bang Tc, v bang Tc ă ln t.

ỏn ă gi bn l∑n Ω∆n chð t◊nh B≠c Li≈u v° b‚n l∑n l≈n Thng c Nam ká, luÃn cđ
quan Ton quyn ỏÃng DıÁng ΩÃ k≈u n°i. Nhıng viŒc khüc l≠i x®y ra.

NØm 1919, bang T∞c l≠i xÓi dÚc tü ΩiÀn cða ·ng ta x·ng qua ph∑n Ω∂t cða anh em BiŒn
To≠i, Ω‚t mÊt cØn ch›i ruÊng v° gi∆t mÊt con tràu dn mƠt. Nhng anh em Bin Toi vn
kh·ng nao nÓng, tin nÁi c·ng l˚.

B∂y giÈ, chð qu∫n Í Giü Rai l° ·ng phð H. Theo lÈi t˙ thu∫t cða quan phð n°y th÷ khi

Ω∆n tr∂n nh∫m t≠i Giü Rai, hay tin c‹ cuÊc tranh ch∂p gi˘a ·ng bang T∞c v° anh em BiŒn
To≠i, ·ng ta ă i Ãng bang Tc tậi phàn x, ΩÀ nghŸ vËi ·ng Bang l° n≈n nhµn nhıÏng
chia Ω∂t ra hai ph∑n Ω„ng ΩÀu, ·ng bang phµn n¯a, anh em BiŒn To≠i phµn n¯a (nhı v∫y l°
trong thc t, Ãng bang ă ln thm mất phn t Ω·i chÚc mπu). Quan phð H. cỊng phµn
tr∑n r±ng chnh Ãng ă nhẩ hng cđ trong lng a ΩÀ nghŸ ∂y vËi anh em BiŒn To≠i,
nhıng anh em ·ng n°y kh·ng ch∂p nh∫n s˙ chia hai Ω„ng u y.

Trong v ỹn Nn Nn, d lun ă Ω‰ lÂi cho quan phð H. Ph®i chØng quan phð n°y
nh∫n s‚ tiÀn cða ·ng bang n≈n Ωıa ΩÀ nghŸ n°y ? N∆u l° ngıÈi v· tı, t≠i sao ·ng kh·ng mÈi
anh em BiŒn To≠i Ω∆n dinh qu∫n phàn giđi m ch mẩi c mất mữnh Ãng bang ? Quan
phð thanh minh vËi dı lu∫n nhı v∫y th÷ ta t≠m tin nhı v∫y.

CỊng nØm ∂y (1919), quan phð H. ΩıÏc l°m chð TŸch HÊi Ω„ng phüi vi≈n ΩÃ xüc nh∫n
sÍ h˘u chð cða t˜ng sÍ Ω∂t Í l°ng Phong Th≠nh vËi diŒn tœch chœnh xüc, ranh giËi, ΩÃ chünh
thˆc c∂p b±ng khoün.

M¥c d∑u anh em BiŒn To≠i khi∆u n≠i nhıng vËi th∆ l˙c cða ·ng bang, vËi s˙ h∫u thuπn
cða mÊt s‚ ngıÈi, ph∑n Ω∂t cða anh em BiŒn to≠i l≠i bŸ chœnh thˆc xem nhı l° Ω∂t cða ·ng
bang T∞c. VÀ sau, ra trıËc t›a Ω≠i h÷nh, BiŒn To≠i vn cđ quyt ày l v ỉn hi lấ, luÃn cđ

vin ha l Roussotte cềng ỉn vữ thot ti≈n, khi Ωo Ω≠c t≈n Phüp n°y cho r±ng Ω∂t y l
ca Bin Toi, nhng khi ă nhn tin cða bang T∞c, h∞n n‹i ngıÏc l≠i Ω‹ l° cða bang T∞c.

M¥c d∑u v∫y, anh em BiŒn To≠i vπn cng quyt chng i. ỏt ă mt ri, h Ω‹ m°
chÈ... Ωøn c·ng l˚ cða th˙c dµn Phüp !

Bang T∞c cˆ ti∆p tÚc lo hÏp thˆc h‹a ph∑n Ω∂t chi∆m cˆ m° HÊi Ω„ng phüi vi≈n (c‹ ·ng
phð H. l°m chð tŸch) xüc nh∫n l° cða chœnh b° NguyÕn ThŸ DıÁng ıu ti≈n khai kh∏n r„i
bün l≠i cho ·ng ta. Ng°y 13/4/1926, Th‚ng Ω‚c Nam ká k ngh nh bỹn thun măi s t
50 mu vậi giỹ 5000 ng cho Mă Ngàn (tn tht cða bang T∞c).

Bang T∞c cˆ hØm d‡a, buÊc anh em BiŒn To≠i Ωong lĨa rng v÷ vËi nghŸ ΩŸnh tr≈n v°
vËi tÈ b±ng khoün chœnh thˆc, anh em Bin Toi ă tr thnh tỹ in trn phn t cða h‡.

</div>
<span class='text_page_counter'>(117)</span><div class='page_container' data-page=117>

n°y, dı lu∫n cho r±ng vÚ gi˙t Ω∂t l° do phð H. ti∆p tay vËi bang T∞c mÊt cüch Ω∞c l˙c). b°
n°y mua xong, bøn Ω›i thµu ΩŸa t· tr≈n ph∑n Ω∂t m° anh em BiŒn To°n Ωang canh tüc.

Ng°y 6/12/1927, b° Tr. xin ΩıÏc mÊt ün lŸnh cða t›a cho phæp tŸch thàu ti ch tt cđ
lểa m anh em Bin To≠i g¥t ΩıÏc. Anh em BiŒn To≠i nghe tin ∂y, bt u lo sẽ.

Ngy 13/2/1928, lnh mă t tậi gƠp anh em Bin Toi thi hnh lnh thàu lÓa, anh
em BiŒn To≠i khüng c˙.

Ng°y 14, tˆc l ngy hÃm sau, lnh mă t li vÃ ln thˆ nh÷. Anh em BiŒn To≠i cỊng
ch‚ng c˙, lœnh mă t li rểt lui.

Ngay trong m y, anh em Bin Toi oỹn chng rng ngy mai, lnh mă t° s¡ Ω∆n
vËi l˙c lıÏng Ω·ng Ω®o v° thüi ΩÊ cˆng r∞n hÁn v÷ l° l∑n thˆ ba, sau hai ln cđnh cỹo.

Anh em trong gia ữnh t h‡p l≠i, l°m lÕ l≠y ·ng b°. M¬ l° b° hıÁng chünh Lu·ng cÒng

ΩıÏc mÈi ng„i ΩÃ cüc con l≠y, g‡i l° büo hi∆u l∑n ch‹t. Anh em bøn trœch huy∆t v°o cüi t·, thÀ
Øn thua, kh·ng sÏ ch∆t. áÃ thi h°nh k∆ ho≠ch, anh em b°y ra chuyŒn b∞t thØm ΩÃ nhÈ vong
linh ·ng b° ch◊ ΩŸnh ai l° ngıÈi Ωˆng ra hy sinh Ω∑u ti≈n. L∑n thˆ nhˆt, Ωˆa em güi t≈n
Tr‡ng l≠i rÓt nh±m thØm. Anh em kh·ng mu‚n th∂y Ωˆa em güi l≠i Ω®m nh∫n s˙ hy sinh
quü lËn lao n≈n Ω„ng ˚ l° cho b∞t thØm l∑n thˆ nh÷.

V° l∑n thˆ nh÷ n°y, cỊng c· Tr‡ng ΩıÏc lü thØm y. CÃ Trng bữnh tnh ng dy, bđo
cỹc anh :

ỗng b ă dy, em xin liu cht !

N≈n nhË mÊt chi ti∆t : TrıËc Ω‹, khi ΩıÏc ün t›a v° th∂y thüi ΩÊ quü cˆng r∞n cða anh
em BiŒn To≠i, hıÁng chˆc l°ng t˙ ˚ b∞t giam 24 giÈ b° hıÁng chünh Lu·ng ΩÃ hỉm da.
Bin Toi vữ thng mơ nn ha s kh·ng ch‚ng c˙. NhÈ Ω‹, b° hıÁng chünh ΩıÏc vÀ nh°

ΩÃ cüc con l≠y l∑n ch‹t.

LÓc Ω∆n c·ng sÍ, thüi ΩÊ cða BiŒn To≠i r∂t bu„n r∑u.

L≠i c›n mÊt chi ti∆t khüc : th°y hıÁng thµn trong lng ă mận ngẩi gƠt lểa ca anh
em Bin Toi, vữ lnh tch thàu a tậi nhm lểc lểa chn. Mẩi Chc, em Bin Toi ă xin
phổp v hng thàn ẽc t mữnh gƠt lểa nhng v hıÁng thµn t˜ ch‚i, h„ nghi r±ng
nhµn cÁ hÊi ∂y MıÈi Chˆc c‹ thÃ gi∂u bËt lÓa. Khi ra t›a, vi≈n ChıÍng l˚ th∞c m∞c : t≠i sao
s‚ lĨa m° hıÁng chˆc l°ng mıËn g¥t ch◊ c‹ 2.080 gi thay vữ 3.500 gi nh phfing nh ?
Phđi chỉng hng chc lng ă lổn ỉn cp bật s lĨa n°y ΩÃ x°i ri≈ng ? V° n∆u lĨa g¥t ΩıÏc
nhiÀu, sau khi Ωong lÓa ruÊng theo ün lŸnh t›a m° c›n dı l≠i Ωð Øn trong m∂y thüng Ω∑u
nØm th÷ anh em BiŒn To≠i chıa ∞t tuyŒt v‡ng Ω∆n mˆc, ΩÃ r„i th®m tr≠ng l≠i x®y ra !

BiŒn To≠i s‚ng vËi m¬ v° cüc em trong Ω≠i gia Ω÷nh, s‚ lĨa thu ho≠ch chia ra vπn l° œt.

Í xˆ B≠c Li≈u, mÂi nØm gia Ω÷nh n°o cỊng ph®i dı nhiÀu lĨa ΩÃ bün m° s∞m qu∑n üo, thu‚c
men, chË kh·ng nhı Í TiÀn giang ch◊ c∑n Ωð lÓa Øn, c›n bao nhi≈u m‹n khüc trong gia Ω÷nh

ΩÀu mua s∞m nhÈ hoa m°u phÚ nh vẩn da, chui, hoƠc chỉn nuÃi.

Thđm trng xđy ra v°o süng ng°y 16/2/1928. T÷m l≠i s˙ th∫t, nhˆt l cỹc chi tit thữ
hi kh khỉn. Lnh mă t° th÷ cıÁng quy∆t Ω‰ tÊi cho Ωüm anh em BiŒn To≠i (trong gi∂y thu∆

thµn, ghi sai l° T≠i). Nh˘ng nn nhàn trong cuấc thữ mun chng minh rng h ch t v.
Mất s ngẩi trong cuấc ă cht, n∆u c›n s‚ng th÷ h‡ s¡ Ωıa ra nhiÀu b±ng chˆng khüc.

á≠i khüi, nh˘ng næt lËn nhı sau :

Khođng 7 giẩ sỹng, hai tn c Tày l Tournier v Bouzou cễng bn ngẩi lnh mă t t
Bc Li≈u Ω∆n Phong Th≠nh ΩÃ ti∆p tay vËi hıÁng chˆc l°ng m° thi h°nh lŸnh ün cða t›a,

</div>
<span class='text_page_counter'>(118)</span><div class='page_container' data-page=118>

Anh em cða BiŒn To≠i c∂t nh° r®i rüc hÁi xa nhau, süt bÈ r≠ch. á‚ng lĨa th÷ Í ngo°i
ruÊng, cüch nh° h‡ ch˜ng 500 thıËc.

D‡c ΩıÈng, khi Ωi ngang qua nh° BiŒn To≠i, hıÁng h°o k≈u rỉo ΩÃ mÈi chˆng ki∆n viŒc

Ωong lĨa nhıng kh·ng ai tr® lÈi. Nh° cˆ Ω‹ng c¯a. L∫p tˆc, hıÁng h°o bøn Ω∆n nh° BiŒn
To≠i v° Ω∆n nh° b° mơ l b hng chỹnh. Chng ai chu n cđ.

á∆n g∑n Ω‚ng lÓa, t≈n c› Tournier y≈u c∑u hıÁng chc lng phđi mẩi mất ngẩi trong
gia ữnh, th dÚ nhı mÊt ngıÈi em cða BiŒn To≠i Ω∆n chˆng ki∆n viŒc Ωong lÓa.

MıÈi lØm phÓt sau, mÊt c· güi Ωi ra, hıËng vÀ Ω‚ng lÓa : c· NguyÕn ThŸ Tr‡ng, em cða
BiŒn To≠i. Theo sau l° Ωˆa chüu güi cða Tr‡ng, Ωˆa bæ n°y t≈n l° Tı, 14 tu‰i.

Tho≠t ti≈n, t≈n c› Tournier Ωu‰i c· Tr‡ng, b®o r±ng con güi c›n nhfi l°m sao hiÃu Ω∑u

Ωu·i cuÊc tranh ch∂p Ω∂t ruÊng n°y ΩıÏc ! Vi≈n c› n‹i l° Ω∆n Ωµy ΩÃ trÏ giĨp hıÁng chˆc
l°ng Ωong s‚ lĨa theo lŸnh t›a.

C· Tr‡ng ph®n Ω‚i b±ng lÈi l¡ kh≤ng khüi, trong Ω‹ c‹ cµu Cht sng ày. Vin ấi
mă t thÃng dch l≠i. T≈n c› Tounier ra lŸnh Ωu‰i l∑n thˆ nhˆt. C· Tr‡ng cˆ Ωˆng Ω‹, y≈u
c∑u khi Ωong lÓa xong thữ hng chc phđi giao cho cÃ mất giy bi≈n nh∫n ghi rfl bao nhi≈u
gi≠.

Tournier tr® lÈi r±ng kh·ng c‹ chuyŒn trao bi≈n nh∫n. R„i th÷ Tournier tüt tai c·
Tr‡ng.

C· Tr‡ng rÓt trong üo ra mất cày dao nhfi, loi dao c ming sƠt chn Í trıËc cün. C›
Tournier Ω∫p mÊt büng sÓng khi∆n c· tỉ x◊u. C› Bouzou bøn ti∆p tay, gi˙t cµy dao cða c· b°
Bouzou l≠i vÚng vÀ khi∆n lıỴi dao Ωµm tay ·ng ta mÊt v∆t xo°ng kh·ng Ωüng k. Ri thữ lnh
mă t tri cÃ Trng .

ỏa chỹu năy giẩ ng ngoi xa, khi thy cÃ Trng ngă gc v b tri, bứn chy vÀ
nh°, büo ΩÊng.

T˜ trong x‹m nh°, anh em BiŒn To≠i ch≠y ra, mang theo n°o l° dao müc, g∫y gÊc. H‡
chia ra hai t‚p. T‚p thˆ nhˆt do MıÈi Chˆc, em ruÊt BiŒn To≠i c∑m Ω∑u; t‚p thˆ nh÷ do thŸ
Nghÿa, vÏ MıÈi Chˆc c∑m Ω∑u.

T≈n c› Tournier ra lŸnh cho b‡n lœnh chu∏n bŸ ˆng ph‹. Tournier b®o mÊt t≈n lœnh ra
lŸnh cho MıÈi Chˆc Ω˜ng dƠng vỊ khœ.

MıÈi Chˆc ch≠y Ω∆n quü g∑n, c› Tournier bøn b∞n ch◊ thi≈n mÊt phüt. Nhıng MıÈi
Chˆc cˆ ti∆n tËi v° t≈n c› l≠i nh∞m ngay MıÈi Chˆc m° b∞n.

Tuy bŸ thıÁng r∂t nƠng, Mẩi Chc vn cm mc gẽng nho tậi, àm trểng bng tn
Tournier, ri cđ hai u ngă xung.

Anh em ca Mẩi Chc tn cÃng bn lnh mă t° v° t≈n c› Bouzou. C› Bouzou rÓt sÓng
lÚc, b∞n l°m bŸ thıÁng n¥ng b‚n ngıÈi. C› Tournier tuy bŸ thıÁng n¥ng nhıng cỊng b› l∆t
l≠i g∑n c› Bouzou. V÷ b∞n kh·ng c›n mÊt vi≈n Ω≠n, Bouzou bøn gi˙t kh∏u sÓng lÚc cða
Tournier m° b∞n ti∆p. MÊt s‚ ngıÈi bŸ thıÁng, bŸ ch∆t. MiÀu l° em rÃ cða BiŒn To≠i gi˙t

ΩıÏc kh∏u sÓng mÓt—cÁ—t·ng cða Bouzou. VËi kh∏u sÓng ∂y, MiÀu ch≠y ra xa b∞n vÀ pha

bn lnh mă t nhng khÃng gày thng tch cho ai. Lnh mă t cềng rểt lui mất lẽt.

Nhµn vi≈n c·ng l˙c Ω∆n ΩiÀu tra, ΩıÏc bi∆t trong s‚ ngıÈi “l°m lo≠n” c‹ 5 ngıÈi Ω°n
·ng, 2 ngıÈi Ω°n b° v° 3 ngıÈi Ω°n b° khüc kh·ng bi∆t t≈n.

Ngay bu‰i süng h·m ∂y, MıÈi Chˆc v° vÏ (t≈n Nghÿa) ΩÀu ch∆t, lu·n c® ngıÈi anh t≈n
Nhπn cÒng ch∆t.

</div>
<span class='text_page_counter'>(119)</span><div class='page_container' data-page=119>

ch‹t kÃ l≠i vËi gi‡ng tr∑m hƠng l° “NØm ngıÈi Ω‰i mÊt th±ng Tµy” tˆc l° kÃ lu·n Ωˆa h°i
nhi c›n trong bÚng m¬.

VÀ phœa Ω‚i phıÁng, ch◊ c‹ t≈n c› Tournier ch∆t ng°y 17, khi n±m Í nh° thıÁng B≠c
Li≈u.

Bn hng chc hấi t ă nhanh chàn bÃn tu t˜ khi th∂y t÷nh h÷nh quü cØng th≤ng.
C· Tr‡ng bŸ b∞t. BiŒn To≠i vËi con trai l° Tœa th÷ ra chẽ Bc Liu vậi khu sểng m
Miu ă git ẽc. ỗng Bin nấp sểng v tha vậi nh nậc v chuyn cỹc em b c Tày
git. ỗng BiŒn v° Ωˆa con bŸ b∞t lu·n. MiÀu th÷ h·m sau bŸ b∞t. C›n mÊt ngıÈi duy nh∂t
tr‚n thoüt l° D∫u.

Ho°n c®nh cða b° hıÁng chünh Lu·ng th∫t Ωüng thıÁng h≠i : cüc con cða b° ΩÀu bŸ
ch∆t, kh·ng ch∆t th÷ bŸ b∞t. B° Í nh° mÊt m÷nh.

Büo chœ S°i G›n lĨc b∂y giÈ Ωua nhau khai thüc vÚ N‡c N≠n. K˚ gi® xu‚ng t∫n nÁi ΩiÀu
tra. Dı lu∫n t˜ m‡i giËi, lu·n c® giËi thc dàn u thun lẽi cho gia ữnh Bin Toi. H‡ bŸ
üp bˆc quü lÊ liÕu, h‡ l° tiÃu ΩiÀn chð si≈ng nØng nhıng b‡n cıÈng n°o c∂u k∆t vậi quan li
tham nhềng ă a h vo ẩng cÔng. HÁn n˘a, b∂y giÈ phong tr°o qu‚c gia Ωang s·i n‰i,
xu hıËng ch‚ng th˙c dµn lan tr°n, Ωüm tüng cÚ Phan Chu Trinh v˜a x®y ra v°o hai nỉm
trậc (1926). ỏđng Lp Hin ra ẩi, th lănh l° ·ng BÔi Quang Chi≈u c›n Ωang hØng hüi.
Tuy l° theo chð trıÁng Phüp, ViŒt ΩÀ huÀ, ·ng cÒng c gng lm mất chuyn xày dng mƠc
du Ãng phð H. n‚i giao cho bang T∞c, l° ngıÈi cða đng Ãng. Ngoi ra, cn s giểp ẻ tn
tữnh ca k giđ L Trung Ngha l cày bểt phng s˙ cða tÈ La Tribune Indochinoise do
chœnh BÔi Quang Chi≈u chð trıÁng.

Trong giËi trœ thˆc Phüp, nhiÀu ngıÈi tin bấ ă bc mữnh vữ bin c Nc Nn. K˚ gi®
L≈ Trung Nghÿa nhÈ hai lu∫t sı r∂t t∫n tµm l° Tricon v° Zỉvaco biŒn hÊ cho gia ữnh nn
nhàn, căi khÃng ỉn tin. Ngẩi c chểt l˚ trœ ph®i nh∫n r±ng anh em BiŒn To≠i ch≤ng mđy
may gữ thễ oỹn cỹ nhàn tn c Tournier cđ.

Ta ỏi hữnh Cn Th xa v ỹn ny vo ngy 17/8/1928. ỗng Rozario ngi chỹnh ỹn,
cÃng t vin l Moreau. ỗng Moreau ny khỹ tt v cÃng b÷nh. Ngo°i ra c›n mÊt ·ng hÊi
th∏m l° ·ng S˙, r∂t t‚t.

NgıÈi Phüp Ωˆng trıËc t÷nh th∆ gay go. MƠc nhin, h em ra x nhng hu quđ cða
lu∫t lŒ b∂t c·ng do chœnh h‡ ban h°nh, tˆc l° h‡ x¯ cüi ch∆ ΩÊ cða h‡. Tha bng tt cđ nn
nhàn thữ khÃng ẽc, nhng ln ỹn thữ ln ỹn lm sao ? Chuyn ny cđ nıËc ΩÀu hay bi∆t.

Tr˜ büo La Dæp≈che lIndochine ra thữ tt cđ bỹo ch Si Gn u c mƠt, theo dfli phi≈n
t›a : büo LíEcho Annamite, á·ng Phüp thÈi büo, LíImpartial, LíOpinion, Le Courrier

Saigonnais, Le Phare, La Tribune Indochinoise.

T›a tuy≈n ün nhı sau : BiŒn To≠i, NguyÕn ThŸ LiÕu (em Ót cða To≠i) v° Tia (con trai
cða To≠i) ΩıÏc tha b‰ng. C· NguyÕn ThŸ Tr‡ng, 6 thỹng tễ (nhng ă b giam sỹu thỹng
ri). MiÀu, ch„ng cða LiÕu (em rÃ cða BiŒn To≠i) : 2 nỉm tễ vữ c tin ỹn ỉn trấm.

ỏày l bđn ỹn rt nhơ, so vậi nhng bđn ỹn khüc thÈi th˙c dµn. Qua lÈi khai cða can
ph≠m v° nh˘ng ngıÈi l°m chˆng, chÓng ta bi∆t th≈m nh˘ng chi ti∆t quan tr‡ng sau Ωµy :

— T˜ nØm 1910, Bin Toi ă vo n xin trng khn phn Ω∂t m° vÀ sau x®y ra tranh
ch∂p. B∂y giÈ, chð t◊nh c‹ c∂p cho bi≈n lai. Nhıng bi≈n lai ∂y bŸ Øn cıËp Ωünh l∂y m∂t, To≠i
l°m ΩÁn xin b‰n nh÷. áiÀu r∂t l≠ l° bÊ s‰ ghi ΩÁn xin kh∏n Ω∂t Í B≠c Li≈u v°o nØm ∂y l≠i bŸ
m∂t. Ai l°m m∂t ? Ph®i chØng l° s˙ c‚ ˚ Ωünh c∞p, thð ti≈u h„ sÁ trong vØn kh‚ cÒ, ΩÃ cıÈng
h°o tha h„ tung ho°nh ! Vi≈n chˆc Í t›a b‚ B≠c Li≈u lĨc vÚ ỹn xđy ra l Ãng ph Tàm.
Nhng Ãng ny xüc nh∫n r±ng t°i liŒu cÒ bŸ Ωünh c∞p t˜ lµu r„i, trıËc khi ·ng nh∫n chˆc.

</div>
<span class='text_page_counter'>(120)</span><div class='page_container' data-page=120>

dŸch sai th÷ vi≈n c› c‹ thÃ n‰i gi∫n. “Ch∆t s‚ng Í Ωµy” c‹ hai nghÿa. MÊt l° “D∑u ch∆t hay
s‚ng, t·i vπn Ωˆng t≠i Ωµy, Ωu‰i t·i, t·i kh·ng Ωi Ωµu h∆t”. Hai l° “M≠ng Ω‰i m≠ng t≠i Ωµy”.

— HıÁng thµn H„ VØn Hi xüc nh∫n r±ng t≈n c› Tournier b∞n trıËc, sau Ω‹ MıÈi Chˆc
mËi Ωµm t≈n c›. Chi ti∆t n°y xüc nh∫n lÈi Ω„ng bo a phng n ăi cho rng Mẩi Chc
l ngıÈi Ω∑y Ωð ti∆t thüo v° chœ khœ anh hÔng : BŸ Ω≠n r„i, nhıng c›n Ωð th∑n l˙c v° bữnh
tnh ngă v pha trậc m àm k thƠ cho b±ng ΩıÏc, Ωµm r∂t trĨng, r„i mËi chŸu cht vữ
b thng quỹ nƠng !

CÃng t vi≈n Moreau lıu ˚ vËi t›a : C‹ thÃ l° vin th k lănh trỹch nhim ghi nhn

n xin khn t hi nỉm 1910 ă trao cho Bin Toi mÊt bi≈n lai nhıng kh·ng c‹ Ωünh s‚,
vËi dÚng ˚ d°nh ph∑n Ω∂t ∂y cho ngıÈi khüc.

— Lµm VØn Ki∆t t˜ng c‹ chµn trong HÊi Ω„ng phüi vi≈n ă xỹc nhn vậi Hấi ng :
Phn t tranh ch∂p l° cða BiŒn To≠i khai kh∏n trıËc ti≈n. C·ng t‚ vi≈n bøn n‹i ti∆p : Lµm
VØn Ki∆t ch◊ l hng chc lng, lm sao dỹm căi li Ãng phð (üm ch◊ ·ng phð H., ngıÈi
theo phe cða bang T∞c).

— Tri phð Ng· VØn H. khai r±ng m¥c d∑u th∂y c‹ tranh ch∂p vÀ Ω∂t Ωai, nhıng h„i
nØm ∂y vËi danh nghÿa l° chð tŸch HÊi Ω„ng phüi vi≈n, ·ng ta Ω°nh bu·ng tr·i v÷ Ωo l≠i ranh
r∂p Ω∂t Ωai l° v∂n ΩÀ phiÀn phˆc. Vin ha ă tn cÃng o t lng Phong Th≠nh su‚t 3
nØm r„i. C·ng t‚ vi≈n bøn q trüch cho r±ng v÷ c·ng l˚ kh·ng thÃ viŒn l˚ do l° m∂t thÈi giÈ,
n∆u th∂y b∂t c·ng l° ph®i Ωo Ω≠c, xem xỉt ranh Ω∂t trÍ l≠i. C·ng t‚ vi≈n n‹i th≤ng : lÀ l‚i cða
phð H. trong lÓc l°m chð tŸch HÊi Ω„ng phüi vi≈n tht l ba băi, vữ ph H. ba băi nn x®y
ra vÚ ün bi th®m n°y.

BŸ lu∫t sı ch∂t v∂n, phð H. Ω°nh thÓ nh∫n r±ng chœnh anh cða ·ng ta chË kh·ng ph®i
·ng ta l° ngıÈi Ωang hÔn v‚n vËi bang T∞c ΩÃ khai thüc hai chi∆c t°u Ω› Ωang ch≠y tr≈n

ΩıÈng B≠c Li≈u, C° Mau mang t≈n l° t°u H„ Nam v° H„ B∞c.

Khi bang Tc (Mă Ngàn) ra lm chng, Ãng ta bđo rng khong hi hn gữ cđ. Vin hấi
thm hfii Mă Ngàn : Dàn chểng cho rng ỹng l˚ ra ·ng ph®i ch∆t thay cho vi≈n c›
Tournier”. Mă Ngàn nn, khÃng trđ lẩi.

Qua lẩi khai cða b° H„ ThŸ Tr., c·ng chÓng th∂y c‹ s˙ s∞p s¥t cða bang T∞c ΩÃ bün
l≠i cho b° ta ph∑n Ω∂t tranh ch∂p, v÷ ba ta Ωð sˆc ỉn thua cÃng khai hn. Mă Ngàn mun
phi tay.

TrıËc khi buÊc tÊi, C·ng t‚ vi≈n Moreau y≈u c∑u T›a n≈n th∫n tr‡ng trıËc khi phün
quy∆t. C·ng t‚ vi≈n nh∞c l≠i r±ng vÚ n°y x®y ra sau vÚ ün Ninh Th≠nh LÏi h„i nØm ngi.
VÚ n°y chˆng tfi dµn chĨng Ωang s‚ng trong t÷nh tr≠ng cØng th≤ng v° v∂n ΩÀ Ω∂t Ωai l°
chuyŒn nghi≈m tr‡ng. NgıÈi ta c‹ thÃ xÓc ph≠m b∂t cˆ chuyŒn g÷, nhıng n≈n trünh xĨc

ph≠m tậi in th. Mă Ngàn ch l ngẩi mua t ΩÃ cho tü ΩiÀn mıËn l≠i, trong khi BiŒn
To≠i l° ngıÈi Ωœch thµn canh tüc. C·ng t‚ vi≈n trüch cˆ b° H„ ThŸ Tr. l° gi°u c‹ (t°i s®n ıËc
t˜ 2 Ω∆n 300.000 Ω„ng lÓc b∂y giÈ) m° quỹ nhn tàm i tch thu tt cđ lểa gƠt hüi ΩıÏc cða
BiŒn To≠i l≠i c›n Ω›i th≈m mÊt s‚ tiÀn khüc. C·ng t‚ vi≈n b®o r±ng ho°n c®nh cða BiŒn To≠i
th∫t l° kh‚n n≠n : Nh˘ng ngıÈi khÃng tữnh cđm n git t, ri bn quyn th l≠i ti∆p tay
vËi b‡n ngıÈi sang Ωo≠t. C·ng t‚ vi≈n Moreau y≈u c∑u T›a :

— Tha b‰ng BiŒn To≠i v° con l° Tia.

— Cho c· Tr‡ng ΩıÏc hıÍng trıÈng hÏp gi®m khinh (ra trıËc T›a c· Tr‡ng cˆ ch‚i l°
kh·ng c‹ c∑m dao, m¥c d∑u Ωð b±ng cË).

— Cho MiÀu (em rÃ cða BiŒn To≠i) ẽc hng trẩng hẽp giđm khinh, mƠc du Miu

ă ba l∑n bŸ can ün Øn trÊm.

— Tha b‰ng c· LiÕu (em BiŒn To≠i, vÏ cða MiÀu) v÷ thi∆u b±ng cË.

</div>
<span class='text_page_counter'>(121)</span><div class='page_container' data-page=121>

vËi th˙c t∆, trong khi nh˘ng lu∫t lŒ vÀ trıng kh∏n Ω∂t Ωai do ngıÈi Phỹp Ơt ra cha ẽc
hon hđo c th gày nhiÀu r∞c r‚i lÓc üp dÚng v°o th˙c t∆. ThÈi gian quü kæo d°i, t˜ khi

ΩıÁng s˙ ΩıÏc t≠m c∂p Ω∂t Ω∆n khi ΩıÏc c∂p vÿnh viÕn; v÷ v∫y m xđy ra cẻng ot, gian
giđo. Nhng ngẩi trong HÊi Ω„ng phüi vi≈n ch◊ ng„i t≠i chÂ, kh·ng chŸu bıËc chµn xu‚n
bƠn m° tËi sÍ Ω∂t ΩÃ xem xæt. H‡ quy∆t ΩŸnh theo ˚ ki∆n cho nh˘ng ngıÈi lıÁng thiŒn ho¥c
kỉm lıÁng thiŒn büo cüo l≠i.

Lu∫t sı Tricon k∆t lu∫n Ω≠i ΩÃ :

— BiŒn To≠i ă tranh u vậi rng rm khai phỹ v tranh Ω∂u vËi t¯ th∑n. Sau mÊt
ng°y l°m lÚng kh‰ nh‡c, anh em trÍ vÀ ch›i, sau khi Øn cÁm, h‡ cho r±ng ch∆t c‹ l¡ sıËng

thµn hÁn l° s‚ng trong ho°n c®nh nh‡c nh±n. Sau khi tranh Ω∂u vËi t¯ th∑n (c‹ l¡ lu∫t sı
mu‚n n‹i tËi bŸnh rỉt r˜ng), anh em trong gia Ω÷nh l≠i c›n ph®i tranh Ω∂u vËi nh˘ng ngıÈi
khüc, tˆc l° b‡n ngıÈi ch◊ bi∆t c‹ Ω„ng tiÀn, l°m gi°u b±ng thð Ωo≠n sang Ωo≠t. Sau khi
tranh Ω∂u vËi b‡n ngıÈi n‹i tr≈n, h‡ c›n ph®i tranh Ω∂u vËi thð tÚc phüp l˚. ChĨng ta,
nh˘ng ngıÈi Phüp, n≈n xµy d˙ng Í xˆ n°y mÊt ch∆ ΩÊ ΩÊc t°i. Kh·ng ph®i ΩÊc t°i b±ng sˆc
m≠nh cða sĨng Ω≠n, nhıng l s ấc ti ca tữnh cđm cao ơp.

Lut sı Zævaco Ωˆng l≈n biŒn hÊ, ca ngÏi lÈi buÊc tấi ca CÃng t vin, vữ CÃng t vin

ă lıu ˚ Ω∆n s˙ th∫t, Ω∆n c·ng l˚ v° c® l›ng nhµn Ω≠o. Lu∫t sı phµn chia ra hai vÚ ün, vÚ
tranh ch∂p ΩiÀn th‰ v° vÚ ün gi∆t ngıÈi.

Lu∫t sı cho r±ng chünh süch cða nh° nıËc thữ tt, nhng nhiu ngẩi tha hnh xu

ă lm cho chünh süch trÍ n≈n x∂u Ω‚i vËi dµn chĨng. ViŒc cai trŸ trÍ th°nh x∂u n∆u cüc
quan phð (chð qu∫n) l° ngıÈi üc ΩÊc. Sau khi x®y ra th®m tr≠ng, c‹ l¡ nh° nıËc n≈n n‹i
th≤ng vËi Mă Ngàn : Chểng tÃi trđ li cho Ãng s tin 1.080 ng m Ãng ă xut ra theo
giỹ cða nh° nıËc ΩÃ mua ph∑n Ω∂t cða BiŒn To≠i. V° xin ·ng ΩÃ nh° nıËc ΩıÏc y≈n”. Lu∫t
sı nh∞c l≠i ˚ ki∆n cða C·ng t‚ vi≈n l° mu‚n cho bÊ müy cai trŸ c‹ lÀ l‚i Ωˆng Ω∞n thữ phđi sa
thđi nhng k bt lng. Lut s n‹i th≈m r±ng : áu‰i nh˘ng t≈n b∂t lıÁng Í c∂p dıËi cỊng
chıa Ωð, ph®i Ωu‰i nh˘ng ngıÈi Í cp cao hn m by làu nh nậc ă tin c∫y. N≈n sa th®i
v°i ·ng phð, ·ng huyŒn b∂t hđo. Chểng ta ă thy rfl hnh ấng ca cƠp bi trễng : Mă
Ngàn cu kt vậi mất Ãng phð chð qu∫n. T≈n chünh ph≠m cða t∂n kŸch Ωπm müu n°y chœnh
l° phð H.

Tr≠ng sı Zỉvaco cỊng xin t›a tha thˆ cho cüc bŸ can v° l≈n ti∆ng : Xin qu˚ ng°i Ω˜ng

Ωıa ra mÊt b®n ỹn nghim khc, mất bđn ỹn ẽc lun ra vữ phπn nÊ. BÍi v÷ nh˘ng ngıÈi

n·ng phu kh‚n n≠n n°y mai Ωµy cỊng s¡ bŸ tr˜ng ph≠t khü Ω∑y Ωð r„i, khi h‡ trÍ vÀ tËi nh°.

Th˜a phüt l≠i s¡ tËi ΩÃ tŸch thµu s‚ lĨa cða h‡, v° l∑n n°y, qu˚ t›a c‹ thÃ tin r±ng kh·ng
bao giẩ xđy ra v ni lon na àu. Tha qu ta, ln ny sĂ c mất b lăo khc vÀ cüi ch∆t
cða b‚n Ωˆa con. B‚n ngıÈi n°y ă cht, vữ h tng rng c thÃ t˙ l˙c g÷n gi˘ ph∑n Ω∂t
ruÊng m° h ă tng rậi m hÃi v mỹu ca h tr≈n Ω‹.

MÊt s‚ ngıÈi Phüp Í C∑n ThÁ v° vi tnh làn cn ă n xem phin ta gay c∂n n°y,
h‡ tfi ra h°i l›ng vËi b®n ün. V°i ngıÈi Í Phong Th≠nh xin g¥p nh˘ng ngıÈi bŸ tÊi v° xin
phỉp cho tÊi nhµn Øn b˘a cÁm vËi thˆc Øn Ωem s≥n.

MÊt tiŒc b°y ra ti Cn Th tht ăi hai v lut s v° k˚ gi® cða cüc büo Phüp v°
ViŒt, do mÊt s‚ Ω„ng b°o Í Phong Th≠nh v° mÊt s‚ nhàn s nh cỹc Ãng Huánh Minh Ch,
Nguyến Duy BiŒn, Ngun Vi∆t Tr‡ng Í Giü R°i, ·ng BƠi VØn TĨc Í Long áiÀn. N≈n hiÃu

</div>

Lich su khan hoang Mien Nam

<b>LŸch S¯ Kh∏n Hoang </b>

<b>MiÀn Nam </b>

Tài liệu liên quan

Tài liệu bạn tìm kiếm đã sẵn sàng tải về