Bảo tàng ư, để làm gì?


Bảo tàng là một thiết chế văn hóa. Do vậy, bảo tàng là thước đo đẳng cấp văn
hóa của một quốc gia, một thành phố. Ở Việt Nam thì sao?

Khơng phải ngẫu nhiên, bảo tàng ln được trình bày nổi bật trong bản đồ giao
thông, du lịch của hầu hết các đơ thị lớn trên thế giới. Thậm chí, đó là một điểm
đến không thể thiếu với mỗi tour dành cho du khách nước ngoài.

Bảo tàng (Mouseion) là biểu thị một địa điểm hoặc một ngôi đền dành riêng cho
Muses ngự. Theo thần thoại Hy Lạp, Muses là các vị thần bảo trợ cho nghệ thuật.
Vào buổi đầu, theo nhà văn Pausanias (115 - 180), chỉ có ba vị Muses là Aoide (lời
ca, giọng hát), Melete (sự tập trung tư tưởng) và Mneme (trí nhớ). Ba nữ thủy thần
này tượng trưng cho ba điều cần thiết trong nghệ thuật thơ và trong việc thực hành
tơn giáo cổ Hy Lạp. Cịn ở thành Delphi, người ta thờ ba vị nữ thần Muses là Nētē,
Mesē và Hypatē cũng là tên ba sợi dây đàn lyre. Ngày nay, truyền thuyết thông
dụng nhất về các Muses thuộc về triết gia Plato (427 - 348 TCN), trong tác phẩm
Ion, có cả thảy 9 vị Muse. Plato tuy sống trước Pausanias 5 thế - kỷ, nhưng truyền
thuyết ơng nhắc đến có sau thuyết của Pausanias.

Trong số họ, người chị cả Calliope "có giọng du dương" ngày nay được coi là nữ
thần bảo trợ cho thiên anh hùng ca (sử thi); Clio "người ca tụng" bảo trợ cho sử


học; Terpsichorê, "người vũ nữ khêu gợi" bảo trợ múa và khiêu vũ… Tóm lại, các
nữ thần chăm lo việc học tập và nghệ thuật, từ lịch sử, thi ca… cho tới điêu khắc,
kiến trúc.
Cũng vì thế, trong số rất nhiều định nghĩa về bảo tàng, định nghĩa của Hội Bảo
tàng Mỹ được nhiều người cho là đầy đủ nhất: Bảo tàng là một thiết chế được
thành lập hoạt động lâu dài, phi vụ lợi, khơng chỉ tồn tại vì mục tiêu tiến hành các

trưng bày nhất thời. Bảo tàng được miễn thuế thu nhập quốc gia, mở cửa phục vụ
công chúng và hoạt động theo hướng quan tâm của cơng chúng, vì mục đích bảo
quản và giữ gìn, nghiên cứu, thu thập, trưng bày và giới thiệu tới công chúng các
hiện vật, mẫu vật có giá trị văn hóa và giáo dục, kể cả những hiện vật về nghệ thuật
và khoa học (cả những hiện vật sống và vô tri), tư liệu lịch sử và kỹ thuật. Do vậy,
các bảo tàng còn bao gồm cả các vườn thực vật, các vườn thú, bể cá, đài thiên văn,
cung điện, di tích lịch sử và các di chỉ mà đáp ứng nhu cầu nêu ra ở trên.


Với tư cách là nơi trưng bày và lưu trữ tài liệu, hiện vật cổ liên quan đến một hoặc
nhiều lĩnh vực như lịch sử, văn hóa của một dân tộc hay một giai đoạn lịch sử nào
đó nhằm mục đích giáo dục, học tập, nghiên cứu và thỏa mãn trí tị mị tìm hiểu về
q khứ, thì nhiều người còn định nghĩa một cách đơn giản, nhưng đầy ý nghĩa:
"Bảo tàng là nơi lưu giữ ký ức".
Những bảo tàng sớm nhất được hình thành từ các bộ sưu tập, nhất là sưu tập nghệ
thuật tư nhân của các gia đình giàu có, q tộc. Bảo tàng cơng cộng đầu tiên mở
cửa cho người dân vào xem là Bảo tàng Capitoline, vào năm 1471 khi Giáo hoàng
Sixtus IV tặng một nhóm các tác phẩm điêu khắc cổ đại quan trọng cho người dân
Rome.


Tiếp đó là Viện Bảo tàng Vatican, năm 1506. Bảo tàng lâu đời nhất ở Vương quốc
Anh là Bảo tàng vũ khí Hồng gia, mở cửa cho cơng chúng vào năm 1660… Gọi là
công cộng, nhưng các bảo tàng cũng chỉ mở cửa cho giới trung lưu và thượng lưu.
Tại London, thậm chí tới năm 1800, du khách của Bảo tàng Anh phải chờ hai tuần
cho một vé vào cửa và cũng chỉ giới hạn trong hai giờ. Vào thời Victoria, các bảo
tàng chỉ mở cửa vào buổi chiều Chủ nhật. Bảo tàng có lượng khách tham quan
đơng nhất ngày nay là Louvre (Paris, Pháp) cũng chỉ mở cửa cho công chúng từ
năm 1793, sau cuộc Cách mạng Tư sản.
Cuộc cách mạng tư sản châu Âu với tư tưởng dân chủ đã tạo cơ hội bình đẳng cho

mọi người trong việc học tập, hưởng thụ và sáng tạo nghệ thuật. Các bảo tàng lừng
danh nhất thường thiên về mỹ thuật vì các tác phẩm của điêu khắc, hội họa thường
là độc bản.
Xã hội càng văn minh thì thư viện và bảo tàng càng ý nghĩa. Và trong xã hội văn
minh, những giá trị vơ hình ln được đề cao và coi trọng hơn những giá trị vật
chất hữu hình. Đó cũng là lý do vì sao ở nhiều nước, các tỉ phú thường chọn cách
hiến tặng cho xã hội bằng việc xây dựng thư viện, bảo tàng hoặc trường học. Đó
cũng là lý do vì sao các sự kiện, các buổi chiêu đãi thường được đánh giá cao khi
tổ chức ở các bảo tàng.


Nhiều người đã ví, đến New York mà khơng đến Metropolitan Museum of Art là
chưa đến nước Mỹ; đến Paris mà không ghé Louvre là chưa đến Pháp… cũng như
chưa đến Prado (Madrid) là chưa đến Tây Ban Nha. Chỉ trong vòng 20 năm trở lại
đây, số lượng các bảo tàng trên thế giới đã tăng gấp đôi, từ 30.000 lên đến 60.000
bảo tàng.
Chưa tính đến độ giàu có về giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học của các tư liệu, mới
xét ở khía cạnh diện tích và sự tráng lệ, những Louvre, Prado, Metropolitan
Museum of Art xứng đáng là nơi ngự của các Muses. Xâm lược Việt Nam, nhưng
người Pháp cũng đã lập ra Viện Viễn đông Bác cổ (EFEO) từ ngày 20/1/1900. Đây
được xem là bảo tàng đầu tiên của nước ta. EFEO cũng đã xây dựng một thư viện
và một viện bảo tàng, ngày nay là Bảo tàng
Lịch sử Việt Nam.
Từ nền móng này, ngày nay Việt Nam có khoa
bảo tàng ở bậc đại học, các hệ thống bảo tàng
cho các lĩnh vực, các ngành, các cấp, xuống đến

Người Việt vẫn thờ ơ với việc
xây dựng cho được một cơng
trình bảo tàng có quy mơ xứng

đáng là một biểu tượng

các địa phương. Mặc dù vậy, ngoài giá trị về
kiến trúc, chưa một bảo tàng nào của Việt Nam có quy mơ xứng đáng là một biểu
tượng, nhưng tại sao người Việt vẫn thờ ơ với việc xây dựng cho được một cơng
trình kỳ vĩ như thế?


Ngay năm 2012 mới qua đây thơi, nhiều người cịn phản đối kịch liệt dự án đầu tư
11.000 tỷ đồng xây Bảo tàng Lịch sử Quốc gia. Phải chăng những lý do về khủng
hoảng kinh tế khiến người ta nghĩ đến miếng ăn trước khi nghĩ về các giá trị về
tinh thần?
Thực tế không phải thế! Và vẫn phải trở lại với câu hỏi: Xây bảo tàng để làm gì?
Nhan nhản các bảo tàng ở Hà Nội vẫn chưa đủ hiu quạnh hay sao? So sánh với 8,5
triệu lượt khách/năm của Louve, thì con số 200.000 người/năm (kỷ lục) của Bảo
tàng Dân tộc học quả là đáng tủi. Và còn đáng tủi hơn, khi đem so với Bảo tàng Hà
Nội xây dựng dịp kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long chi phí 2.000 tỷ đồng. Mà cũng
đúng thơi, người ta khơng biết xem cái gì ngồi việc ngửa cổ nhìn mái vịm tráng
lệ của ngơi nhà 2.000 tỷ đồng ấy. Chúng ta hì hục xây một bảo tàng mà khơng tính
đến cái ruột của nó, chạy theo dự án xây dựng nhà gọi là bảo tàng mà khơng biết
nó sẽ chứa những gì ở bên trong, mà dù có thì những hiện vật cũng được trưng bày
như bày hàng xén.


Lẽ ra phải là các lâu đài văn hóa ở trung tâm thì bảo tàng ở Việt Nam
cịn là một thứ lãng phí nằm ngồi rìa đời sống xã hội

Với cái bảo tàng 11.000 tỷ đồng trong tương lai, câu hỏi sẽ bày gì trong ngơi nhà
khổng lồ ấy càng canh cánh hơn khi hai bảo tàng góp hiện vật là Bảo tàng Lịch sử
và Bảo tàng Cách mạng vẫn duy trì như hiện nay?


Nhà phê bình Nguyễn Bỉnh Quân nhận xét: "Các bảo tàng ở Việt Nam quá thấp về
đẳng cấp, tiêu điều về nghiên cứu giáo dục và uể oải về hoạt động. Lẽ ra phải là


các lâu đài văn hóa ở trung tâm thì bảo tàng ở Việt Nam còn là một thứ xa xỉ - xập
xệ nằm ngồi rìa đời sống xã hội". Tính khoa học và nguyên bản độc đáo của việc
sưu tầm hiện vật là xương sống của bảo tàng. Nhưng ở đó vắng bóng nhà khoa học,
sinh viên, nghiên cứu sinh cũng khơng làm việc ở đây, thay vào đó chỉ có các "ơng
từ giữ đền".
Và người ta cũng chán khi thay vì đến để chiêm ngưỡng, tìm tịi các tác phẩm, di
vật độc bản chỉ nhìn thấy những bản chép nhan nhản có thể thấy ở nhiều nơi khác
nhau.
Bảo tàng hiện đại vẫn là một ngôi đền của các Muses, nhưng mặt khác nó vẫn cần
là một địa điểm cơng cộng hấp dẫn. Hoạt động của bảo tàng đa dạng từ học tập,
nghiên cứu cho tới hội thảo, du lịch, giải trí, lễ hội, thậm chí là tiệc tùng. Bảo tàng,
nên chuyển từ chức năng tuyên truyền giáo dục chung chung sang văn hóa, nghệ
thuật và khoa học. Nếu soi vào những tiêu chí như vậy, dường như các bảo tàng
của Việt Nam cịn xa lắm mới có thể đạt đến. Và câu hỏi "Bảo tàng ư - để làm gì?"
- vẫn có lý!