XÃ hội học số 4 (88), 2004

51

Tìm hiểu văn hóa làng Việt vùng châu thổ sông Hồng
qua sự biến đổi đờng bán kính kết hôn
hơn nửa thế kỷ qua
Mai Văn Hai
I. Đôi nét về địa bàn và phơng pháp
Địa bàn đợc khảo sát là Đào Xá - một làng nhỏ thuộc xà An Bình, huyện
Nam Sách, tỉnh Hải Dơng. Về mặt địa lý, Đào Xá cách Hà Nội khoảng 75 km và
cách thành phố Hải Dơng hơn 10km cùng về hớng Đông Bắc. Từ quốc lộ 5 đi dọc
theo sông Kinh Thầy, qua xà Cộng Hòa hơn 1 km, rẽ trái là có thể vào làng (Đào Xá
nằm ở phía Nam sông Kinh Thầy khoảng 200m).
Vào tháng 10 năm 2000 - thời điểm chúng tôi tiến hành cuộc khảo sát này - Đào
Xá có 193 hộ gia đình, 735 nhân khẩu, với diện tích canh tác là 98 mẫu Bắc Bộ (khoảng
36 ha). Nếu trừ đi các nguồn đất dự trữ và đất chân mạ, mỗi khẩu làm nông nghiệp ở
đây chỉ còn cha đầy một sào đất giao khoán để canh tác. Dù thuộc diện đất chật ngời
đông, song các ngành nghề phụ (phi nông) của làng lại cha phát triển. Ngoài trồng trọt
và chăn nuôi, cả làng chỉ cã mét hé lµm vµng m·, 1 hé lµm than xỉ, 3 hộ buôn chuối ra
Quảng Ninh, 2 hộ thu gom hành tỏi bán vào Thanh - Nghệ. Trong làng có 2 hộ có máy
xát gạo, 1 hộ có xe công nông chuyên chở vật liệu xây dựng, chất đốt hoặc các thứ hàng
hóa khác mà phạm vi hoạt động cũng chỉ dừng lại trong làng hoặc trong xÃ. Bù đắp cho
các hoạt động sản xuất nông nghiệp cha mấy phát triển, hàng năm vào những lúc nông
nhàn, những ngời có sức khoẻ của làng thờng đến các thành phố lớn nh Hà Nội, Hải
Dơng, Hải Phòng, Quảng Ninh tìm kiếm việc làm, để tăng thêm thu nhập.
Từ ngày Đổi mới, đời sống của c dân Đào Xá có sự chuyển đổi đáng kể. Nhà
tranh vách lá không còn, tất cả đà đợc ngói hóa hoặc mái bằng hóa. Lác đác trên địa
bàn c trú có hộ xây nhà tầng theo kiểu thành phố. 100% số hộ có điện thắp sáng. Về
truyền thông đại chúng, 85% số hộ có ra đi ô hoặc ti vi, 2 hộ mắc điện thoại trong nhà
làm dịch vụ. Xe đạp mỗi nhà có từ 1 đến 2 chiếc. Số xe máy của làng nhích dần theo thời

gian, cho tới thời điểm khảo sát đà lên tới hơn 40 chiếc. Điều đáng nói là hầu hết số xe
này đều không sử dụng hết công suất. Có nhiều xe mỗi tháng chỉ đợc nổ máy và chạy
ra khỏi làng đôi ba lần, sau đó đợc lau chùi sáng bóng và đặt yên vị trong một góc nhà.
Dờng nh ngời ta mua xe để lu giữ một thứ tài sản có giá trị hơn là để phục vụ cho
các hoạt động thờng ngày của mình. Rõ ràng là sự hội nhập vào cơ chế thị trờng ở đây
còn khá chậm và ngời dân thì thích bảo lu các giá trị của ông cha còn để lại.


Bài viết nằm trong khuôn khổ của đề tài cấp bộ Một số giá trị văn hóa làng Việt vùng châu thổ sông
Hồng trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa ®Êt n−íc”.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c.

www.ios.org.vn


52

Tìm hiểu văn hóa làng Việt vùng châu thổ sông Hồng...

Trong nhiều năm - từ năm 1992 đến năm 2000 - tại ngôi làng nhỏ này, chúng
tôi đà tiến hành nhiều cuộc khảo sát với các chủ đề khác nhau nh: thuỷ lợi và quan
hệ làng xÃ, các quan hệ gia đình và dòng họ, các hình thức tín dụng chính thức và
phi chính thức trong bối cảnh của nền kinh tế thị trờng. Nhờ những cuộc nghiên
cứu này, chúng tôi đà tập hợp đợc nhiều loại t liệu khác nhau: tập Hơng ớc và
các bản đồ giải thửa, các cây phả hệ và bản đồ c trú của từng dòng họ, các số liệu về
tiến triển dân số và biến động đất đai của làng từ 1945 đến 2000, v.v
Lần này về Đào Xá, dựa vào sổ hộ khẩu và sổ theo dõi đăng ký kết hôn do ủy
ban nhân dân xà cung cấp, chúng tôi lập đợc một danh sách về tình trạng hôn nhân
chung của cả làng. Theo đó thì ở thời điểm tháng 10 năm 2000, Đào Xá có 339 ngời
đà qua kết hôn, trong đó nam giới có 163 ngời, nữ giới 176 ngời. Để đáp ứng một số

mục tiêu đà đợc xác định từ trớc (nh tuổi kết hôn, phạm vi không gian kết hôn,
quyền quyết định hôn nhân, v.v) nên các thành phần goá vợ, goá chồng, ly hôn, kết
hôn lần thứ hai trở lên, hay những cặp vợ chồng mà ngời chồng từ nơi khác đến,
đều đợc đa ra khỏi tập mẫu nghiên cứu. Vì vậy, đối tợng phân tích chỉ còn 272
ngời (136 cặp), chiếm 80,23% tổng số ngời đà kết hôn của làng.
Cần lu ý là, trong phong tục hôn nhân ở nông thôn nớc ta, hiện tợng c
trú bên chồng, tức là mỗi cặp vợ chồng sau ngày cới thờng về sống cùng (hay sống
gần) gia đình chồng, cho đến nay, vẫn là phổ biến. Dựa vào đặc điểm này và xem xét
về mặt không gian, chúng tôi chọn ngời chồng làm trục đối chiếu để xác định đờng
bán kính kết hôn (rayon matrimonial) của 136 cặp vợ chồng trong mẫu khảo sát. Nói
khác đi, là những ngời vợ trong số 136 cặp vợ chồng kia có quê gốc ở đâu? Họ là
ngời cùng làng, cùng xÃ, cùng huyện, cùng tỉnh hay khác tỉnh so với ngời chồng?
(Xem giản ®å)
Ngoµi tØnh

Cïng tØnh
Cïng hun
Cïng x·
Cïng lµng

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c.

www.ios.ac.vn


Mai Văn Hai

53

Xét về thời gian, trong số 136 phụ nữ đợc chọn thì ngời kết hôn sớm nhất là

năm 1941, ngời muộn nhất là năm 2000. Căn cứ vào những biến đổi quan trọng
trong đời sống kinh tế xà hội của đất nớc hơn nửa thế kỷ qua (nh hai cuộc kháng
chiến chống Pháp và chống Mỹ, phong trào hợp tác hóa trong sản xuất nông nghiệp,
sự nghiệp đổi mới, v.v), chúng tôi chia 136 ngời này thành 3 nhóm và coi việc hôn
nhân của mỗi nhóm nh một mô hình để so sánh và phân tích:
- Mô hình 1: từ 1941 đến 1959;
- Mô hình 2: từ 1960 đến 1985; và
- Mô hình 3: từ 1986 đến tháng 10/2000
Dới đây xin trình bày từng mô hình một.
II. Mô hình 1941 - 1959
Theo kết quả điều tra, số phụ nữ kết hôn lần đầu và hiện đang sống chung
dới một mái nhà với ngời chồng ở Đào Xá của giai đoạn này có tất cả 24 ngời.
Tuổi trung bình của họ (tính ở thời điểm năm 2000) là 67,17; trong đó ngời có tuổi
cao nhất là 82, thấp nhất là 58. Về học vấn, ngời có trình độ cao nhất đạt lớp 5/10;
thấp nhất là mù chữ; số còn lại chỉ ở mức biết đọc, biết viết. Họ thực hành các công
việc gọi là xuất giá tòng phu khá sớm, trung bình từ 16 đến 18 tuổi, đặc biệt có 5
ngời thuộc diện tảo hôn từ 11 đến 15 ti. ViƯc c−íi hái cđa hä ®Ịu theo nghi thøc
cỉ truyền và quyền quyết định hoàn toàn thuộc về gia tộc. Nhìn chung, tiểu sử và
chân dung xà hội của nhóm phụ nữ này cha có sự khác biệt là bao so với hình tợng
ngời phụ nữ Việt Nam trong truyền thống. Ngồi tiếp chúng tôi trong ngôi chùa làng
mới đợc xây dựng lại (nơi sinh hoạt của hội ch bà), các bà vừa thong thả trò
chuyện, vừa bỏm bẻm nhai trầu, để lộ đôi hàm răng đen nhánh.
Trong nhóm này, số ngời sinh ra ở Đào Xá (tức cùng làng với chồng) chiếm tỷ
lệ cao nhất, tiếp đó là những ngời thuộc các làng Đa Đinh, An Đông và An Đoài
(cùng xÃ). Tính riêng cho hai địa bàn này, số ngời lấy chồng Đào Xá đà đạt tới
83,33%.
Biểu 1: Nơi sinh của những ngời lấy chồng Đào Xá từ năm 1941 đến năm 1959

- Cùng làng:


15 ngời

=

62,50%

- Cùng xà (khác làng):

5 ngời

=

20,83%

- Cùng huyện (khác xÃ):

4 ngời

=

16,67%

- Cùng tỉnh (khác huyện):

0 ngời

=

0,00%


- Khác tỉnh:

0 ngời

=

0,00%

24 ngời

=

100,00%

Rõ ràng là từ thời điểm 1959 trở về trớc, việc hôn nhân ở Đào Xá vẫn theo
kiểu nội hôn (endogamie) là chủ yếu. Hiện tợng nội hôn trong cộng đồng làng xÃ
không phải là một sản phẩm của riêng Đào Xá hay ở một làng xà Việt Nam nào đó,
mà mang tính phổ biến toàn thế giới. Theo nhà nghiên cứu Bounak thì trong c¸c x·
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c.

www.ios.org.vn


54

Tìm hiểu văn hóa làng Việt vùng châu thổ sông Hồng...

hội xa, các xà hội tiền t bản, nhất là trong các vùng nông thôn, thì tình trạng
ngoại hôn là rất hiếm, có đến 80% các cuộc kết hôn là nội hôn trong cộng đồng làng
xÃ. Ngời ta ta còn tính đợc, về mặt sinh thái nhân văn, mỗi cộng đồng biệt lập chỉ

cần có hơn 500 nhân khẩu, thì nam nữ thanh niên đà có thể lấy nhau, và con số tối
thiểu này cũng đủ cho việc tái sản xuất và cân bằng dân số [1; 2002: 78].
Trở lại với Đào Xá, ta thấy mô hình 1941 - 1959 với tỷ lệ nội hôn rất cao là
hoàn toàn có thể lý giải đợc trên nhiều bình diện khác nhau: sinh thái, kinh tế xÃ
hội và văn hóa.
Trớc hết, xét về mặt địa vực, giống nh nhiều làng xà khác của vùng châu
thổ, cho đến thời điểm xây dựng hợp tác xà trong sản xuất nông nghiệp (1958), Đào
Xá vẫn còn bị khép kín bởi các lũy tre xanh. Cha nói đâu xa, chỉ lấy Đa Đinh là một
làng cùng xà và khu c trú chỉ cách Đào Xá khoảng 300 m, song đến thời điểm này,
hai làng vẫn bị ngăn cách bởi một con ngòi khá rộng. Sống trong điều kiện biệt lập
nh thế, trai gái đến tuổi trởng thành thờng tìm ý trung nhân của mình trong nội
bộ của làng, vì họ ít có khả năng thực hiện việc liên kết và trao đổi gen với những
nhóm c dân ở xa hơn nữa.
Về mặt kinh tế lại có những ràng buộc rất khắt khe đối với việc ngoại hôn
(exogamie). Điều này đợc thể hiện rất rõ trong các thứ luật tục thành văn hay bất
thành văn của làng. Nghiên cứu về làng Mông Phụ (thuộc xà Đờng Lâm, Sơn Tây),
một học giả Pháp là Nelly Krowolsky cho biết: điều 88 trong Hơng ớc của làng này
ấn định tiền cheo là 1,5 đồng khi ngời con trai lấy vợ làng và 10 đồng nếu anh ta lấy
vợ làng khác [2; 2003: 108]. Đọc Hơng ớc (cải lơng) của Đào Xá trớc cách mạng
tháng Tám năm 1945, chúng tôi cũng gặp những quy định tơng tự. Chúng ta đều
biết ngời nông dân xa kia rất nghèo khổ. Trong tác phẩm Tắt đèn của nhà văn
Ngô Tất Tố, chỉ vì không có dăm ba đồng bạc nộp su cho chồng, chị Dậu đà phải
đem bán cả con cả chó cho nhà nghị Quế. Đặt trong bối cảnh đó thì rõ ràng mức tiền
cheo 10 đồng nếu lấy vợ làng khác là một thách thức vô cùng khó khăn, không phải
ai cũng có thể vợt qua.
Nhng những thách thức khó vợt qua nhất để lấy vợ thiên hạ có lẽ không
phải sự chia cắt về địa vực, cũng không phải về kinh tế, mà thuộc về lối sống và văn
hóa. Chúng ta cũng biết trong các làng xà xa, ngời nông dân vẫn quen với sản
xuất nhỏ, tự cấp tự túc, tự sản tự tiêu, cha quen với sản xuất hàng hóa, cha
quen hội nhập và trao đổi sản phẩm với thế giới bên ngoài. Trải qua hàng nghìn

năm, cái tính chÊt “tù cÊp tù tóc” Êy ®· in dÊu Ên khá đậm vào cả trong lối sống và
văn hóa của họ, kể cả trong việc hôn nhân và gia đình. Không phải ngẫu nhiên mà
nhiều câu ca dao khuyến khích lấy chồng làng đợc truyền từ thế hệ này sang thÕ hƯ
kh¸c. C¸c bËc cha mĐ th−êng nãi: “Con g¸i mà gả chồng gần / Có bát canh cần nó
cũng mang cho / Con gái mà gả chồng xa / Trớc là mất giỗ sau là mất con!. Lứa trẻ
thì mách bảo nhau: Trâu ta ăn cỏ đồng ta, thậm chí họ còn tuyên bố một cách
thẳng thừng: Ta về ta tắm ao ta / Dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn!. Cái tâm lý coi
trọng làng quê bản quán và một lối sống mà cái gì cũng muốn tự cấp tự túc đà giải

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c.

www.ios.ac.vn


Mai Văn Hai

55

thích tại sao ở Đào Xá giai đoạn 1941 - 1959 có đến 83,33% phụ nữ lấy chồng trong
phạm vi làng xÃ.
III. Mô hình 1960 - 1985
ở giai đoạn 1960 - 1985, số phụ nữ trong mẫu có 61 ngời, chiếm 48,58%
trong số ba nhóm đợc khảo sát. Ngời có tuổi đời cao nhất ở nhóm này là 58, thấp
nhất là 31, còn tính trung bình là 40,30. Nhìn chung, tiểu sử và chân dung của họ đÃ
có sự khác biệt đáng kể so với nhóm 1. Về học vấn, trong nhóm có 2 ngời đạt trình
độ tơng đơng lớp 10/10 (là giáo viên cấp II, hệ s phạm trung cấp 7 + 3); 2 ngời
chỉ đến lớp 3/10; tính trung bình là 6/10 hoặc 7/10. Tuổi kết hôn trung bình của họ là
20,5; trong đó ngời kết hôn sớm nhất vào năm 17 tuổi, muộn nhất là 35 tuổi. Việc
hôn nhân của phần đông trong số họ là dựa trên cơ sở tình yêu đôi lứa và do họ quyết
định là chính. Đặc biệt, đờng bán kính kết hôn của nhiều ngời trong số này đÃ

vợt ra khỏi luỹ tre làng để vơn tới các làng, xÃ, huyện khác, thậm chí tỉnh khác.
Biểu 2. Nơi sinh của những ngời lấy chồng Đào Xá từ năm 1960 đến 1985

- Cùng làng:

20 ngời

=

32,79%

- Cùng xà (khác làng):

20 ngời

=

32,79%

- Cùng hun (kh¸c x·):

17 ng−êi

=

27,86%

- Cïng tØnh (kh¸c hun):

2 ng−êi


=

3,28 %

- Khác tỉnh:

2 ngời

=

3,28 %.

61 ngời

=

100,00%

So sánh biểu 1 và biểu 2, ta thấy đờng bán kính kết hôn qua 25 năm (từ
1960 đến 1985), đà có sự biến đổi rất lớn. Nếu lấy vị trí trung tâm của làng làm tâm
điểm, thì độ dài bán kính kết hôn ở mô hình 1 xoay quanh tâm điểm chỉ vài ba cây số
đổ lại. Nhng sang mô hình 2, đờng bán kính này đà mở rộng hàng chục, thậm chí
hàng trăm cây số.
Sự mở rộng độ dài bán kính kết hôn đồng nghĩa với việc mở rộng các giới hạn
về mặt hành chính. Nếu trớc đây trai Đào Xá chỉ lấy vợ cùng làng, cùng xà là chủ
yếu, thì nay họ đà vơn xa tới các địa bàn khác trong huyện, trong tỉnh, và ngoài
tỉnh. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, từ khoảng những năm 60 của thế kỷ trớc, sự
khép kín của làng xà vùng châu thổ sông Hồng không ngừng bị phá vỡ. Phải chăng,
hiện tợng mở rộng đờng bán kính kết hôn mà cuộc khảo sát vừa phát hiện cũng

góp phần phá vỡ tính khép kín ấy?
Đến đây có thể đặt câu hỏi: tại sao ở Đào Xá trong giai đoạn 1960 - 1985 đà có
bớc nhẩy vọt đột biết về sự mở rộng độ dài bán kính kết hôn?
Qua phỏng vấn hồi cố, các cụ phụ lÃo ở đây cho biết, ngay từ năm 1958, tại
làng này, ngời ta đà bắt đầu tiến hành đào đắp hệ thống kênh mơng nội đồng, sửa
sang bờ vùng, bờ thửa nhằm phục vụ cho mục tiêu sản xuất lớn xà hội chđ nghÜa.
Trong khu vùc c− tró, mét con ®−êng lín (ô tô có thể đi đợc) đợc mở sang các lµng

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c.

www.ios.org.vn


56

Tìm hiểu văn hóa làng Việt vùng châu thổ sông Hồng...

Đa Đinh, An Đông, An Đoài hoặc nối sang xà Cộng Hòa để ra đờng quốc lộ. Hệ
thống giao thông mới đà phá vỡ tính chất khép kín và biệt lập của các làng xà xa,
làm cho ngời hàng xÃ, hàng huyện trở nên gần gũi.
Bên cạnh hệ thống giao thông đợc mở rộng, còn phải kể đến những tác động
của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nớc. Vào khoảng những năm 1964- 1965, tức là
thời điểm giặc Mỹ bắt đầu mở rộng cuộc chiến tranh phá hoại ra miền Bắc, hợp tác xÃ
An Bình thành lập ra một đội thuỷ lợi chuyên trách (còn gọi là đội 202), gồm toàn
những ngời trẻ tuổi và khỏe mạnh, riêng Đào Xá mỗi năm đóng góp vào đó từ 15 đến
20 ngời. Đội này chuyên lo việc san lấp hố bom hoặc tham gia vào các hạng mục công
trình thuỷ lợi lớn ở ngoài phạm vi của xà An Bình. Đây là điều kiện rất thuận lợi để
nam nữ thanh niên giữa các làng xà làm quen, yêu đơng và đi đến hôn nhân. Ngoài
ra, từ những năm 1960, nhất là từ tháng 8/1964, ở Đào Xá năm nào cũng có khoảng 56 thanh niên gia nhập quân đội, đi thanh niên xung phong hay đến làm việc trong các
cơ quan, nhà máy, xí nghiệp của Nhà nớc. Cũng có những ngời trong số này, khi hết

chiến tranh, đà mang theo vợ từ các địa phơng khá xa trở về làng sinh sống [3; 1997:
104 - 105], làm cho tỷ lệ những ngời lấy vợ bên ngoài làng xà tăng lên.
Sự mở rộng đờng bán kính kết hôn ở Đào Xá nói riêng và ở miền Bắc nớc ta
nói chung từ 1960 đến 1985 cũng còn là kết quả tất yếu của một sự biến đổi văn hóa
có chủ định [4; 2001: 187], mà sự chuẩn bị của nó đợc bắt đầu từ các giai đoạn
trớc đó.
Theo dòng lịch sử, chúng ta biết cuộc Cách mạng tháng Tám 1945 đà xoá bỏ
chế độ thuộc địa nửa phong kiến, đa nớc ta vào một kỷ nguyên mới, kỷ nguyên của
độc lập, tự do và dân chủ. Mặc dù sau năm 1945, cả nớc phải trải qua cuộc chiến
tranh vệ quốc, song các giá trị và chuẩn mực mà chế độ mới muốn xây dựng đà bắt
đầu đợc hình thành. Khẩu hiệu sống theo đời sống mới khích lệ mọi thành viên xÃ
hội rũ bỏ những gì là lạc hậu, lỗi thời của nếp sống cũ từ xa để lại. Riêng về hôn
nhân, không chỉ các hủ tục nh tảo hôn, hôn nhân gả bán, hay việc hứa hôn cho
trẻ nhỏ bị ngăn cấm, mà các nghi thức cới hỏi rờm rà và nhuốm màu mê tín nh
lễ tơ hồng, lễ so tuổi, lễ lạy sống ông bà, cha mẹ cũng ít ngời còn tuân theo [5;
2003: 31]. Trong không khí tràn đầy tính cách mạng ấy, các cơ sở của tâm lý lấy
chồng gần, ăn cỏ đồng ta, tắm ao ta bị lung lay khá mạnh. Đến tháng 10 năm
1959, Luật hôn nhân và gia đình của nớc Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, đÃ
tạo thêm cơ sở pháp lý cho việc đổi mới phong tục hôn nhân cổ truyền. Riêng làng
Đào Xá, trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1946- 1954) thuộc vùng tạm bị chiếm
nên những ảnh hởng cđa lèi sèng míi cã chËm h¬n so víi vïng tự do một chút, song
từ sau khi hòa bình lập lại, nhất là từ năm 1958 trở đi, việc hôn nhân ở đây đà hòa
vào phong trào đổi mới chung trên miền Bắc xà hội chủ nghĩa.
IV. Mô hình 1986 - 2002
Nhóm thứ ba là nhóm của những ngời kết hôn từ năm 1986 đến tháng 10
năm 2002 (thời điểm tiến hành cuộc khảo sát). Nhóm này có 51 ngời (chiếm 37,49 %
tổng số mẫu). Họ còn khá trẻ, tuổi trung bình là 31,37; ngời có tuổi đời cao nhất lµ
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c.

www.ios.ac.vn



Mai Văn Hai

57

42, thấp nhất là 18. Một đặc điểm cần lu ý là phần lớn trong số họ đà theo học hệ
phổ thông 12 năm. Tính trung bình học vấn của họ đạt tới lớp 10/12, trong đó ngời
đạt trình độ cao nhất là lớp 12, thấp nhất là lớp 5. Nếu so với mô hình 2 thì tuổi kết
hôn trung bình ở mô hình này cao hơn một chút (20,58 tuổi so với 20,50 tuổi). Tuy
nhiên, nếu mô hình 1960 - 1985 không có ai tảo hôn và số lấy chồng >= 26 tuổi chỉ có
3,20%, thì đến mô hình này có đến 9,80% tảo hôn (lấy chồng khi 17 tuổi hoặc xấp xỉ
18 tuổi) và có đến 9,80 % lấy chồng khi đà >= 26 tuổi. Còn đờng bán kính kết hôn
của họ đợc thể hiện qua biểu 3 dới đây:
Biểu 3. Nơi sinh của những ngời lấy chống Đào Xá từ 1986 đến tháng 10 năm 2000

- Cùng làng:

9 ngời

=

17,65%

- Cùng xà (khác làng) :

16 ngời

=


31,37 %

- Cïng hun (kh¸c x·):

25 ng−êi

=

49,02%

- Cïng tØnh (kh¸c hun):

0 ngời

=

0,0%

- Khác tỉnh:

1 ngời

=

1,96%

51 ngời

=


100,00%

Nh vậy, đến mô hình thứ ba, tỷ lệ kết hôn cùng làng tiếp tục giảm mạnh, kết
hôn cùng xà bắt đầu chững lại. Trong khi đó, tỷ lệ kết hôn cùng huyện lại tăng
mạnh, còn kết hôn cùng tỉnh hoặc khác tỉnh không đáng kể.
Nguyên nhân của sự biến đổi độ dài bán kính kết hôn ở biểu 3, cố nhiên,
không có gì khác hơn là sự tác động của những biến đổi kinh tế - xà hội trong thời kỳ
đổi mới.
Nh đà trình bày, từ ngày Đổi mới, nhất là từ sau khoán 10 (1988) và sau
Luật đất đai (1993), với t cách là một đơn vị tự chủ trong sản xuất và kinh doanh,
các hộ gia đình nông dân đà đợc nâng cao về mức sống và không ngừng mở rộng địa
bàn hoạt động (nh buôn chuối ra Quảng Ninh, buôn hành tỏi vào Thanh - Nghệ,
đến các thành phố làm cửu vạn). Thêm vào đấy, tiến trình hiện đại hóa giao thông
cũng nh sự tiến bộ của các phơng tiện kỹ thuật (nh xe đạp, xe máy, điện thoại)
cũng làm cho họ có thêm sức mạnh để vơn đến những miền đất mới, xa hơn.
Xét riêng ở nhóm phụ nữ kết hôn từ năm 1986 đến tháng 10/2000, ta thấy
trình độ học vấn của hầu hết trong số họ đà đạt đến bậc trung học phổ thông, nghĩa
là ít nhất họ đà có một vài năm theo học ở trờng huyện khi tuổi đời ở quÃng 15 - 17.
Dẫu khoảng thời gian này không phải là dài, nhng quả thực đây là một cơ hội rất
tốt để họ có thể mở rộng phạm vi lựa chọn và đi tới việc hôn nhân của đời mình.
Tuy nhiên, nguyên nhân quan trọng nhất - theo chúng tôi - vẫn là nguyên
nhân văn hóa, mà nguồn gốc của nó đợc bắt đầu từ chính trong bản thân phong tục
hôn nhân.
Làm việc ở Đào Xá, chúng tôi thờng nghe câu nói cửa miệng của mọi ngời,
rằng quan hệ trong cộng đồng làng xà nơi đây là thứ quan hệ phi nội tắc ngoại.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c.

www.ios.org.vn



58

Tìm hiểu văn hóa làng Việt vùng châu thổ sông Hồng...

Nghĩa là mọi ngời dân trong làng đều có mối quan hệ họ hàng với nhau, không phải
bên nội thì cũng là bên ngoại. Tại sao có tình trạng này? Lơng Văn Hy- qua nghiên
cứu làng Hoài Thị, Bắc Ninh - cho rằng tỷ lệ hôn nhân trong cộng đồng tơng đối
cao qua nhiều đời trong một làng nhỏ đà dẫn tới quan hệ thân tộc chằng chịt khắp
làng [6; 2000: 49]. Rõ ràng là tình trạng phi nội tắc ngoại ở Đào Xá là hệ quả không
tránh khỏi của tâm lý lấy chồng gần hay ta tắm ao ta, tức là tình trạng nội hôn ở
các giai đoạn trớc. Thứ quan hệ thân tộc chằng chịt khắp làng này đà làm cho trai
gái trong làng, khi muốn tìm đối tợng cho hôn nhân, không có cách nào khác là phải
hớng ra bên ngoài làng xà gốc của mình.
Sau cùng, cũng cần nhấn mạnh rằng, sự mở rộng các vòng tròn hôn nhân
(cercle de mariage) ở Đào Xá trong thời kỳ Đổi mới là sự mở rộng từ từ, tiệm tiến (từ
làng đến xÃ, rồi đến huyện), chứ không phải sự mở rộng một cách nhẩy vọt, đột biến
nh hiện tợng lấy chồng nớc ngoài, nhất là Đài Loan đà xảy ra ở một số địa
phơng. Đây cũng là đặc điểm thờng thấy ở những làng làm nông nghiệp, ở xa các
trung tâm kinh tế và chậm hội nhập vào cơ chế thị trờng.
V. Kết luận
Ngợc trở lên, chúng ta đà xem xét quá trình mở rộng đờng bán kính kết hôn ở
Đào Xá từ năm 1941 đến tháng 10 năm 2000. Đến đây, cần điểm lại một số nét chính.
1. Giống nh là trái đất vừa quay quanh mặt trời vừa tự quay quanh trục của
nó, các mô hình của thể chế hôn nhân ở Đào Xá vừa biến ®ỉi theo sù biÕn ®ỉi cđa ®êi
sèng kinh tÕ - x· héi nãi chung, song ®ång thêi cịng tù biÕn đổi theo quy luật của
riêng mình.Kết quả là, sau hơn nửa thế kỷ (từ 1941 đến 2000), đờng bán kính kết
hôn ở đây đà không ngừng mở rộng từ làng, sang xÃ, rồi đến huyện. Sự biến đổi này
không chỉ phù hợp với đời sống hiện đại, mà còn phản ánh sự tiến bộ của thể chế hôn
nhân ở nớc ta trong hơn nửa thế kỷ qua.

2. Trong số những nguyên nhân dẫn đến sự biến đổi độ dài đờng bán kính
kết hôn ở cả ba giai đoạn (1941 - 1959; 1960 - 1985 vµ 1986 - 2000), ta thÊy nổi bật
lên là những nguyên nhân về văn hóa và lối sống. Đây là một bằng chứng không thể
bác bỏ cho quan ®iĨm ®ang rÊt phỉ biÕn hiƯn nay, r»ng văn hóa là cơ sở và động lực
của sự phát triển. Chính vì vậy, trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất
nớc, khi nghiên cứu về phát triển, không thể không đặt vấn đề kế thừa và phát huy
các giá trị của văn hóa truyền thống, trong đó có các giá trị của văn hóa làng xÃ.
3. Là một sản phẩm của các điều kiện kinh tế - xà hội, song đến lợt mình,
các thể chế hôn nhân mới cũng có tác động trở lại đối với các quá trình kinh tế - xÃ
hội nói chung. Nh trờng hợp của làng Đào Xá, khi độ dài bán kính kết hôn đợc
mở rộng cũng có nghĩa là tính cơ động xà hội của ngời dân, nhất là nhóm trẻ, đÃ
tăng lên, các hoạt động của họ không còn quanh quẩn nơi làng xÃ, và điều này là vô
cùng cần thiÕt tr−íc nhu cÇu héi nhËp cđa nỊn kinh tÕ thị trờng - một nền kinh tế
mà không gian của nã cịng kh«ng ngõng më réng.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c.

www.ios.ac.vn


Mai Văn Hai

59

Tài liệu tham khảo
1. Georges Olivier (2002): Sinh thái học nhân văn. Nxb Thế giới. Hà Nội.
2. Nguyễn Tùng (2003): Mông Phụ - một làng đồng bằng sông Hồng. Nxb Văn hóa - Thông
tin, Hà Nội.
3. Mai Văn Hai, Bùi Xuân Đính (1997): Thủy lợi và quan hệ lµng x·, Nxb Khoa häc x· héi,
Hµ Néi.

4. Grant Evans (2001): Bức khảm văn hóa châu á, Nxb Văn hóa Dân tộc. Hà Nội.
5. Mai Văn Hai, Ngô Ngọc Thắng (2003): Về sự biến đổi mô hình phong tục hôn nhân ở châu
thổ sông Hồng qua mấy thập niên gần đây. Tạp chí XÃ hội họcsố 2/2003.
6. Lơng Văn Hy (2000): Ngôn ngữ, giới và nhóm xà hội từ thực tiễn tiếng Việt. Nxb Khoa
học xà hội, Hà Nội.

Trên giá sách của nhà XÃ hội học
(Tiếp theo trang 31)
ã

Nguyễn mạnh hùng: Chiến lợc kế hoạch chơng trình đầu t phát triển
kinh tế xà hội Việt Nam đến năm 2010. Nxb Thống kê. 2003. 872 tr.

ã

Trần Hoàng kim: T liệu kinh tế - xà hội 631 huyện, quận, thị xÃ, thành phố
thuộc tỉnh Việt Nam. Nxb Thống kê. 2002. 2383 tr.

ã

Trần đức lơng, nguyễn đức bình, nguyễn duy quý: Đổi mới để phát
triển. Nxb Chính trị Quốc gia. 2002. 239 tr.

ã

Georges Olivier: Sinh thái học nhân văn. Huy Yên, Võ Bình (dịch). Nxb Thế giới.
2002. 150 tr.

ã


Jean - Claude Passeron: Lý luận xà hội học. Trịnh Văn Tùng (dịch) Nxb Thế
giới. 2002. 354 tr.

ã

Hồ sỹ quý: Con ngời và phát triển con ngời: Trong quan niệm của C.Mác và
Ph.ăngghen. Nxb Chính trị Quốc gia. 2003. 499 tr.

ã

Emily A. Schultz, Robert H. Levenda: Nhân học - một quan điểm về tình
trạng nhân sinh (tài liệu tham khảo nội bộ). Phan Ngọc Chiến, Hồ Liên Biên (dịch).
Nxb Chính trị Quốc gia. 2001. 506 tr.

ã

Lê thi: Việc làm, đời sống phụ nữ trong chuyển ®ỉi kinh tÕ ë ViƯt Nam. Nxb
Khoa häc x· héi.

•

Ngun ngọc trân: Một số vấn đề kinh tế toàn cầu hiện nay. Nxb Thế giới.
2003. 307 tr.

ã

Trần văn tùng: Chất lợng tăng trởng nhìn từ Đông á. Nxb Thế giới. 2003. 255 tr.

ã


Tổng cục thống kê: Số liệu thống kê kinh tÕ x· héi ViÖt Nam 1975 - 2000. Nxb
Thèng kê. 2000. 641 tr.

ã

Trần quốc vợng: Văn hóa Việt Nam - tìm tòi và suy ngẫm. Nxb Văn hóa dân
tộc. 2000. 984 tr.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c.

www.ios.org.vn


60

Tìm hiểu văn hóa làng Việt vùng châu thổ sông Hồng...

Mai Văn Hai
Tìm hiểu văn hóa làng Việt vùng châu thổ sông Hồng qua sự
biến đổi độ dài bán kinh kết hôn hơn nửa thế kỷ qua

Dựa trên các số liệu điều tra xà hội học về ba mô hình hôn nhân ở ba
nhóm tuổi khác nhau, bài báo chỉ ra rằng, hơn nửa thế kỷ qua ở nông thông
châu thổ sông Hồng đờng bán kính kết hôn (rayon matrimonial) ®· biÕn ®ỉi
theo h−íng më réng tõ lµng, sang x·, rồi đến huyện. Cố nhiên, sự mở rộng
đờng bán kính kết hôn ở đây chịu sự tác động của những ®iỊu kiƯn vỊ kinh
tÕ – x· héi nãi chung, song mặt khác đó cũng là kết quả tất yếu của những
biến đổi về văn hóa và lối sống, trong đó bao gồm cả các qui luật vận động
của chính thể chế hôn nhân. Tác giả cho rằng việc mở rộng đờng bán kính
kết hôn đà phản ánh sự tiến bộ của thể chế hôn nhân ở nớc ta hơn nửa thế
kỷ qua và điều này phù hợp với nhu cầu héi nhËp cđa nỊn kinh tÕ thÞ tr−êng –

mét nỊn kinh tế mà không gian của nó cũng không ngừng më réng.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c.

www.ios.ac.vn