TẬPVÀLÀMTHEO
GỵơNGĐẠOĐỬC
HỊCHÍ MINH

'à.

' VIỆT NAM ĐỊẸPNHAT
I CĨTÊNBẨCHỒ
NHÀ XUẲT BÂN rné


.
TRE-2007

28-01 Ỉ>KKH/Tfe


THY NGỌC
(sưu tám - g iớ i t h i ệ u )

VIỆT NAM ĐẸP NHẤT
CÓ TÊN

BÁC HỒ
TÁ I B Ả N LẰN Tí/Ử T ư

NHÀ XUẤT BẢN TRẺ


H O A N N G H Ê N H B Ạ N Đ Ọ C C Ó P Ỷ PHẼ RÌNH
N H À X U Á T B Ả N TRÈ

I 6 l b Lý Chính Thẩng - Q u ậ n 3 • TP. H ổ C hí M in h
Điện thoại: 9316211 - 8465595 • 646 5596 - 9316289
Fax: 8 4 .8 .8 4 3 7 4 5 0
E-m ail: n xb lre @ hcfn.vn n.vn


V _

%

LỜI N ố l Đ Ẳ Ữ

Giới thiệu càng bạn đọc cuốn sá ch “V iệt N am đ ẹ p n h ấ t
c ó tê n B á c H ồ " chúng íơi mong m uổn cung cấp chút ít tư liệu
lơi các bạn thanh niên d ể các bạn tiện ira cứu n h œ ih khi cần
ihiết, nhửng nét chính vể Ihãn th ế ưá s ự nghiệp của B ác Hồ,
qua từnq qíai đoạn lịch sủ.
Những cóng trình nghiên cửu, những pho sách dỏ sộ viếi về
Bác Hồ dã có kh á nhiều, cho nên uiệc lám náy cũng ch ỉ là
thẽm một hạí muổi bó bien; nhưng với tấm ỉịng kinh u, ơn
Bác đời dời chúng lõi tự thấy dày ỉà một dịp ơn ỉạí những điều
hiếu biếi rất ít ói của mình đ ể củng cố Ihêm vốn kiến thức cịn
đơn gián và phải lũn ỉuớn đưỢc bó sung, nhắc nhở.
Chúng íõi mạo muội m ạn phép lác giả những tác p hẩm có
ghi ở “Phần í/iam kiìảo". đưỢc lược Lrích hoặc mộl s ố dòng,
hoậc một sổ trang, đ ể hỢp thành cuốn sách tư liệu này.
Chúnq tôi Irãn trọng biếl ơn.
THY N G Ç C



SÁCH THAM KHẢO
VÀ TRÍCH DẪN
❖ Tử điển HỔ C h i M inh (Sơ giản) • Nhả x u ấ l bản T rẻ - Ban Khoa họ c lịch
sử V iệfì Khoa họ c xả h ộ i - 1996
❖

HĨ C hí M inh tồn tâ p • Nhà xuất bản Chinh trị Q uổc gia • 2000

❖

Hó C hí M inh - Vé g iá o d ụ c thanh niơn • Nỉìà x u ấ t bàn Thanh N iẻn • 1980
N gu yễ n Á i Q u ố c Trên đường vé n u ó c • Tnanh Đ ạm • Nhà x u ấ t bản

Chính trỊQ u ổ c g id . Nhà xuẵt bản Nghé A n ' 1994
<• V ăn hóa V iệ t Nam - Tổng hỢp 1989*1995 •B a n V ăn hóa Văn nghệ

Trung ương “1989
•>
o

HĨ Chí Mình thời nlẻn thiểu - B ù i N gọc Tân - Nhà xu ấ l bản Nghệ An -1 9 9 4
D ílỉc íi Chủ tịch H ó C hí M inh ở K im Liền “ T rầ n M ln h S iể ii • N hà x u ấ t

bản Nghệ An • 1994
Những người thâ n Irong gla đinh Bác HĨ •T rấ n Minh s iê u • N hà xuất
bản Nghệ An - 1995
Vé qué B â c • v ư ơ n g L ộ c • vư ơ n g Kỉnh • N hà x u ấ t bàn Klm o ổ n g -1 9 7 0
❖

Chuyện kể từ Làng Sen • Chu Trọng Huyển • Nhả xuát bàn Klm Đ ổng -1 9 8 0


'> NhởOnBácH6 -Nílà xuẫtbản Phụ Nữ - 1980
•> Tìm hiểu trưyện v ả kỷ cù a Chủ tịch Hố C hí MíRh - G S Lé Th V lẻn Nguyễn V ăn Hấn • s ỏ Văn hóa vá Thơng ỉín Đ ồng Tháp • 19Ơ5
N hữ ng vá n th ơ d ẹ p H ổ C hí M inh • Ban K noa h ọ c Xã hội t^ìánh ủ y Thảnh
phổ' H ổ C h i M inh -1 9 9 0
❖

T ử tr lẻ u dinh H u ế d ế n c h iế n khu V lộ t B ẳ c - P hạm K hắc H ịe • N h ả x u ấ t

bản Trẻ • 1996

6


THỜI NIÊN T H l Ễ u CỦA BÁC H ồ
NhCfng người t h â n tro n g gia đ i n h Bác

Ngày n q h ic ù a tu ẩ n lễ d ầ u tháng 5 này. nỉióm Sinh hoại
rn a n h niên do Hịa p h ụ trách, g ặ p n h a u í/lật đ ầ y đ ủ . Hịa
k ể u ui sao các bạn đ ú n g hẹn như vậy. Mờ đấu. Hịa có hỏi
hèp. nhưng Ihực hiện dược ý đừih tị hál írưởc m ấy bài h a y hát
nhấl nóí uể Bác Hồ. kỉĩơng khi bỗng nhién thanh thốt, chãn
tinh, gần gũi...
Tnỉớc dó. mỗi bạn khi (ới đá Irao nhau coi các ảnh, tranh
uẽ. SLÍU íảm từ báo chí trong r à ngồi nước, sá p xếp liieo Ihời
yiMi - từ Lìmở UiiỂu íliũi đ ế n Iiãm Bảc Hồ mấL - ỉiẽn buỏi sín/i
hoạt n h ư d ă điiỢcgỢi Lẽn bao nél chinh.
- Có b ạ n n à o chưa biết ngày, tháng, năm sinh của
Bác khõng?
Câu hòi b ấ l ngờ c ú a Hịa iưổng chừng có th ể bj

phản ửng. lại dược Iấ( cả Irá lời cùng lượt:
• ]9 ih áng 5, n ã n i 1890.
- Dùng quá. Nếii cãc b ạn trá lời CŨU nãy nữa Ihì rất
lu/ệt: - Tên khai sinh của Bác Hồ lã fii?
Một p h ú t im lặng rồi nhiều càu trả lời kh ác hản
nliau. Cõ b ạn nói: - "Nguyễn Sinh Cung!". Có b ạ n nói:


• “Nßuyen Tal T hãnh!'. Có bạn lại nói gọn; - “Cỏn!".
C hưa k ể m ộ t vàì b ạ n k h á c n h ắ c k h ẽ "Anh Ba!"...,
“Nguyẻn Ái Quốc!”... hoặc một sô' b ú l d a n h m à Bác Hỗ
kỷ ở các bài báo.
- Mời b ạn dã đưỢc p h â n cơng Ihuyếl Irình phần
"Thỡi n iê n th i ế u c ủ a Bác Hồ" cho ỹ kiến.
Thủy đứng lẽn vởi mộL tập giấy đựng Irong bia nhựa
xanh Lrong suốt, hơi run Lay cầm, lủc đ ầu giọng nói
chưa đưỢc lự n hiên vả hơi khê. Mội tho án g sau, Thủy
vảo đ ề đã m ạch lạc vã rổ ràng, nhưng làm cho cả
p h ò n g h ọ p vui h ẳ n lê n vđỉ cách giải thích té n gọi
“C ố n ^
- Tơi xin nói trước về lên gọi )à c ỏ n . Cõ câu chuyện
vé cái tên ấy như sau: • Có lần k h á ch den th ăm n hà
hỏi tẽ n mấy cậu con trai của õng Sắc. Chúng La dều
biết ông Nguyễn Sinh s ắ c lã th ân sinh hai cậu Nguyễn
Sinh Khiêm và Nguyễn Sính Cung - lức là hai a n h em
Bác Hẻ hồi nhỏ. Trả lời người hói, óng s ắ c vui vẻ nói:
- “Cu anh lê n Khơm, cu em tén Cỗông’.
Thổ ám địa phương gọi 'K h iém ' là "Khơm", và “Cung"
lã “Cõõng". Có th ể từ ihổ âm dó. nghe Cung là cỏ
õng, âm Cỡng gần với ãm “Cơn" !àm cho ta quen dẩn

vời Lừ “Cốn" chảng? Tên Bác Hổ Lhuở nhỏ là Nguyễn
S in h Ctmg Ihõi.
Sau khoa Lhi hội Tân Sửu (năm 1901) õng Nguyễn
Sinh s ẩ c đậu Phó bảng, ỉrở vé làng Sen. làm ỉè "vảo
làng" cho hai con trai. Chắc ỏng nghi đ ến minh, dến
iương lai của con, b è n ghi lê n Sinh Khiêm lã T ất Đạt,

8


Sinh Cung lã T ấl T h ản h vào sổ lảng. Từ đó Nguyễn
Sinh Cung có t-hẽm tẽ n là N guyễn Tâ*! T h à n h .
Thủy Lhẽm m ột chi tiếl làm ai nấy cười bể bụng. Đó
lả khl ơng Sác trả lời tẽn con cho người hỏi. rồi ơng
nói thêm : “Khơm Cõơng mà!''. Hiểu cảch nói lái ciía
người địa phương lủc đó, “Khơm Cóõng“ lức lã "không
cdm !”. Vừa vui vừa Ih âm thúy. Vì gia d in h cậu bé
Nguyễn Sinh Cung lả m ột gia đinh th a n h b ạch , ở mộl
länß nghẽo n h ư làng Sen. m ả nông Lhôn Nghệ An đã
nghèo lại căng nghèo Lhẽm Lừ khi m al nước.
Kế đ ế n dãy. ITiủy nói vội;
- C húng m inh cũng n é n kể luôn tên các a n h chị eni
của Bãc, theo Ihứ tự n ă m sinh như sau:
- Níịuyễn Thị Thanh [nãm 1884)
- Nguyễn Sinh Khỉẽm (năm 1888)
• Nguyễn S in h Cung (năm 1890)
- Nguyễn Sinh Xin (năm 1900}
Người em úl nãy m ấl sau đó m ộl nám , trong Lhởi
gian õng Nguyễn Sinh s á c từ quẽ hương vào Hue dự kỷ
thi Hội n ă m T ân Sửu - 1901.

Cãi ch ếl cúa dứa em bẽ bỏng lại gieo vào tã m hổn
Ihơ trẻ cúa Sinh Cung một nỗi buốn da dỉếl. Nào dã
lâu gi, m ẹ vịía irủ l hơi ihở cuối cùng ở Huế, Cung càng
thấy Lhương Bà hơn, h àn g ngày giúp Bà mọi việc tronfí
n h à. Mấy chị cni lỉu riu b ẽ n Bả vã ihđy bụi chuối, bỡ
đàu. vườn cau. gốc mil... déu lã những b ạ n th â n Ihiếl.
- Có lẽ b ạ n Thủy n ê n kẻ’ chi liếl hơn về quê hương


và gia tộc của Bác Hổ thuở nhỏ. N hân dịp này chúng
m inh hiểu kỹ, nhớ kỹ thém .
- Thủy d á tìm ở một s ố cuốn sá c h và đ ã ghi đưỢc
m ộ t số đỉểm chính. T hủy xin đọc n h a n h vả k h ơ n g
bình luận gì.
- Nam Đàn là m ột huyện nhị nằm vẻ phía n am tỉnh
Nghệ An. Từ Vinh lẽn đ ế n huyện lỵ Nam Đ ản vửa đúng
hai mươi cây số, nhưng đ ế n quẻ Bác chỉ có mười ba
cây. Què nội Bác ở lảng Kim Liên tức lảng Sen. Quẻ
ngoạỉ Bác ở làng Hoảng Trủ, Lức làng Chùa. Hai làng
cách nhau chừng hai cáy số. Bên c ạ n h làng Sen và
làng Chùa có ngọn núi Chung.
Núi Đụn lửc Hùng Sdn c h ắ n ngang p h ía b ắc huyện
Nam Đản. Tử nguồn x a đổ vé, con sô n g Lam, m ảu
nước xanh như tẽ n gọi, uốn quanh c h â n nủi Đụn, rồi
vượt qua những dỏng lúa, b ã ỉ mía, nương d â u xanh
ngát, 'rhị trấ n Nam t>ản n à m trên tả ngạn sõng, v é
phía tãỵ, dãy núi Thiên N h ản âm th ả m chạy dài. là
ra n h giới thỉến n hiên giữa hai huyện Đức Thọ. Hương
Sơn tỉnh Hả Tình vả huyện Nam Đ àn tỉn h Nghệ An.
Núi Đại Huệ ở vé phía đơng. Bên kia là huyện Nghi

Lộc, xứ sờ của cam x ã Đoải nổ i tiếng. Dãy Hồng Lĩnh
đứng sừng sững như bức th à n h , nhiéu chóp cao vút
lẽn Irởi,
C ảnh núi dội núi, sơng m ở sông d ã tạo cho Nam Đàn
m ộ t vẻ đẹp riêng, mộl vẻ d ẹ p tươi m á t m à hùng vỉ như
cảu ca dao:

10


Đường oõ x ử Nghệ quanh quanh
Non xanh nưỡc biếc như Iranh họa đổ
Nam Đàn giàu đỗi núi nhưng ruộng đ ấ t lại nghèo.
Xen giữa núi đồl là những c ản h đồng hẹp, đ ấ t c á t pha
n h ư đã v ắt h ế t m àu mỡ...
Làng Kim Lỉẽn, lức làng Sen n ằ m Irdì ra n h ư m ộl
lá sen giữa xâ Kim Liên. Đũng nh ư tê n gọi, làng Sen
có rấ t nhiều sen. Sen dội bùn, đội nước đửng lên, trải
những tá n lá rộng, xòe những c á n h hoa m àu trắng,
m àu hồng. Hương sen thơm dịu. tỏ a k h ắ p nới.
Tới làng Sen, vào Lhám n h à Bác. qua chiếc cổng tre
sơ sãi k ết b ằn g m ấy Ihanh tre nhỏ. lả khu vườn cau,
chuối, ch an h mọc lưa thưa. Nhà lã m ột ngôi dọc n ã m
gian vã m ột mái n h ã ngang nhỏ, n ể n đất, p h ê n nứa.
mái Iranh, giản dị bình thường. Chính d đây. Bãc Hố
đã lởn lẽn, sống quãng đời niẽn thiếu. Ngôi n h ã này
lả do d ã n läng góp cõng, của dựng lẽn tặng õng Nguyễn
Sinh Sắc, n h â n dịp õng thi đậu Phó bảng, dem lại
vinh dự cho d ã n làng.
Nhưng cậu Cung ở quẽ n h à không lâu. Cậu Iheo cha

vảo Huế. Từ đỏ cả gia đinh bưởc vảo cuộc dời lênh
đ ẽ n h cơ khổ su ố t mấy chục n ả m rịng.
Ngói nhà vắng chủ cũng khơng trá n h khỏi s ố ph ận
chìm nối của nó. Túp n h ã b ẽ n ngoại được dỡ di tử lảu.
Nị^ỗỉ n h à nđni gian ở länß Sen đã b á n qua tay hai ba
cliủ. Đến n á m 1955, trong cải cách ruộng đ ất, n h â n
diin địa phưdng mỡi chuộc lại vã đem về dựng trên
m ả n h vườn củ.


Mãi đến ngày 16 (.háng 6 n ã m 1957, sau năm mươi
hai nám xa cách, khi cậu b é Nguyền Sinh Cung d ã trở
th ả n h C hủ t ị c h Hồ Chí Minh, người d ã n Nam Lién
mỡi lại đưỢc hồ hởi dón Bác Hỗ trở ỉại th ă m quê nhả.
Tám giờ sáng, xe Bác về, Xe dậu c ạ n h m ộl ngôi
n h ả gạch vừa mỡi dựng lên để tiếp khách. MỘL đồng
chí ủy ban xã mời Bảc vảo n hả k h á ch uống nước. Bác
k h ôn g vào. Bác nói: “Nhà khách là đ ể tiếp k h á ch ,
cịn tơi về n h ã mả!". Thế rồi Bác về n hã.
Bấy giờ việc khơi phục lại ngơi n h ã cịn chứa đúng
xưa kia. Cái ngô trước đây ở phia Irước, nay Irố một
bẽn. Bác không di vào theo ngõ mỡi. Mặc dù ngõ cũ
chưa có lối đi. bước chân Bác v ần đi theo ngả đó. Nhã
CÛ năm gian lúc dó chỉ có b a gian. Nhà cũ phĩa sau
thưng phên nay lại thưng gỗ. Bàn thờ ngày Kưa lả tấm
!iếp đan thưa trái chiểu, lúc này lại lát gỗ- Bác ngó
nhìn vã góp ý S U Ố I lượt.
Kồỉ Bác hịi Lđi giếng Cốc, thâm lỏ rê n a n h Đíẻn.
Giếng Cốc vẩn cịn. Anh Điền đã lả m ột cụ già trẽ n
bảy mươi. Cụ xúc động bước tỡi chào Bác. Cịn dồng

bào ỉàng Sen Lhĩ mững vui khơn xiết, xũm quanh để
Lrá lời Iđng điều Bác hỏl vẻ cảnh cũ, người xưa. Hơn
50 năm đi k h ắ p dó dáy, lo toan biết bao việc h ệ trọng
m à Bác Hồ vẩn nhớ từng gốc cây, ngọn cỏ, lửng chiếc
kèo, chiếc CỘL, nhớ đ ế n chiếc vò dựng nước, chiếc gáo
dửa múc nưởc, nhớ tiếng hò, giọng nói lãng Sen.
Trưỡc khi Bác về th ă m làng, tính Nghệ An có ý định
kh o an h m ộ l vũng I h ậ t rộng đ ể xáy dựng lại m ả n h
vườn n hã Bác. Bác về góp v:

12


Người thầm l$ i ngôi nhà quể ngos' à làng H ồng Trú, xà Kim Liên,
huyện Nam n, tình Nghệ An (12.196f)

- Không nén. Nhã Bác vốn nghèo, vườn của Bác tất
n h iên phải hẹp.
Địa phương lại muốn xây n h à kh ách th ậ t to. Bác
n h ắc;
- Chỉ n ê n làm vừa dủ u ế p khãch.
Bà con m u ố n rà o vườn bằng nứa, Bác cười:
- vườn thì chỉ n ê n rào cáy bơng bụl, vữa khơng hư,
vữa có lá ni bị.
Bà con xin Bác cho trồng hoa trong xờn để được
đ ẹ p mắt. Bác g ặt nhưng nói:
- Muốn trồng hoa cũng dưỢc nhưng chỉ dưỢc trồng
h o a khoaiNgày trở lại quê hương lần ấy, Bác d ã nói chuyện
với họ hàng vả n h â n d ã n địa phương ờ một bãt d ất
rộng. Mọi người lanß nghe lừng íởi Bác nói:

...'Tơi lả m ột người con, một người em của n h ân
d ã n di xa n h à hơn năm mươi nảm.


ơ n sđu, nghĩa nậiig. tình cao
Năm mươi nơm ấy biết bao nhiẻu lỉnh!
Người ta nói gặp nhau thì m ửng m ửng lủi tủi. nhưng
tơi thì mừng ch ử khơng tủi. vi khi tơi di đồng bào cịn
bị nỗ lệ, nay tôi về dồng bảo đ ã dược tự do, tho ãt
khỏi ách thực d â n phong k iế n ..,'
Bác còn d ặ n b ả con nhiều điều, cản đ ặ n mọi người
ra sức thi đua vé mọi m ặ l và hứa nếu Ihi d u a giỏi, Bác
sẽ vẻ th ă m n h à lầ n nđa. Các cháu n h ỏ được Bác cho
hai gól kẹo. Bác biếu các cụ già ba gói Irà. Bác chúc
sửc khỏe bà con lẳn nữa rồi mởi lén xe đi. Xe từ từ
ra khỏi làng. Bả con đứng nhĩn ũieo cho đ ế n khi xe
k h u ấ t phía đường xa.
Lẩn thử hai Bác Hỗ về th ă m quẽ là ngày 9 th á n g 12
n ă m 1961. Lẩn nãy Bác n h ắ c nhở:
Xã ta h a y có phái đồn nưỡc b ạ n đ ế n thàm .
Nếu hđp tác x ã m à tốt. nếu các cỏ các chú v à dồng
bảo lảm tốt mọi việc, có phải vẻ vang cho Kim Liên
khõng? TỐI đ â y khòng phải là làm nhà to, nước trà
cho nhiều. Hãy lảm những diều Bác vửa nói đó; củng
cố và p h á t triển hỢp tác xá cho tốl, lảm cho n g ày cõng
nhiều, xâ viên thu n h ậ p cao. v ă n h ó a tốt, tr ậ t tự trị an
tố t...”
Bác n h ấ n m ạnh;
”... Muốn có n h á ở thi phải ư ổ n g cây lấy gỗ. mn
đởi sống no ấ m thì phải s ả n xuất nhlẻu lúa, nhiều

k h o ai..."

14


c ả hai lản về Ihãm quẽ, Bác Hồ dều căn d ặ n bà
con trổng Ih ậ t nhiều cáy.
Trong Đại hội Đảng toàn quốc n ă m 1960, gặp đại
biểu dỗn Nghệ An, hỏi tinh h ìn h trổng cày. Bác Lrao
cho dồng chí Bi thư Đảng ủy xã Kim Liên m ột gói h ạ t
phưỢng vĩ và dặn: “Về n h ả n nó ra!". Vâng theo Idi
Bác, đ ế n nay Kim Liên dã có những viíờn ương hàng
ưiệu cây con...
Thủy đã trình bày xong phẩn nghiên cứu củamình. Tới ỉượi
Sơn. Khơng hiểu do cách nối cùa Thủy hấp dăn hoậc do cách
lựa chọn tư liệu đ M c rõ ráng, hợp lý. mà Sơn cứxếp iạí những
trang viết Sơn đ ã gài phảng phiiL Măi sơ n mới L)ào đề:
- Bạn Thủy chỉ c ả n mở rộng m ột vải chi u ế t nữa thi
p h ầ n trinh bày cũa Sơn - về hai vị th á n sinh của Bác
Hồ cũng tuổi Ihđ c ủ a Bảc, Sơn đỡ phải nói thèm.
- Nếu Thủy có nói thì Sơn vẫn có th ể nhắc lại, bọn
mình càng đưỢc dịp học hỏi thêm, không sỢ Lrủng lặp
đ âu .
- Vậy Sơn xin đưỢc gỉdi thiệu dõi nét:
Theo gia p h ả họ Nguyẻn Sinh, thì Nguyễn Sinh s ắ c
lả con trai ũt ỏng Nguyễn Sinh VưỢng và bà Hà Thị Hy.
Sinh n ă m 1862. cậu bé Nguyễn s in h s ắ c lẽn b a tuổi
đ ả mồ côi c h a vả lẽn bốn tuổi lại mồ côi mẹ.
Lớn lên, Sinh Sắc phải lao động v ất vả vả không
dược học h à n h như b ạ n bè cùng lứa luổỉ. Bởi th ế cậu

r ấ t khát khao học tập. Những khi d ắ t trâu ra dồng,
ngang qua lớp học của thảy dồ vương Thúc Mậu, Sinh
Sắc Lhường buộc thừng trâu vảo gốc tre, mải mẽ đửng

15


xem thảy giảng bài. Hẻ có thi giờ rảnh, cậu lại hi hoãy
lậ p viết vào n ề n đ ấ t h a y lá cây, Tính siêng năng lãm
lụng và niém say mẽ h ọ c h à n h của Sinh s ắ c dưỢc b ả
con trong lảng, ngoài x ã k h e n ngỢi.
Ngày xưa ở lảng C hù a có thảy giáo Hồng Đường
hay qua lại Ihám b ạ n lả vưđng Thúc Mậu ở làng Sen,
Váo dịp xuân Mậu Thìn (1878) trê n đưdng qua làng
Sen. thầy chợt th ấ y m ột cậu bé đang say sưa dọc s á c h
trẽ n lưng Irãu, trong khi các đ á m trẻ thì reo hị, chạy
nhảy. Sau khi hơi tẽn Luổi và gia c ản h cậu bé. th ầ y
dộng lòng Ihương vả n ả y ra ỷ định xin Sinh Sắc vể
nuôi dạy. Người a n h cù n g c h a k h á c mẹ của Sinh S ắ c
lã Nguyễn Sinh TrỢ cảm động trước lòng cao cả của
Ihẩy, đ ã đồng ý. Từ đ ấ y Sinh s ắ c được gia đinh ữ iảy
Hồng Đường ni cho ă n học.
Sinh Sắc ngày càng đưỢc mọi người yêu m ến, vì a n h
vữa học giỏi, vữa có lễ độ. Đối với s ắ c . làng Chùa là
quẽ hưởng thứ h ai vả cụ Hoảng Đường lả người cha đỡ
đ ẳ u vô vàn kính u.
Gia dinh cụ Hồng Đường cũng vảo h ạn g Irung lưu.
Cụ bả cũng hai người con gãi là Hoàng ThỊ Loan vả
Hoàng Thị An là m ruộng và d ệ t vải - Ngôi n h à gỗ n ã m
gian, h ai chãi. lợp tr a n h . Hai gian ngoải dưỢc d à n h

làm nơi dạy học của cụ ơng. Do có lớp học trong n h à,
cụ b ả và hai con gái cũng biếL it chữ nghĩa.
... Năm sáu n ă m sau ngày về làng Chùa, Nguyẻn
Sinh Sắc trở th à n h m ộ t chàng Lraỉ khỗỉ ngô, Hồng
Thị Loan, cố gái đầu lịng cùa cụ Hồng Đường, cũng

16


dã khốn lớn. Cụ Hoàng b à n với cụ bà chọn s ắ c lãm
con rể, Nảm 1883. lễ Ih ãnh hôn cho dõi trẻ được tổ
chức lại làng C hùa. Đơi vỢ chổnịí trẻ dược ở rlẽng
trong ngơi nhà tra n h ba gian xinh x ắ n mới dự ng bên
c ạn h nhã cha m ẹ. C ăn n h ả dơn sơ nhưng bao giờ cũng
ngăn n ắ p nhờ b ă n tay chãni chỉ của người vỢ Lrẻ. Hai
người chunịị số n g ở đây n h đ n g n g ày d ầ m ẩ m . vđỉ
cdnh:
S áng Irăng trải chiếu hai hàng
Bên a n h dọc sách, bên nàng quay iơ.
Hoàng Thị Loan k ế thừa dược n h ữ n g đức tính quỷ
bâu của cha mẹ. Có siêng năng, giản dị, c h ăm lo làm
Iròn phận sự người con, người vỢ.
Còn Nguyễn Sinh s á c ngày đém “dùi m ãi k in h sử"
để đi thi. Dự kỹ Lhi Hưdng lần đầu ở Nghệ An. Sinh
Sắc Lrúng nhị Irường, lại học vã dồng thời tim nđl dạy
học dể có Ihêm diều kiện dạy dỗ con cái. Không khi
Irong gia đinh đ an g ẩm cúng ihì cụ Hồng Đường lãm
bệnh qua đời.
Để an ủi mẹ già và dỡ d á n vỢ con. Nguyễn S in h Sắc
mớ lởp học: d ạ y ngay lạí n h à và vẫn ô n luyện văn

chưdng để chuẩn bị đi Ihi Hưđng lần Ihứ hai.
Khoa thi Hương Giáp Ngọ (1894) õng đậu c ử n h ãn .
Bã con. họ h ả n g nội ngoại b à n việc lố chửc ă n mửng,
nhưng ỏng viện cở gia đinh cịn chịu tang để lử chối.
Ĩng chỉ biện Irảu rứỢu dc bão tin m ừng cùng lãng xã.
Đối với õng Cử Sắc, kỳ Ihi nãy là kỳ Ihl “bão h iế u ” ân
n h ãn của ống. ổ n g cịn cơ’ gắng học nữa dể đ ậ u cao

17


hơn cho thỏa vong linh người đã k h u ất và đ ề n đáp
công ơn vỢ hiến.
Giữa n ả m 1895, õng C ử Sắc vào kinh đô Huế d ự k>'
thi Hội khoa Ất Mủi. song không đậu, ô n g xin vào học
trường Quốc lử Giám. Vì học bổng ít ỏi, ơng phàỉ trở
vé quẽ b à n với vỢ cùng vảo Huế để tạo điều kiện giúp
dđ õníí học tập.
I^úc bấy giờ bã Hồng Thị Loan dã cỏ ba con, lớn
n h ấ l lã cô chị Thanh mới 11 tuổi. T hanh ờ lạl với bà
ngoại, d ể cho hai em trai [ả Khiẽm và Cung, lớn mđì
7 tuổi, bẻ vừa 5 tuổi. Iheo cha mẹ vào Huế.
Đõ là Idn “Irấy kinh" lẩ n th ứ n h ấ t c ủ a cậu bé
Nguyễn Sinh CungCon đường ngân d ặ m từ Vinh vào H uế qu anh co
hiểm Irở, xuyên rừng, vượi núi. Đối với gia đinh nghéo
n h ư gia dinh ơng Cử s ắ c thì chí có phương Uện duy
n h ấ t lả đi chân. Bả Lx)an phải vất vả lẩm mới Iheo kịp
mọi ngưởi. Bé Cung chạy lon lon Iheo sau anh Khiẻm,
nhưng chỉ đưỢc Lửng quãng, d à n h chịu d ể cha cõng.
Núi đồi trậ p trũng, non x an h nước biếc, sông dải, c át

Irắng, b iể n bao la... p h ả i di bộ nửa Ih áng trời mới
vượt dược 400 kilõraél.
Nhờ người quen giúp đđ. õng c ử Sắc mưởn được
m ộl gian nhã cùa trại lính bỏ Lrống tữ lảu trong th à n h
nội, tuy chặL chội nhưng cũng dủ chồ cho bả Loan dặL
khung cứi vá chổ học h à n h cúa cả ba c h a con. Cuộc
sống cùa cá gia đinh trông nhở vào bản tay đám đang
và Lần Lảo cúa bả Loan.

IS


Tháiifí •■¿ni n ă m Canh l'ý (1900), ơ n g Nguyễn
Sinh Sắc dưỢc cử di làm sơ khdo ớ trường Lhi Hưctng
Thanh Hỏa. Anh Khiêm dưỢc củníí đi vởi
cha.
Sinh Cunfi â lại với mc tại Huế. Trong lũc ông Sắc
v ãn g n h ã , bà Loan slnlì Ihẽni người con Ihứ iư lã
Nguyễn Sinh Xin. Bà lâm b ệ n h nặng. Nhíẻu người đã
h ế l lõng fííúp dỡ m ẹ con b à
Loan. Nhưng bà đ ã m ất
vào trưa ngây 22 th á n g chạp
n ă m Canh
Tỷ (1901)....
Chí cịn m ột lu ầ n lễ nữa là đ ế n Tết Nguyên đán,
cậu Cung phải b ế em đi xin sữa. Có những đ é m bé Xin
Ihlếu sữa. gào khóc Lhấl Ihanh, làm Cung cũng khóc
theo.
ĐƯỢc tin vỢ m àì. õng Nguyễn Sinh s á c lập tửc trở
vảo Huế. Không th ế sốníí đưỢc với cảnh "fỊà ư ố n g ni

c o n ' giữa đãì kinh ãnh, ơng lại d ắ l díu. b ế ẵ m các
con trở vệ xứ Nghệ...
Không bao lâu, kỹ Ihi Hội đã đến. Được sự dộng viên
của bà con lãng xã, õng s á c lại vào Huế dự thi lần nữa.
Trong thời gian này, bé Xỉn ớ n h à bị ốm rồi mấl.
p/iần tư liệu Sơn 5 /1Ì đu'Ợc đến đ á y là chấm dứt. Hòa đã
chucin bị p hần tiếp nối nên Sơn vừa ngừng, Hịa đá nói ngay.
Cơ khác, chinh là cách nói cùa Hịa. Dù rấí thận ¿rọng. Hịa
ưần (hích nói lựnhién hơn lá đọc từọiấy. Tiiụ ¡ìlìíẽn. Hịa ưần
kìiơnq rời tập tư liệu đ ã chuảii bị.
■ Dự kỷ ihi Hội !ản nảy (nãm T ản Sửu - 1901) óng
Nguyễn Sinh s á c đậu Phó bảng. Dó lả niộl học vị dưới
Tiến sĩ. Cũng dậu Phó b án g khoa nãy có õng Phan
C hâu Trinh.

19


D án làng nõ nức chuẩn bị trống cờ, võng lọng di
rước quan Phó b ả n g Nguyễn Sinh Huy vinh quy bãi {ổổ n g Nguyễn Sinh s ắ c dự hội thỉ dối tê n ià Nguyễn
Sinh Huy. nhưng d ã n làng không quen lên mới v ẫ n gọi
lả Nguyễn Sinh Sắc.
Khi dãn länß kéo dến cảu Hửu Biệt cách lãnf( Chủa
khoảng 4 kilỏm él thi gặp quan Phó b ản g đi bộ lử Vinh
Ird về. Mọi người nổi trống, giiíơng cờ lọng, mờĩ quan
Phô bảng lên võng cho dán làng rưởc, nhưng ỏng một
mực từ chối.
Tiền dự kiến tổ chức ả n m ửng ỏng Phó b ả n g của xã
là 2 0 0 quan, ó ng S ắ c chỉ xỉn n h ậ n 10 quan d ể m ua
l.rdu nước. Sỗ' còn iại, ồng nhờ Hội dỏng kỳ m ục dem

chia cho những gia dinh nghẻo ¡.rong làng Sen làm vốn
sinh nhaỉ. Lòng Lhưdng d ã n nghẽo c ủ a ỏng lãm cho
mọi người k h á m phục và kinh nể.
Theo ph ép nước lúc bấy giờ, nhữ ng vị dã d ặ u đại
khoa, sau một Lhời gian vể quẽ “vinh quy bái tổ" phải
Irở lại kinh dô chờ lệnh bổ nhiệm . Nhưng õng S ắ c vẩn
n ấ n nã ở qué n h à . Cái nhục m ất nước vã cái cảnh
n h ố n n h áo của quan irường làm cho lưdng tâm ỏng
cắn rữl. Ông tim cách "cáo ốm" vởi bé trẽn.
Năm G iáp T hìn - 1904, bà ngoạỉ của ba chị em CÖ
T hanh, cậu Khiêm, cậu Cung, cũng b ệ n h nặn g và qua
dởỉ.
Mãi đến cuối th á n g 5 năm 1906. không thé’ lẩn lữa
mãl đưỢc, ơng Nguyễn Sinh Sắc phải có m ặ l ờ Bộ Lại
cua triều đỉnh Huế. Bà con lảng Sen rủ nhau đ ế n chúc

20


mừng và chia lay õng. ỏnfi nói: T õ i đl, thư a chắc đă
lãm quan, m à nếu có làm quan ch ăn g nữa cũng chưa
dám nói lã láu hay chỏng!"
Õng ííỉao cho con gãi là cõ T hanh chảm sóc vưởn
tược cửa n h à , cơn hai con Irai đưỢc chuẩn bị h ã n h lý
đ ể cùng cha vào Huế.
Ba cha con ỏng Phó bảng vẩn phải đi bộ.
Mười n ă m vé trước, cậu bé Nguyễn Sinh Cung vào
Huế. suốt chuyến dì gần n h ư dưỢc cha cõng. Chuyến
đi n à y cậu đá suýt soát m ột Lhanh niên. Đi đường,
Cung luón hỏi cha vã anh mọi chuyện, n h ấ l lả lịch sử

các triều đại, n à o thời Trưng Trắc chống n h ả Hãn,
nào (.hời Triệu Thị Trinh chống n h ả Ngô... Hai a n h em
lại cỏn Ihi n h a u dọc các áng hùng văn, “Hịch Lưỡng sĩ",
■‘Bĩnh Nịíơ đ ại cáo", những b ài Ihơ tứ tuyệi của Lỹ
Thường Kiệl, của Trần Quang Khải...
Nghe con hỏi vẻ Nguyễn Trãi, ỏng Nguyền Sinh s ắ c
bao giờ cũng nẹhỉ suy, đỏi m ắl n hư hưởng vé khoảng
khõnổ gian vỏ Lận. Nguyễn Trãi, m ột thiên tài sáng
ngời n h ã n n g h ĩa nh ư vậy m à cuối dời lại bị bọn nịnh
th ả n ddn đ ế n lai họa "tru đi tam tộc".
Lén lỡi đèo Ngang, ba cha con dừng lại k h á lâu
Irưỡc c ả n h n ũ i non, biển cả vừa h ù n g vì, vừa Ihơ
mộng. Bãi Ihơ vịnh c ả n h nổi liế n g của Bà Huyện
Thanh Quan, chấm p h á LhộL tài Linh, nêu b ật thlẽn
nhiên, rã u n à o cũng tuyệl bủl, nhưng chàng trai Nguyền
Tất Thánh lừig n h ấ t hai cáu:

21


... Nhở ntiớc đ a u lịng con quốc quốc
Tìiiỉơììg nhà mỏi mỉệng cáigiQ gia...
Cỏn người ch a im lặng, trầ m ngảm với h a i cău kết:
... Dừng chãn đứng íọi, trời non nước
Mội m ánh tình riêng ta với ía!

22


NHỮNG NĂM H Ọ C Q U A N TR Ọ N G

NHĨ/NG NGẨY T R Ă N T R Ở
Trinh bày đến đáy, Hòa xin phép nghỉgiâụ lát. Hòa nói:
'Khơng phái tơi mệl. mà ui đ o ạ n sá p tới nói uề c u ộ c đ ờ i h ọ c
sin h th ậ t quan tr ọ n g d á k h iế n người th a n h n iê n
N guyễn T ấ t Thành nhìn r a con đ ư ờ n g c ầ n đ i tới của
anh làgU... mà lúc ấy anh cũng chỉ írạc tuổi chủìiq la lúc này
tììơị iại rất đơn độc. răl thiếu tliốn. rất ¡)ơ vơr. /Vợiửig mộí lát,
Hịa thật s ự xúc động, nói liép, gừĩnq nơi trầm hản. nhiùiganìi
chị em lại nghe rấl thấm thia. Hịa nói: T ạ i sao Nguyễn Tất
Thành cố thế cố dôi mỐL sá n g như vậ y đưỢc? Đúng là mộl
(hanh niênxuấl chúng!'... “Các bạn cho Hịa m ạn phép bộc lộ
íình cảm mạo muội. Hịa đọc tư ỉiệu đến nìiũnq trang vé cuộc
đời d i học và d ạ y học cũa chànq trai N guyễn Tất Thành. Ihl
Hịa khơng khói khõnq liên /lệ đến chúrìg ía lúc này..."
Vào tới Huế. tạ m Ihu xếp cho nơi ở xong, ba cha
con đi viếng mộ b à H oàng Thị Loan, Bao nồi n h ớ
thương, đau xót...
Nới ở ch ặt hẹp, nhưng Tất T h ả n h vẫn th á y thiếu
khung cửi dệl vái của mẹ xưa kia. n h ấ i lã bịnfí d á n g
niẹ ngồi d ệt khuya đêm vởi tiếng đểu dều của những
đđt thoi dưa.

l^


ô n g Phó b ả n g lo xin cho các con vào h ọ c trưdng
uểu học Pháp-Việt Đỏng Ba vào tháng 9 n ă m 1906, ở
Thừa Thlẽn. Chợ Đơng Ba đã dưi ra ngồi b ãi lừ năm
1899, cái dinh chợ dưỢc tu bổ dể làm trường học.
Lúc ấy học Irò d ế n lớp đều phải m an g lính kỉnh cả

b ũt s ắ l lẫn búl lõng và nghiên mực n h o vi n h à Irường
vẫn cho học mỗi tu ẫ n m ấy giờ chữ Hán, ngoài chữ
P háp và quốc ngữ. C àng lèn lớp trẽn, chữ H án cảng
Ihưa dần, chữ P háp tảng hẳn lẽn.
Hai a n h em T ất T h à n h có ưu th ế về chữ H ãn. Còn
c h ữ Pháp thì d1 n h iên họ khó mà giỏi h đ n các b ạ n con
những quan to hay cõng cliửc của Pháp.
Tuy vậy. vốn thõng minh, lanh lỢi, khi thảy giáo bảo
c ả lởp dịch cáu tiếng Pháp: "õ chati ô chaU ổ chat!
Voulez-vous m anger le rat, moniez su r la poutre" (Ỹ là:
Này mèo, này mèo, n à y mèo, muốn ã n chuột Ihi trẻo
lẽn xà nhà). TấL T h à n h đã sử dụng vốn d ã n ca của
quẽ hương phường vải dịch th àn h câu lục b ã t nh ư sau;
Con mèo! Con mẻoỉ Con meo!
M ày m uốn chén chuột íhì leo lẽn xà
Vần điệu rất. dúng m ã ý rấ l hóm hỉnh qua việc dùng
d ấ u cho m ấy chữ “m èo, méo, meo" chư k h ô n g để
nguyên m ộl lừ “mèo" ỉã "chai” của liếng Pháp.
Học h ế t giờ ở lớp, Tất T hành cịn chịu k h ó tđi n h à
th á y xin học thêm liếng Phảp. Kỳ Ihi tố t nghiệp niên
k h ó a 1906-1907, T á t T h ả n h là m ột trong n h ữ n g Ihi
sin h có điểm cao.
Lần vào Huê thuở nhỏ. cậu bẻ Sinh Cung p h ả i giúp

2'\


mẹ. tròng em, tâm tri đảu m à nghi đến kỉnh thành .
Lần nảy có thời giờ hơn. anh học trò T ấ t T h à n h mởi
chú ỷ đ ế n vẻ d ẹ p củ a Huế.

Dòng Hưdng Giang trong xanh, êm đềm. n h ư giải
lụa giữa lịng kinh đơ, m ặ l nưởc ỉn hình dổi núi, phố
x á d ẹ p n h ư bức Iranh {.hủy mạc.
H uế lại còn núi Ngự Bình, s á n h với d ị n g sõn g
Hưđng, tạo n ê n m ột Iháng cảnh th iên n hỉén Ihơ mộng.
Cách núỉ Ngự Bình khơng xa, về phía tây cõ núi Ba
Tảng, nơi người anh hùng áo vảl Nguyền Huệ lộp đ ản
Nam Giao !ãm lẻ lẽn ngơi Hồng d ế Quang Trung (25
th á n g 11 M ậu T h á n - 1788) rỗi x u ấ t p h á t tử Phii
Xuân, h à n h q u â n th ầ n tốc ra T hăng Long, d á n h tan
29 vạn q u à n T h a n h xâm iược vào đảu năm 1789.
Huế còn d ẹ p bỏi cung điện, đ ể n dài, miếu mạo,
th à n h quách nguy nga mang sắc thái Phú X uân của
nẻn vãn h ó a Việt Nam. Phía hữu ngọn sơng Hương lả
khu vực cãc làu dái kỉén trúc ãu lủy vả khu dính thự
h à n h chính củ a chinh quyền "bảo hộ" Pháp-.-.
Nhưng trong các cung đ iện vảng son. lảu vàng gác
tía kía. có b iế t bao chuyện p h ế [ập rối ren. phửc tạp
m à ngay m ộ t lúc c h àn g trai T ấ t T h à n h không sao hiểu
dược.
Năm T át Đ ạt r a dời (1888) chinh lả nãm vua Hàm
Nghi b| b á t và bị giặc đày sang Algeria vì ỏng cự tuyệt
mọi Lhú đ o ạ n dụ dỗ của chúng.
Côn SUỐL thời gian ấy đến 1906 là dưới triều vua
T hành Thái, m ộ t ông vua yêu nước m ang tâm Irạng u

25