VIỆC SỬ DỤNG CHẤT LIỆU VĂN HỌC
TRONG TÁC PHẨM BÁO CHÍ
Khi nói về mối quan hệ qua lại hết sức mật thiết giữa văn học và báo chí,
khơng thể bỏ qua một khía cạnh rằng: văn học chính là nguồn chất liệu dồi
dào và quí giá cho việc sáng tạo tác phẩm báo chí.
Thực vậy, trong các tác phẩm báo chí thuộc nhiều thể loại khác nhau,
chúng ta thường xuyên bắt gặp vô số các chất liệu văn học. Các chất liệu
này, nếu được dùng đúng chỗ và đúng liều lượng, ln mang lại giá trị to
lớn: đó là làm cho bài báo trở nên sinh động, hấp dẫn, dễ lĩnh hội, hay nói
một cách ngắn gọn là đạt hiệu quả giao tiếp cao hơn.
Khảo sát sơ bộ cho thấy, việc sử dụng chất liệu văn học trong báo chí
thường được thực hiện theo một số kiểu cơ bản sau đây:
1. Mượn cốt truyện hoặc tình tiết từ tác phẩm văn học.
Ở đây, xảy ra hai khuynh hướng:
a, Kể lại ( thường là ở dạng tóm tắt ) tồn bộ cốt truyện hay chỉ là một
tình tiết của tác phẩm văn học, để tạo cơ sở liên hệ, so sánh. Rồi từ đó, nói
về một vấn đề, một sự kiện hiện tại có những nét tương tự. Ví dụ:
" Lại nói Quan Cơng trên đường trở về với Lưu Bị, qua 4 cửa ải đã giết 5
tướng Tào. Bây giờ đang đi đến cửa sơng Hồng Hà, Tân Kỳ ra chặn đường
.Quan Công bảo:" Ta đã giết những đứa ngăn trở ta giữa đường, mi có biết
khơng? ". Kỳ đáp: " Mi chỉ giết được các tướng hèn, vô danh, chứ mi dám
đụng đến ta à? ". Quan Công hỏi: "Mày đã bằng Nhan Lương, Văn Sú
chưa? ". Tân Kỳ cả giận, tế ngựa lại đánh. Chưa được một hiệp, đao Quan
Công vừa giơ lên, đầu Tân Kỳ đã rơi xuống lăn long lóc dưới mặt đất. .....


Nay trở lại với VCK U. 16 Châu Á vừa kết thúc tại Đà Nẵng. Tuyển U. 16
Việt Nam đã vượt qua các cửa ải của bảng A để lọt vào vịng bán kết gặp
Iran. Nhưng hỡi ơi!..."
( Lao động , 22 / 9 / 2000 )
Trong các bài viết thuộc loại này, chính sự chuyển đổi bất ngờ từ quá

khứ sang hiện tại và sắc màu tương phản giữa cổ và kim đã tạo nên sự thú vị
cho độc giả. Họ vừa được "gợi nhắc " về tích cũ, vừa được tiếp nhận thông
tin mới liên quan tới một vấn đề bức xúc nào đó trong xã hội.
b, Đưa vào cốt truyện ( chủ yếu là của các tác phẩm văn học cổ )
những tình tiết, dữ liệu hiện đại.
Nói cách khác, trên cái khung của cốt truyện cổ người ta đã đắp vào
những mảng hiện thực thời nay. Ví dụ:
" Rỗn Tháu lúc nhỏ học ơng Trịnh Dn, cốt là theo nghề khoa cử.
Khoa thi nọ, đến bộ môn văn đầu bài ra câu luận " Chu Nguyên Hựu chư
thần ", tức là luận về sự giết bầy tôi đời Nguyên Hựu, ý sâu xa là muốn nâng
cao vai trị của ơng vua lúc đó là Tịnh Khang lên, dìm đời vua trước đã lâu
là Triết Tơn xuống.
Rỗn Tháu đỗ điểm cao, loanh quanh được bổ về làm giám đốc một
nơng trường.
Tự dưng có mấy gia đình nghèo từ xa đến khai phá đất hoang ở cạnh
nông trường của Roãn Tháu, loanh quanh chỉ mấy năm mà vùng đất hoang
vu, khô cằn nọ trở nên xanh tốt. Thấy vậy, Roãn Tháu nổi tà tâm, mang bản
đồ đến doạ những người ít chữ, bảo là họ đã chiếm đất của nông trường,
mấy người dân cày không biết hư thật đành dọn đến vùng hoang vu gần đó.
Rỗn Tháu chiếm vườn tược của họ làm đất riêng của mình.
Như cái kim trong bọc, đến ngày nọ nó phải lịi ra..."
( Lao động, 29 / 9 / 2000 )


Ở bài viết kiểu trên, sự đan xen giữa tích cũ và chuyện mới không chỉ
làm gia tăng sức biểu cảm của ngơn từ, mà cịn làm cho sự phê phán hay mỉa
mai, châm biếm trở nên thâm thuý mà vẫn nhẹ nhàng, dễ tiếp nhận hơn...
Nhìn chung, việc mượn cốt truyện hay tình tiết từ tác phẩm văn học
thường được dùng trong các dạng bài như bình luận, phóng sự, ghi chép, bút
ký và tiểu phẩm.

2, Mượn hình ảnh các nhân vật văn học
Đây là hình ảnh của các nhân vật văn học vốn từ lâu đã trở nên quen
thuộc, gần gũi với quảng đại quần chúng, tới mức người viết báo có thể viện
dẫn chúng như là biểu tượng của những đặc điểm, tính chất nào đó mà
khơng cần chú giải. Chẳng hạn: Sở Khanh là hiện thân của sự lừa lọc, xảo
trá trong tình u; Chí Phèo tiêu biểu cho những kẻ lưu manh, côn đồ, luôn
sẵn sàng "gào làng ăn vạ "; Tú Bà là tên gọi chung cho những kẻ bn bán
thân xác phụ nữ....
Ví dụ:
- " Người đàn ông ấy,nổi tiếng là một Don Juan (Đông Gioăng), đã

cưới vợ tới lần thứ ba, và cũng như tổ tiên ơng ta, có một hậu cung chứa
tồn gái đẹp trong lâu đài của mình ở Bom bay ".
( An ninh thế giới, 7/ 9/ 2000)
" Nhưng cứ sống như cô bé 22 tuổi đầu người Sơn La, bị mụ Hoạn
Thư người Nam Định thuê người tạt axit đến mù một mắt, rúm ró khn mặt
cũng cầm bằng như đã chết ".
(Văn nghệ trẻ, 8 / 6 / 2000)
" Làng tôi thay đổi nhanh quá. Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển
nông thôn Kiến An như con cá vàng người làng tôi vừa bắt được ".
(Văn nghệ, 16 / 9 / 2000)


...Keegan cũng có thể gọi trở lại Lesaux, tiền vệ trái đang hồi phục
phong độ của Chelsea, để quán xuyến hành lang bên trái vốn là "gót chân A
sin " của đội tuyển Anh.
(Gia đình và Xã hội, số 89 / 2000)
- " Má già " mafia.
(Tuổi trẻ TP. Hồ Chí Minh, 11 / 1 / 2001)
-Cái chết của " con nai vàng "17 tuổi.

(An ninh Thủ đô, 6 / 6 / 1999)
Những trường hợp vay mượn kiểu này không chỉ gặp trong các bài
viết thuộc thể ký và bình luận, mà cịn có mặt ở cả thể loại tin. Chúng giúp
tác giả kiệm lời tới mức tối đa mà vẫn khắc hoạ được chân xác và đầy gợi
cảm một con ngươì hay một sự việc nào đó.
3. Mượn từ ngữ, lối nói từ các tác phẩm văn học
Các chất liệu văn học thuộc loại này được sử dụng hết sức rộng rãi và
linh hoạt. Chúng có thể đứng ở bất kỳ chỗ nào trong kết cấu của bài viết, từ
tiêu đề cho đến các câu trong đoạn văn.
Ở tiêu đề, ví dụ: " Hơm qua em đi tỉnh về..."( Công an Thành phố
HCM. , 26 /1 2 / 2000) ; " Quê hương nếu ai không nhớ..."(Hà Nội mới, Tết
Mậu Dần ); " Tình trong như đã.. " (Gia đình, số 5 / 2001); " Hai nửa vầng
trăng " ( Lao động, 5 / 12 / 2000 ); " Càng ngắm càng say " (Nhân dân hàng
tháng, số11 / 1998)...Ở các vị trí khác, ví dụ: " Mải miết đi hồi, ngoảnh
trơng lại, bất giác đoạn " Đà Giang độc bắc lưu " vụt hiện ra ngang tầm
mắt, ấy là lúc chúng tơi gặp bản người Dao lấp ló trên các sườn đồi " (Quân
đội Nhân dân, 5/ 3 / 2000); " Về Đông Hồ bây giờ thấy Phà Hồ nhộn nhạo,
những " cát trắng phẳng lì " của thi sĩ Hoàng Cầm xưa đã bị đào bới bởi đội
quân gánh cát thuê " (Văn nghệ trẻ, 6 / 1 / 2000); "...vườn tược là một khái
niệm xa xỉ ở "mảnh đất lắm người nhiều xe " này..." ( Sinh viên, số17/


2000); "Bên cạnh đó, căn bệnh "thương nhớ đồng quê "của người xa xứ
cũng đã len lỏi vào bảng hiệu, hàng loạt nhà hàng, quán bar có những cái
tên như: Miền quê, Mái lá, Làng tôi, Tao ngộ..." (Phụ nữ TP. Hồ Chí Minh,
số90/ 2000); "...Th nhà có nghĩa là chỉ ăn tạm ở nhờ một thời gian nhất
định nào đó, làm gì cần tình làng nghĩa xóm dài lâu, vì thế qn " đạo chích
" nhiều khi ở ngay sát vách nhưng người thuê cũng không biết mặt và dù "
liền dậu mùng tơi " thì chúng cũng chẳng kiêng nể gì..." ( Phóng sự Thái
Minh Châu, NXB Lao động, Hà Nội, 1999)...

Các từ ngữ, lối nói được vay mượn từ các tác phẩm văn học, như đã
thấy, có thể là thơ mà cũng có thể là văn xi ( và tuỳ từng tình huống cụ thể
mà chúng được giữ nguyên dạng hoặc cải biên chút ít ). Tuy nhiên, thơ có vẻ
chiếm ưu thế, vì giữa những dịng chữ khô khan bề bộn thông tin, sự xuất
hiện của những vần thơ làm cho giọng văn trở nên mềm mại, nhẹ nhàng và
có sức truyền cảm lớn hơn so với văn xi.
Giá trị của thơ cịn được bộc lộ rõ nét và đầy đủ hơn, khi trong một số
tác phẩm ( đặc biệt là phóng sự , ghi chép ) có những tác giả đã trích dẫn
khơng phải chỉ một câu thơ ( hay từ ngữ nằm trong phạm vi một câu thơ ),
mà hẳn cả một đoạn thơ. Ví dụ:
" Hàng ngày trên các tuyến đường sắt nước ta, có bao nhiêu " thương
gia tí hon ", những thương gia chân chính đang làm ăn bằng đạo lý nghề
nghiệp như thằng Nam?...Nghĩ về các em, lại thấy những câu thơ xưa của Tế
Hanh chưa cũ:
Tôi thấy tôi thương những chiếc tàu
Nghìn đời khơng đủ sức đi mau
Có chi vương vấn trong hơi máy
Mấy chiếc toa đầy nặng khổ đau..."
(Thương mại, số 1, 2 / 1992)


" Cơn Sơn ngút ngàn trong sương khói mưa bay và trùng điệp núi non
đầy chất thơ, cái chất thơ đầy ngọt ngào sâu lắng lãng mạn của Côn Sơn đã
làm một Nguyễn Trãi mê đắm:
Cơn Sơn có suối nước trong
Ta nghe suối chảy như cung đàn cầm
Cơn Sơn có đá tần vần
Mưa tuôn đá sạch ta nằm ta chơi
Côn Sơn thơng tốt ngất trời
Ngả nghiêng dưới bóng ta thời tự do..."

( Phóng sự Thái Minh Châu, Hà Nội, 1999)
Những đoạn thơ trên nhờ khả năng biểu cảm của mình, đã minh hoạ
một cách sống động và hình ảnh các ý tưởng của tác giả. Thêm vào đó,
chúng lại chiếm những vị trí độc lập trong bố cục của bài viết, cho nên đã
tạo điều kiện cho độc giả được nghỉ ngơi thư giãn, giải toả bớt căng thẳng
trong quá trình đọc, và điều này có nghĩa là hiệu quả tiếp nhận thông tin sẽ
cao hơn.
Như vậy là chúng ta đã điểm qua đôi nét về việc sử dụng chất liệu văn học trên
báo chí. Ở đây, tất nhiên, cịn có thể bàn đến cả những hiện tượng dùng bút pháp văn học
khi viết báo. Nhưng do khuôn khổ bài viết có hạn, mà vấn đề này lại quá lớn, nên chúng
tơi tạm thời gác lại. Hy vọng, nó sẽ là chủ đề của một bài viết riêng sau này.