Phần 2

Học thuyết kinh tế của Chủ
nghĩa Mác – Lênin về phương
thức sản xuất tư bản chủ nghĩa


Chương VI

Học thuyết kinh tế về chủ nghĩa
tư bản độc quyền và chủ nghĩa tư
bản độc quyền nhà nước
V.I.Lênin đã trình bày một cách có hệ thống sâu sắc lý luận về
CNTB Độc Quyền và CNTB Độc Quyền nhà nước


CNTB độc quyền và CNTB độc quyền nhà nước
Tiếp theo giai đoạn cạnh tranh
tự do, chủ nghĩa tư bản phát
triển lên giai đoạn cao hơn là
giai đoạn chủ nghĩa tư bản độc
quyền và sau đó là chủ nghĩa
tư bản độc quyền nhà nước

Thực chất đây là những nấc thang mới trong quá trình phát
triển và điều chỉnh của chủ nghĩa tư bản cả về lực lượng
sản xuất và quan hệ sản xuất để thích ứng với những biến
động mới trong tình hình kinh tế và chính trị thế giới từ cuối
thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX đến nay
3

NỘI DUNG
I

Chủ nghĩa Tư bản độc quyền

II

Chủ nghĩa Tư bản độc quyền Nhà nước

III

Những nét mới trong sự phát triển của chủ
nghĩa tư bản hiện đại

VI

Vai trò, hạn chế và xu hướng vận động của
chủ nghĩa Tư bản
4


I

Chủ nghĩa Tư bản độc quyền

1. Nguyên nhân chuyển biến từ CNTB tự do cạnh tranh
sang CNTB Độc quyền
C.Mác và Ph.Ăngghen đã dự báo rằng: cạnh tranh tự do sinh
ra tích tụ và tập trung sản xuất, tích tụ và tập trung sản xuất

phát triển đến một mức độ nào đó sẽ dẫn đến độc quyền

Tự do
cạnh tranh

Tích tụ tập
trung sản
xuất

Độc quyền

Vận dụng sáng tạo những nguyên lý của chủ nghĩa Mác vào
điều kiện lịch sử mới của thế giới, V.I. Lênin đã chứng minh
rằng chủ nghĩa tư bản đã bước sang giai đoạn mới là chủ
nghĩa tư bản độc quyền.
5


1. Nguyên nhân chuyển biến từ CNTB tự do cạnh tranh
sang CNTBĐQ
1. Sự phát triển của LLSX đã hình
thành các xí nghiệp qui mơ lớn
2. Sự xuất hiện của những thành
tựu KH-KT mới
3. Sự tác động của các quy luật kinh
tế của CNTB
4. Cuộc cạnh tranh khốc liệt giữa
các nhà tư bản
5. Cuộc khủng hoảng kinh tế năm
1873 trong toàn bộ thế giới TBCN

6. Sự phát triển của hệ thống tín
dụng TBCN
6


LLSXPT

CM KH–KT
Thể kỷ 19

Tích tụ và tập
trung sản xuất

Ngành sản xuất mới

Xí nghiệp quy mơ lớn

NSLĐ Tăng

Tích luỹ tư bản

Tác động của
quy luật kinh tế
Cạnh tranh

Khủng hoảng
kinh tế

Tín dụng
phát triển


Xí nghiệp quy mơ lớn

Biến đổi cơ
cấu kinh tế
Tích luỹ

Phân hố

Tập trung sản
xuất quy mơ

Độc
quyền

Tích tụ và tập trung TB
XÝ nghiƯp vừa và
nhỏ phá sản
Xí nghiệp lớn
càng lớn hơn

Tớch t tp trung tư bản

XN lớn
tồn tại và
phát triển

Tập trung sản xuất
7



1. Nguyên nhân chuyển biến từ CNTB tự do cạnh tranh
sang CNTBĐQ
Từ những nguyên nhân trên, V.I. Lênin khẳng định:
"... cạnh tranh tự do đẻ ra tập trung sản xuất và sự tập trung
sản xuất này, khi phát triển tới một mức độ nhất định, lại dẫn
tới độc quyền….”
(V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2005, t.27.tr.402)

CNTB ĐQ

CNTB TDCT

TK 15

Cuối TK19

CTTG II

ĐQTN

ĐQ NN

V.I. Lênin đã nêu ra năm đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ
nghĩa tư bản độc quyền
8


2. Những đặc điểm cơ bản của CNTB độc quyền
1. Tập trung sản xuất và các

tổ chức độc quyền
2. Tư bản tài chính và bọn đầu
sỏ tài chính
Có 5 đặc điểm

3. Xuất khẩu tư bản
4. Sự phân chia thế giới về kinh tế
giữa các tổ chức
5. Sự phân chia thế giới về lãnh thổ
giữa các cường quốc đế quốc
9


2. Những đặc điểm cơ bản của CNTB độc quyền
a. Tập trung sản xuất và các tổ chức độc quyền
Cón ít
xí nghiệp
lớn
Tích tụ và
tập trung
sản xuất

Tổ chức
Độc quyền

Thoả hiệp
Cạnh tranh
gắt gao

Tổ chức độc quyền là tổ chức liên minh giữa các nhà tư bản

lớn để tập trung vào trong tay phần lớn việc sản xuất và tiêu
thụ một số loại hàng hố nào đó nhằm mục đích thu lợi nhuận
độc quyền cao
10


a. Tập trung sản xuất và các tổ chức độc quyền
Côngôlơmêrat
Côngxoocxiom
Tổ chức
độc quyền

Liên kết dọc của các
tổ chức ĐQ.
Việc sản xuất, tiêu thụ
do ban quản trị chung

Tờ rớt

Xanhdica

Các ten

Việc lưu thông do một
ban quản trị chung.

Thoả thuận về giá cả,
quy mô, thị trường
11



m
Công
xoocxiom

Côngôlơmer
at

Tờ rớt

Xanhdica
Cácten

Tổ chức
độc
quyền

12


b. Tư bản tài chính và bọn đầu sỏ tài chính
Phá sản
trong cạnh
tranh
Các ngân
Hàng nhỏ

Tổ chức
Độc quyền
Ngân hàng


Tổ chức
Độc quyền
Cơng nghiệp

Sáp nhập
Cạnh tranh khốc liệt

Tư bản tài chính

Lênin: “Tư bản tài chính là kết quả của sự hợp nhất giưa TB
ngân hàng của một số ít ngân hàng ĐQ lớn nhất với TB của
liên minh độc quyền các nhà công nghiệp”
(V. I.Lênin: Tồn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2005, t.27.tr.489
13


b. Tư bản tài chính và bọn đầu sỏ tài chính
Vai trị của
ngân hàng

Vai trị cũ

Vai trị mới

Trung gian trong
thanh tốn và tín dụng
Thâm nhập vào các tổ
Chức ĐQCN để giám sát
Trực tiếp đầu tư vào CN


Sự phát triển của tư bản tài chính dẫn đến một nhóm nhỏ
độc quyền chi phối tồn bộ đời sống kinh tế và chính trị
của toàn xã hội tư bản gọi là bọn đầu sỏ tài chính.
Tham dự
Đầu sỏ tài chính
Thống trị KT TT chính trị
Thủ đoạn
14


Đầu sỏ
tài chính
Tư bản tài chính

Nền KT
trong nước

Nền KT
Thế giới

Lênin: “TB tài chính là kết quả của sự hợp nhất giữa TB ngân
hàng của một số ít ngân hàng độc quyền lớn nhất, với TB của
những liên minh độc quyền các nhà công nghiệp”
15


c. Xuất khẩu tư bản
CNTB
tự do

Cạnh tranh

Xuất khẩu
Hàng hoá

Xuất khẩu hàng hố ra
nước ngồi nhằm mục tiêu
Thu về giá trị

CNTB
độc quyền

Xuất khẩu
Tư bản

Xuất khẩu giá trị ra
nước ngoài nhằm chiếm đoạt
GTTD và các nguồn lợi khác

Xuất khẩu tư bản là xuất khẩu giá trị ra nước ngoài (đầu tư tư
bản ra nước ngồi) nhằm mục đích chiếm đoạt giá trị thặng dư
và các nguồn lợi nhuận khác ở các nước nhập khẩu tư bản
 Nguyên nhân:
 Hình thức:
16


Ngun nhân – Hình thức
Tích luỹ TB
phát triển


Tích luỹ
khối lượng TB lớn

Thừa TB
Tương đối

Trực tiếp

Xuất khẩu
TB
Các nước
đang phát triển

Giá ruộng
đất rẻ

Hội nhập kinh tế

Tiền lương
Thấp

Thiếu TB

Nguyên liệu
Rẻ

Gián tiếp

Kinh tế

Mục
tiêu
Chính trị
17


Chủ thể xuất khẩu TB

XK
Nhà nước

Xuất khẩu
TB

NK
Tư nhân

Kinh tế

Hướng vào
Ngành kết cấu
Hạ tầng

Chính trị

Ảnh hưởng
Chính sách

Quân sự


Đặt căn cứ
Quân sự

Tạo điều
kiện cho
TBTN

Ngành chu chuyển vốn nhanh
và lợi nhuận độc quyền cao
18


d. Sự phân chia thế giới về KT giữa các tổ chức độc quyền
Tích tụ và
Tập trung
Tư bản

Xuất khẩu
Tư bản

Cạnh tranh
Giữa các
TCĐQ

Tổ chức
Độc quyền
Quốc tế

e. Sự phân chia lãnh thổ giữa các cường quốc


Sự phát triển
Không đều
Về mặt
Kinh tế

Phát triển
Không đều
Về quân sự

Xung đột
Quân sự
Phân chia
Thuộc địa

Chiến tranh
Thế giới

19


3. Sự hoạt động của quy luật giá trị và giá trị thặng dư
trong giai đoạn CNTB độc quyền
a. Mối quan h gia cnh tranh v c quyn

Cạnh tranh
tự do

Độc quyÒn

Lưu ý: Độc quyền sinh ra từ cạnh tranh tự do, độc quyền đối

lập với cạnh tranh tự do, nhưng sự xuất hiện của ĐQ không
thủ tiêu được cạnh tranh mà còn làm cho cạnh tranh trở nên
đa dạng và gay gắt hơn
20


a. Mối quan hệ giữa cạnh tranh và độc quyền
Giữa các tổ chức
Độc quyền với
các xí nghiệp
ngồi độc quyền
Cạnh tranh
trong giai
đoạn CNTB
Độc quyền

Nguồn nguyên liệu
Nhân công, phương
tiện ….

Cùng ngành

Phá sản

Khác ngành

Thoả hiệp

Giữa các tổ
Chức Độc quyền

với nhau

Trong nội bộ
tổ chức Độc quyền

Thị phần sản xuất
Tiêu thụ

21


b. Biểu hiện hoạt động của QLGT và GTTD trong giai đoạn
CNTB độc quyền
Giai đoạn
Độc quyền

Quy luật giá cả ĐQ
K + pĐQ
Pđq = P + Psn

Giai đoạn
Tự do cạnh tranh

Quy luật giá cả SX
K+p

Sản xuất HH
giản đơn

Quy luật giá trị

W = C +v + m

Lợi nhuận
Độc quyền cao

Quy luật p’ và p’

Quy luật
GTTD
22


II

Chủ nghĩa Tư bản độc quyền Nhà nước

1. Nguyên nhân hình thành và bản chất của CNTB độc
quyền Nhà nước
a. Nguyên nhân hình thành
Tất yếu

CNTB Độc quyền

CNTB Độc quyền Nhà nước

LLSX phát triển

QHSX không phù hợp

Sở hữu nhà nước TS


PCLĐ phát triển

Xuất hiện mới N.nghề

Hình thành kết nối mới

Mâu thuẫn VS -TS
Xu hướng QTH

Xoa dịu bằng CSNN
MT giữa các TCĐQ

Can thiệp của NN

Chủ nghĩa Tư bản độc quyền nhà nước
23


II

Chủ nghĩa Tư bản độc quyền Nhà nước

1. Nguyên nhân hình thành và bản chất của CNTB độc
quyền Nhà nước
b. Bản chất của CNTB độc quyền nhà nước
Sức mạnh
tư nhân

Chủ nghĩa Tư bản

độc quyền nhà nước

Sức mạnh
TC ĐQ

Quan hệ kinh tế
Chính trị - Xã hội
Là sự kết hợp sức mạnh của các tổ chức ĐQ tư nhân với sức mạnh
của nhà nước TS trở thành một thiết chế và thể chế thống nhất
nhằm phục vụ lợi ích của tổ chức ĐQ và cứu nguy cho CNTB.
CNTB độc quyền nhà nước là 1 quan hệ kinh tế, chính trị, xã hội
24


II

Chủ nghĩa Tư bản độc quyền Nhà nước

2. Những biểu hiện chủ yếu của CNTB độc quyền Nhà nước
a. Sự kết hợp nhân sự giữa tổ chức ĐQ với Nhà nước
Sự kết hợp về nhân sự thực hiện thông qua các đảng phái,
nghiệp đồn, hội chủ xí nghiệp, hình thức tham dự của các
quan chức chính phủ vào tổ chức độc quyền ….. Chính các
tổ chức này này đã tạo ra cho tư bản độc quyền một cơ sở xã
hội để thực hiện sự thống trị và trực tiếp xây dựng đội ngũ
quan chức cho bộ máy nhà nước

Kết hợp nhân sự

Nhà nước tư sản


Tham
dự

Các Tổ chức
Độc quyền

25