đại học huế

trung tâm đo tạo từ xa
GS.TS. Đỗ Hữu Châu

Giáo trình

giản yếu về ngữ dụng học
(Sách dùng cho hệ đo tạo từ xa)
Tái bản lần thứ nhất

Huế - 2007


Mục lục
trang

Lời nói đầu

.....................................................................................................4

Mở đầu: khái quát về ngữ dụng học ....................................5
I ngữ dụng học l gì ? ............................................................................................. 5
II các bộ phận trong ngữ dụng học ................................................................. 11

Ch−¬ng I: chiÕu vËt vμ chØ xuÊt...............................................12
I − chiÕu vËt l gì ? ................................................................................................. 12
II các dạng chiếu vật ............................................................................................ 12
III các phơng thức chiếu vật ........................................................................... 13

Chơng II: hnh động (hnh vi) ngôn ngữ .................16

I Ngôn ngữ v hnh động ngôn ngữ .................................................................. 16
II các loại hnh động ngôn ngữ......................................................................... 17
III hnh động ở lời l biểu thức ngữ vi ............................................................ 17
IV Điều kiện sử dụng các hnh động ở lời...................................................... 19
V Hiệu lực ở lời (lực ở lời) của các câu (các phát ngôn) ............................. 20
VI phân loại các hnh vi ë lêi.................................................................21
VII − hμnh ®éng ë lêi vμ héi thoại ....................................................................... 21
VIII hnh động ở lời gián tiếp............................................................................ 22

Chơng III: Lập luận ...........................................................................................23
I Lập luận l gì ? .................................................................................................... 23
II − LËp luËn vμ l«gic .............................................................................................. 24
III Đặc tính của quan hệ lập luận...................................................................... 26
IV T¸c tư lËp ln vμ kÕt tư lËp ln() ............................................................. 27
V Các "lẽ thờng" cơ sở của lập luận ............................................................... 29

Chơng IV: lí thuyết hội thoại..................................................31
2


I các vận động hội thoại ....................................................................................... 31
II Các quy tắc hội thoại ........................................................................................ 33
III thơng lợng héi tho¹i ................................................................................... 36
IV − cÊu tróc héi tho¹i ............................................................................................. 36
Ch−¬ng V: ý nghÜa hμm Èn vμ ý nghÜa t−êng minh (hiển ngôn)..............47

I Khái quát về ý nghĩa tờng minh v hm ẩn ................................................ 47
II phân loại tổng quát ý nghĩa hm ẩn ............................................................. 47
III tiền giả định v hm ngôn .............................................................................. 49
IV cơ chế tạo ra c¸c ý nghÜa hμm Èn cè ý ........................................................ 54

V− Phân loại tiền giả định ...................................................................................... 59

Phụ lục ................................................................................................................................67

3


Lời nói đầu
"Ngữ dụng học nghiên cứu việc sử dụng ngôn ngữ của ngời nói, việc sử dụng ny không
thể lí giải đợc bằng các lí thuyết ngữ nghĩa học tiền dụng học cũng nh không thể lí giải đợc
chỉ bằng những tri thức về ngôn ngữ tách riêng (nói đúng hơn l bằng những hiểu biết về ngôn
ngữ tiền dụng học). Theo một cách hiểu hẹp hơn, ngữ dụng häc quan t©m tíi viƯc ng−êi nghe
lμm thÕ nμo mμ nắm bắt đợc cái ý nghĩa m ngời nói có ý định nói ra. Theo nghĩa rộng
nhất, nó quan tâm tới những nguyên tắc chung chi phối sự giao tiếp giữa ngời với ngời.".
Trên đây l định nghĩa của Jean Aitchison(1) vỊ ng÷ dơng häc. Ng÷ dơng häc lμ mét ngnh
học mới của ngôn ngữ học, với nó, ngôn ngữ học đà vợt ra khỏi cái tháp ng của quan ®iĨm
cÊu tróc ln néi t¹i ®Ĩ ®i vμo cc sèng. Mặc dầu đợc giới thiệu vo Việt Nam cha bao lâu
nhng hiện nay ngữ dụng học đà thu hút đợc sự chú ý của nhiều nh Việt ngữ học, đợc đa
vo giảng dạy trong các trờng đại học, ở bậc Cao học v đà có những luận án Thạc sĩ đầu
tiên lấy những đề ti thuộc ngữ dụng. Quan trọng hơn, những quan niệm v những khái niệm
bớc đầu về ngữ dụng đà đợc đa vo giảng dạy ở chơng trình Tiếng Việt thực nghiệm phân
ban Khoa học xà hội.
Cuốn sách ny đợc viết ra, đơn giản hơn v gần với thực tiễn sử dụng tiếng Việt hơn so
với phần Dụng học trong cuốn Đại cơng ngôn ngữ học nhằm cung cấp một ti liệu giảng dạy
môn học ny ở bậc Đại học, lm ti liệu tham khảo cho các học viên cao học v các nghiên
cứu sinh ngnh Lí luận ngôn ngữ. Nó cũng có thể l một ti liệu phục vụ cho việc bồi dỡng
giáo viên Trung học phổ thông , cung cấp cho các thầy giáo, cô giáo cấp học ny có vốn hiểu
biết về ngữ dụng học cần thiết để dạy tốt phần Tiếng Việt trong cấp học m mình phải đảm
đơng.
Cuốn sách chắc chắn cha phản ánh một cách tơng đối đầy đủ những thnh tựu hiện nay

về ngữ dụng học trên thế giới v còn nhiều thiếu sót. Rất mong sự đóng góp ý kiến của các
bạn đọc.
Tác giả

(1) Jean Aitchison, Linguistcs Hodder & Stoughton, London Sydney Auckland, 1992.

4


Mở đầu: khái quát về ngữ dụng học

I ngữ dụng học l gì ?
1. Giả định chúng ta có câu sau đây :
Tiến tặng Mai cuốn "Tắt đèn".
Nghe câu nói đó, liệu chúng ta có dám bảo đảm rằng chúng ta đà hiểu đúng đắn nó cha ?
Có thể trả lời rằng cha nếu nh chúng ta không nắm đợc ít ra l những hiểu biết sau đây :
a) C©u nãi nμy do ai nãi ra ? Nãi trong hon cảnh no, vì sao lại nói nó ra ? Nói ra để
nhằm mục đích gì ?
b) Tiến l ai ? Mai lμ ai ? Quan hÖ TiÕn − Mai nh thế no v quan hệ giữa ngời nói câu
đó víi TiÕn vμ Mai ra sao ? NÕu nh− c©u nói đó do Tiến nói ra (trờng hợp ny thì Tiến l ngôi
thứ nhất v l chủ ngữ) thì ý nghÜa cña nã thÕ nμo ? NÕu nh− nã do Mai nói ra (trong trờng
hợp ny thì Mai l ngôi thứ nhất, ngôi nói đóng vai nói nhng về quan hệ cú pháp thì l bổ
ngữ v l tham thể thụ hởng) thì ý nghĩa ra sao ?
c) Câu nói ny đợc nói ra để trả lời cho câu hỏi no trong các câu hỏi sau đây :
Tiến lm gì ?
Ai tặng Mai cuốn "Tắt đèn" ?

Tiến tặng cho ai cuốn "Tắt đèn" ?
Tiến tặng cho Mai cái gì ?
...

Khi câu đó đợc dùng để trả lời cho từng câu hỏi trên thì ý nghĩa của nó có khác nhau
không ? Khác nhau nh thế no ?
d) Bây giờ so sánh câu nói trên với các câu sau đây :
Chính Tiến tặng cho Mai cuốn "Tắt đèn".
Chính Mai đợc Tiến tặng cuốn "Tắt đèn".

Chính cuốn "Tắt đèn" đợc Tiến tặng cho Mai.
thì giữa nó v các câu sau có gì đồng nhất ? Có gì khác biệt về ý nghĩa ?
Ví dụ trên đây cho ta thấy đợc những hạn chế của việc nghiên cứu v giảng dạy ngôn
ngữ, đặc biệt l dạy cú pháp theo quan điểm độc lập với ngữ cảnh, có nghĩa l dạy câu (câu
đơn, câu ghép, cả dạy văn bản nữa) không tính đến các điều kiện trong đó nó đợc tạo ra v
đợc hiểu. Đó l quan điểm nghiên cứu v giảng dạy ngôn ngữ tiền ngữ dụng. Những hiểu biết
đợc nêu ra dới dạng các câu hỏi a, b, c, d cần thiết để hiểu đúng đắn ý nghĩa của câu "Tiến
tặng Mai cuốn "Tắt đèn"." l những hiểu biết về các điều kiện ngữ dụng của việc tạo ra v lĩnh
hội nó.
2. Ngôn ngữ v ngữ cảnh
Những lời đợc nói ra hoặc đợc viết ra khi chúng ta giao tiếp với nhau đợc gọi l ngôn
bản (discourse có thể dịch l diễn ngôn). Trong một hoạt động giao tiếp, loại trừ ngôn bản

5


ra, các nhân tố tham gia vo hoạt động giao tiếp đợc gọi chung l ngữ cảnh. Ngữ cảnh bao
gồm những hiểu biết về :
a) Nhân vật giao tiếp. Nhân vật giao tiếp đợc chia thnh vai nói (vai phát) v vai nghe
(vai nhận).
b) Hiện thực đợc nói tới. Đó l những hiện thực trong thực tế khách quan bên ngoi con
ngời hoặc những hiện thực thuộc con ngời, thuộc nội tâm con ngời kể cả nội tâm vai nói,
vai nghe. Nó cũng có thể l chính ngôn ngữ v các hnh động ngôn ngữ hay bản thân cuộc
giao tiếp bằng ngôn ngữ.

Cũng nên phân biệt hiện thực có thực vμ hiƯn thùc h− cÊu, bao gåm hiƯn thùc ¶o tởng
trong các truyện cổ tích, thần thoại hay các huyền thoại hiện đại.
Hiện thực đợc nói tới l hệ quy chiếu. Có thể nói ngôn bản chỉ có nghĩa khi chóng ta ®èi
chiÕu nãi víi hƯ quy chiÕu cđa nã. Ví dụ câu nói : "Bác thợ săn mổ bụng sói ra cứu đợc b
cháu Cô bé qung khăn đỏ. Cô bé vơn vai nói : gớm ở trong ấy tối tối l." sẽ l vô lí nếu đối
chiếu với hiƯn thùc nh−ng chóng ta thÊy nã tù nhiªn bëi vì chúng ta biết rằng nó đợc viết
trong truyện cổ tích.
Hiện thực đợc nói tới khi đi vo ngôn bản trở thnh thế giới của ngôn bản (univers du
discours). Hiện thực đợc nói tới đợc phản ánh vo ngôn bản (hay đợc xây dựng lại trong
ngôn bản) thnh thế giới ngôn bản.
c) Hon cảnh giao tiếp. Hon cảnh giao tiếp đợc chia thnh :
Hon cảnh giao tiếp rộng, bao gồm những hiểu biết về lịch sử, xà hội, văn hoá, thời đại,
kinh tế, chính trị,... của cộng đồng ngôn ngữ trong đó cuộc giao tiếp đơng diễn ra.
Hon cảnh giao tiếp hẹp, bao gồm những hiểu biết v cách ứng xử về nơi chốn cụ thể
trong đó cuộc giao tiÕp ®ang diƠn ra nh− trong chïa, trong líp häc, ë qu¸n n−íc,...
d) HƯ thèng tÝn hiƯu − trong trờng hợp của chúng ta l ngôn ngữ, đợc sử dụng để tạo
nên ngôn bản. Cần chú ý đến đặc tính của kênh giao tiếp : kênh thính giác, thị giác, xúc giác,
khứu giác qua đó m các tín hiệu đợc truyền đi. Trong trờng hợp ngôn ngữ thì hiểu biết về
phong cách ngôn ngữ v thể loại ngôn bản (văn xuôi hay văn vần,...) cũng ảnh hởng không
nhỏ đối với ngôn bản. Có những lối dùng từ, đặt câu chỉ chấp nhận đợc khi ta biết nó thuộc
lối nói thông thờng hay l lối nói nghệ thuật, thuộc thơ hay văn xuôi.
Cần nhắc lại, nói đến ngữ cảnh l nói đến những hiểu biết : hiểu biết về những yếu tố tạo
nên ngữ cảnh v hiểu biết về cách ứng xử trong từng kiểu ngữ cảnh. Ngữ cảnh có thĨ lμ mét
(nh− trß chun tr−íc bμn thê PhËt) nh−ng do hiểu biết khác nhau nên ngời ta vẫn có thể nói
năng thnh kính, nhẹ nhng hay ồn o, thô lỗ khác nhau. Những ngời tâm thần tuy trong
cùng một ngữ cảnh nhng do không còn hiểu biết về ngữ cảnh nữa nên nói năng không ăn
nhập gì với ngữ cảnh.
Ngoi khái niệm ngữ cảnh, còn có khái niệm tình huống giao tiếp. Tình huống giao tiếp l
trạng thái trực tiếp do tác động tổng hợp của các nhân tố giao tiÕp trong mét cc giao tiÕp cơ
thĨ mμ cã. VÝ dơ, cc giao tiÕp diƠn ra trong t×nh hng m nhân vật giao tiếp rảnh rỗi, cần

th giÃn, đang vui vẻ hay cáu kỉnh, cuộc giao tiếp diễn ra đà lâu hay mới bắt đầu, giữa môi
trờng ầm ĩ tiÕng xe cé hay yªn tÜnh,...

6


Ngữ cảnh sẽ tác động đến giao tiếp, đến ngôn bản thông qua tình huống. Nói chung, các
nhân tố của ngữ cảnh tác động lẫn nhau, điều chỉnh lẫn nhau v cùng tác động đến ngôn bản
cả về hình thức v nội dung. Ngôn bản không chỉ do vai nói quyết định (kể cả các nh văn khi
sáng tác) m chịu ảnh hởng sâu sắc, có khi không ý thức, của ngữ cảnh.
Đọc đoạn văn đối thoại sau đây :
A (ngời mua gạo) ối trời ơi, chen chi m khiếp quá !
B (mậu dịch viên) Đề nghị mọi ngời dÃn ra một chút, tôi nhức đầu quá.
A Chị gọi thật to vo, ồn lắm, ở dới ny chúng tôi chẳng nghe thấy gì sất.
B Nguyễn Thị Bích. Số mời tám đâu ?
A Vâng. Tôi đây.
B Ba t kg hết tám đồng ba ho. Tiền đâu ?
A Đây. Chị trả lại.
B Xong. Cầm lấy sổ, tích kê, sang kia xúc gạo.
A Chị ơi, số mời tám. Chị cân giúp.
B Xúc gì m tham thế. Xúc thật nhiều ra.
A Đợc cha chị ?
B ĐÃ bảo thừa nhiều, xúc nhanh lên.
A Đợc cha ?
B Rồi.
ta sẽ thấy thời kì bao cấp đà ảnh hởng nh thế no đến nội dung v lối nói năng của con
ngời.
Trong nh trờng, thờng chúng ta chỉ chú ý tới các ngôn bản viết. Dạy ngữ pháp cho học
sinh cũng chỉ dạy ngữ pháp "viết". Luyện v đánh giá kĩ năng tiếng Việt cho học sinh cũng chỉ
chú ý đến các bi viết các văn bản, với cách hiểu văn bản l ngôn bản dạng viết liên tục.

Thực ra giao tiếp trớc hết l giao tiếp miệng. Ngữ cảnh, trong giao tiếp miệng l động chứ
không phải l tĩnh. Cả giao tiếp bằng văn bản cũng thế. Các nhân tố ngữ cảnh không giữ
nguyên, bất biến trong quá trình giao tiếp. Hiểu biết về ngữ cảnh có thể thay đổi trong khi giao
tiếp, quan hệ giữa các vai cũng vậy, cho nên ngữ cảnh vận động theo giao tiếp. Trong sách
Tiếng Việt 10 ban Khoa học xà hội có trích đoạn thoại Hn Tơ(1). Đọc lại đoạn đó chúng ta
sẽ thấy ngữ cảnh thay đổi nh thế no v sự thay đổi đó đà ảnh hởng đến lời nói của Tơ v
Hn nh thế no.
Cuối cùng l khái niệm ngôn cảnh. Ngôn cảnh, đối với một câu hay một đơn vị no đó l
những câu tiền văn v hậu văn. Còn đối với cả văn bản l những văn bản khác có trớc v có
sau nó. Ví dụ, ngôn cảnh của bi thơ Tiếng thu của Lu Trọng L l các bi thơ về mùa thu
trớc nó v sau nó (đó l căn cứ để các nh nghiên cứu nói đến tính liên văn bản của một văn
bản). Còn đối với lời nói trong một cuộc hội thoại thì ngôn cảnh l những lời nói trớc một lời
(1) Xem phần trích dẫn ë cuèi s¸ch.

7


đang xem xét. Về nguyên tắc, trừ trờng hợp ghi âm một cuộc hội thoại từ đầu cho đến lúc kết
thúc, ngôn cảnh của một lời chỉ l những lời nói (v cách nói các hnh động ngôn ngữ) trớc
đó. Ngôn cảnh trong hội thoại chỉ có tiền ngôn cảnh. Bởi cuộc hội thoại đang tiếp diễn nên
chúng ta cha biết (dù có thể dự đoán) ngời hội thoại với ta sẽ nói gì cho nên ngôn cảnh
trong hội thoại thờng không có hậu ngôn cảnh.
Vì chúng ta xem văn bản l biến thể dạng viết của ngôn bản cho nên có thể dùng thuật
ngữ văn cảnh chỉ ngôn cảnh của một đơn vị trong văn bản. Văn cảnh l một biến thể dạng viết
của ngôn cảnh.
3. Các thnh phần nội dung của ngôn bản
Nội dung miêu tả v nội dung liên cá nhân (interpersonnel)
3.1. Các chức năng của giao tiếp v đích của ngôn bản
Giao tiếp l một hoạt động xà hội bằng ngôn ngữ bằng tiếng Việt. Nó l một hoạt động đa
kênh. Đặc biệt khi chúng ta giao tiÕp b»ng lêi − tøc héi tho¹i víi nhau thì ngoi kênh thính giác,

chúng ta còn dùng kênh thị giác (điệu bộ, cử chỉ, nét mặt, vị trí ngồi, dáng điệu của cơ thể) cả
kênh khứu giác nớc hoa chẳng hạn, cả kênh vị giác : mời hút thuốc, uống nớc tr, uống bia
rợu, cả kênh xúc giác : bắt tay, vỗ vai,... Nói khác đi, trong giao tiếp, bên cạnh ngôn bản
bằng lời còn có các ngôn bản phi lời, các ngôn bản kèm ngôn ngữ. Trong giao tiếp bằng lời,
ngôn bản bằng lời v ngôn bản kèm ngôn ngữ đồng thời diễn ra, hỗ trợ cho nhau để thực hiện
các chức năng của giao tiếp, để cuộc giao tiếp đạt hiệu quả, tức đạt đích mong muốn.
Giao tiếp có những chức năng sau đây :
a) Thông tin, còn gọi l thông báo. Theo chức năng ny chúng ta qua giao tiếp đem đến
cho nhau những hiĨu biÕt cã tÝnh chÊt trÝ t, lÝ tÝnh vỊ hiện thực đợc nói tới. Qua giao tiếp,
vai nói v vai nghe có đợc những nhận thức mới m về nguyên tắc trớc khi trò chuyện họ
cha có.
b) Tạo lập quan hƯ. Qua giao tiÕp, vai nãi, vai nghe h×nh thnh những quan hệ (hoặc mất
đi những quan hệ) trớc đó cha có. Cuộc thoại Hn Tơ đà hình thnh nên quan hệ luyến ái
giữa hai ngời. Ngợc lại, cuộc thoại m ông Tham cố tình dựng nên trong truyện ngắn Mất
cái ví (Nguyễn Công Hoan, trích theo Văn học 11) đà cắt đứt quan hệ cậu cháu giữa ông
Tham v ông cậu của mình. Có những cuộc hội thoại ngời ta không nói cho nhau những
thông tin mới, m nói những điều cả vai nói, vai nghe ®Ịu ®· biÕt. Lóc nμy ng−êi ta nãi ®Ĩ lμm
quen, nói để giữ cho đợc quan hệ hay để hình thnh quan hệ còn nói cái gì l rất phụ.
c) BiĨu hiƯn, trong khi trß chun vai nãi béc lé một cách vô tình hay hữu ý đặc điểm của
mình, sở thích, mặt mạnh hay yếu của mình, bộc lộ nguồn gốc địa phơng của mình. Có khi
anh ta trực tiếp bộc lộ trạng thái tâm lí của mình bằng lêi than thë. Qua lêi nãi anh ta cã thÓ
béc lộ tình cảm, thái độ, cách đánh giá của mình về hiện thực đợc nói tới hay với ngời cùng
hội thoại với mình. Trong truyện Chí Phèo, Thị Nở đà biểu hiện sự đánh giá của mình về Chí
Phèo trong lời đối thoại nội tâm (interior dialogue) sau đây :
Gớm ! Sao lại có thứ ngời đâu m lì quá thế !
d) Giải trí : chúng ta trò chuyện với nhau không hiếm khi l để tiêu khiển, để giải toả
những căng thẳng, để th giÃn. Chuyện phiếm, tán gẫu (đấu hót) l một cách giải trí tiện lợi vμ

8



không tốn kém nhất trong những hình thức giải trí m con ngời cần đến (dĩ nhiên đừng lạm
dụng, đừng lợi dụng những cuộc chuyện phiếm để trốn việc cơ quan hay để nói xấu nhau).
Bốn chức năng trên thờng ®−ỵc thùc hiƯn ®ång thêi, thèng hỵp (intÐgrÐes, intergrated)
trong giao tiếp v trở thnh đích của giai tiếp. Đích của giao tiếp đợc cụ thể hoá thnh đích
của các ngôn bản trong giao tiếp.
3.2. Các thnh phần nội dung của ngôn bản
Ngôn bản có hình thức v nội dung. Trở lại hai câu :
<1> Tiến tặng Mai cuốn "Tắt đèn".
<2> Chính Tiến tặng Mai cuốn "Tắt đèn".
v các câu nh :
<3> Mai đợc Tiến tặng cuốn "Tắt đèn".
<4> Chính Mai đợc Tiến tặng cuốn "Tắt đèn".
Các câu ny có cùng nội dung phản ánh hiện thực, chúng đều nói tới sự kiện, một ngời
tên l Tiến (thờng l đn ông) cho một ngời tên l Mai (thờng l đn b) lm của riêng một
cách trân trọng v thân mật một cuốn sách m đà l ngời Việt Nam có học đều biết l của
nh văn Ngô Tất Tố viết trớc 1945. Tuy nhiên, ngoi cái nội dung phản ánh hiện thực đó, m
ta gọi l nội dung miêu tả (hay nội dung sự vật, nội dung tái hiện, phản ánh hiện thực sens
descriptif, représer ationnel, référentiel) còn gọi l nội dung mệnh đề, nội dung biểu niệm
(sens propositionnel, idéationnel) còn có thêm những nội dung sau đây :
Khẳng định rằng Tiến đà lm một việc gì đó nếu nh nó đợc dùng để trả lời cho câu
hỏi : Tiến lm gì ?
Khẳng định Mai l ngời đợc hởng kết quả hnh động "tặng" của Tiến nếu nó trả lời
câu hỏi : Tiến tặng ai cuốn "Tắt đèn "?
Khẳng định cuốn Tắt đèn l vật m Tiến tặng cho Mai nếu nó trả lời câu hỏi : Tiến tặng
Mai cái gì ?
Ví dụ ny cho ta thấy, để nắm đợc thực sự ý nghĩa của một câu, một lời, chúng ta phải
biết ngoi nội dung miêu tả, nội dung mệnh đề ra, còn phải biết ý định của ngời nói l gì. ý
định của ngời nói khi đa ra một nội dung miêu tả có thể dẫn tới những ý nghĩa rất khác
nhau của cùng một câu nói m hình thức bề mặt về cơ bản l giống nhau.

Câu <2> ngoi việc cùng nội dung miêu tả với câu <1> cùng ý khẳng định rằng Tiến tặng
mai cuốn Tắt đèn, còn thêm ý nghĩa sau đây : trớc hết nó l câu xuất hiện một cách bắt buộc
sau một lời của một ngời no đó v ngời đó tỏ ra còn hồ nghi về hnh động của Tiến hoặc
hồ nghi về sự thông báo rằng Tiến tặng Mai.
Các câu <3> v <4> cũng cïng mét néi dung sù vËt nh− <1> vμ <2>, có điều ở hai câu
ny, tham thể thụ hởng Mai đợc xem l điểm xuất phát của thông báo. ý nghĩa khẳng định
giữa <3> v <4> cũng khác nhau nh ta đà phân tích sự khác nhau giữa <1> v <2>.
Các ý nghĩa khẳng định, các ý nghĩa liên quan tới vị trí của câu trong ngôn cảnh v các ý
nghĩa biểu hiện, ý nghĩa giải trí, ý nghĩa tạo lËp quan hƯ cïng xt hiƯn ®ång thêi víi ý nghÜa

9


miêu tả hợp thnh ý nghĩa hay nội dung liên cá nhân của thông điệp. Nói tổng quát, nội dung
liên cá nhân l nội dung đi kèm với nội dung miêu tả, có khi l nội dung chủ yếu của câu. Nói
cách khác ý nghĩa thực sự của một câu, một phát ngôn l thể thống nhất giữa nội dung miêu tả
v nội dung liên cá nhân. Không một câu no trong thực tế giao tiếp lại chỉ thuần tuý có nội
dung thực sự của câu, của lời. Đây l nói về câu, lời thực có trong giao tiếp, không phải l các
câu m nh nghiên cứu hoặc sách giáo khoa thờng "đặt" ra để minh hoạ cho mô hình của
mình.
Khi đặt câu vo thực tế giao tiếp thì có một câu hỏi đặt ra l : Thế no l hiểu một câu,
căn cứ vo đâu để xác định nghĩa thực sự của câu ? Câu trả lời l : HiĨu nghÜa thùc sù cđa
mét c©u cã nghÜa lμ øng xử một cách đúng đắn, chấp nhận đợc theo những chuẩn tắc của
ngôn ngữ v của một nền văn hoá nhất định, thể hiện qua những câu hỏi đáp của mình đối với
câu đang xem xét hay thể hiện qua những câu m chúng ta có thể nối kết sau câu đang xem xét
thnh một ngôn bản hay văn bản chấp nhận đợc. Bởi vậy, căn cứ để xác định v để thử
nghiệm nghĩa của câu đang xem xét l sù øng xư cđa ng−êi tiÕp nhËn nã sau khi nghe nó. Giả
định chúng ta đa ra một bi tập nh sau : HÃy viết thêm các câu sau hai câu :
Tiến tặng Mai cuốn "Tắt đèn".


Chính Tiến tặng Mai cuốn "Tắt đèn".
sao cho thnh một đoạn văn có tính liên kết.
Chắc chắn rằng có những câu chỉ có thể đi sau <2> m không thể đi sau <1> v ngợc lại.
Hớng phát triển <1> v <2> thnh một ngôn bản hay văn bản do nội dung liên cá nhân khác
nhau của chúng quyết định.
Nội dung liên cá nhân của một câu hay một ngôn bản thờng đa loại v phức tạp, chúng ít
nhiều đợc thể hiện bằng những dấu hiệu nhất định trong mặt hình thức của câu.
Nếu nh nội dung miêu tả của câu l do quan hệ giữa câu với hiện thực đợc nói tới quyết
định, l kết quả của sự phản ánh hiện thực đợc nói tới vo ngôn bản thì nội dung liên cá nhân
l do các nhân tố nhân vật giao tiếp, do hon cảnh v do chính hoạt động giao tiếp đang diễn
ra quyết định. Trong các nhân tố đó, cần đặc biệt chú ý tới nhân tố văn hoá. Khi «ng Tham
trong trun MÊt c¸i vÝ nãi :
− ... H«m nay phiên chợ Đồng Xuân, mời ông lên chơi chợ.
m «ng cËu cμng thªm tøc, cho r»ng «ng Tham nãi cạnh mình l kẻ cắp, thì có nghĩa l ông
cậu đà lí giải câu nói của ông Tham theo lối nói cạnh khoé thờng gặp ở lời ăn tiếng nói của
ngời Việt Nam v đà xuất phát từ hiện tợng xà hội phổ biến thời đó : kẻ cắp chợ Đồng
Xuân.
Khi Hn nghe Tơ hỏi về cô Hán em của mình :

... Tha cậu cô Hán đi đâu ạ ?
M suy ra ý nghĩa liên cá nhân : "Hn hiểu ý Tơ ngỏ một cách kín đáo, muốn để em gái
hắn ra đánh chó cho." thì cũng đà dựa vo các chuẩn tắc ngôn ngữ Việt Nam thông thờng v
dựa vo tập quán Việt Nam : nam nữ mới gặp nhau lần đầu thì tránh đứng riêng với nhau, sợ
thiên hạ dị nghị v ngời con gái sợ bị con trai coi th−êng.

10


4. Định nghĩa ngữ dụng học
Căn cứ vo những điều nói trên có thể định nghĩa ngữ dụng học nh sau : Ngữ dụng học l

một lĩnh vực nghiên cứu mới của ngôn ngữ học, nghiên cứu quan hệ giữa ngôn ngữ v các sản
phẩm của ngôn ngữ với ngữ cảnh, đặc biệt với nhân vật, với hon cảnh giao tiếp v với các
hoạt động giao tiếp thực sự của ngôn ngữ trong xà hội. Theo định nghĩa ny thì các nhân tố
ngữ dụng l một bộ phận không thể tách rời trong cấu trúc hình thức v nội dung của các yếu
tố trong hệ thống ngôn ngữ (trong hình vị, trong từ, trong các kiểu câu) v của các ngôn bản.
Sự hoạt động của ngôn ngữ trong giao tiếp cịng lμ mét bé phËn cđa ng÷ dơng häc.
Ng÷ dơng học quan tâm trớc hết đến nội dung liên cá nhân v đến cách thức phản ánh
hiện thực đợc nói tới thnh nội dung miêu tả của ngôn bản. Các nhân tố ngữ dụng học có mặt
khắp nơi trong ngôn ngữ v trong hoạt động ngôn ngữ. Không thể hiểu đợc đầy đủ các yếu tố
của ngôn ngữ, không thể lí giải một cách thoả đáng các ngôn bản nếu không tính đến các nhân
tố ngữ dụng thống hợp với các nhân tố thuộc cấu trúc của ngôn ngữ. Cần nhắc lại : không lí
giải đợc đúng ngôn bản tức l không ứng xử đợc thích hợp trong giao tiếp.
Có định nghĩa cho rằng, ngữ dụng học nghiên cứu cách sử dụng ngôn ngữ, cụ thể hơn
nghiên cứu cách sử dụng các câu trong ngữ cảnh. Hiểu nh thế l gián tiếp cho rằng ngôn ngữ,
câu độc lập với ngữ cảnh ; ngôn ngữ, câu tồn tại ngoi ngữ cảnh. Khi giao tiếp, ngời ta vận
dụng chúng vo các ngữ cảnh thích hợp. Định nghĩa của cuốn sách ny bác bỏ quan niệm đó.
Ngữ dụng có mặt trong ngôn ngữ, trong câu. Không có câu no m không chịu sự chi phối của
các yếu tố ngữ dụng.

II các bộ phận trong ngữ dụng học
Ngữ dụng học l một phân ngnh mới của ngôn ngữ học. Cho đến nay, ngữ dụng học gồm
các bộ phận sau đây :
1. Chiếu vật v chỉ xuất
2. Các hnh động (hnh vi) ngôn ngữ
3. LÝ thuyÕt lËp luËn
4. LÝ thuyÕt héi tho¹i
5. NghÜa t−êng minh (hiĨn ng«n) vμ hμm Èn (hμm ng«n)
Tμi liƯu nμy sẽ lần lợt giới thiệu một cách vắn tắt các bé phËn nãi trªn.

11



Ch−¬ng I: chiÕu vËt vμ chØ xuÊt

I − chiÕu vËt l gì ?
Từ trong hệ thống ngôn ngữ có ý nghÜa biĨu vËt. ý nghÜa biĨu vËt cđa tõ lμ loại sự vật,
ngời, hnh động, tính chất rất chung cha cụ thể hoá. Trong ngôn bản từ phải ứng với một sự
vật, hnh động, tính chất v trạng thái cụ thĨ vμ c¸ thĨ. Chóng ta nãi chiÕu vËt lμ sự tơng ứng
giữa từ (v mở rộng ra l giữa các đơn vị ngôn ngữ) với các sự vật, ngời, hoạt động, trạng
thái,... trong hiện thực đợc nói tới. Có những câu nếu chúng ta không nắm đợc cái sự vật m
từ ngữ trong câu quy chiếu thì ta vẫn cha hiểu đợc nghĩa thực sự của câu đó. Ví dơ :
<1> − Con mÌo mμu xanh.
<2> − H«m nay m−a.
C©u <1> chØ cã ý nghÜa nÕu tõ mÌo cã ý nghĩa chiếu vật l con mèo đồ chơi hay b»ng
sμnh, b»ng sø. Nã sÏ v« nghÜa nÕu nghÜa chiÕu vËt cđa mÌo lμ con mÌo sinh vËt hay b¾t chuột.
Cũng tơng tự, câu <2> chỉ xác định đợc nghĩa nếu chúng ta xác định đợc từ hôm nay chiếu
vật ngy no cụ thể. Câu :
Anh đi H Nội hôm qua rồi.
có những nghĩa khác nhau nếu anh ứng với ng«i thø nhÊt (vai nãi) hay ng«i thø hai (vai nghe)
hay ứng với ngôi thứ ba (ngời đợc nói tới trong ngôn bản).

II các dạng chiếu vật
1. Chiếu vật v hiện thực đợc nói tới
Nói chiếu vật l nói tới hiện thực đợc nói tới. Nghĩa chiếu vật của một từ l một sự vật
(hay hoạt động, tính chất,...) thc thÕ giíi hiƯn thùc cã thùc hay thc thÕ giới ảo tởng. Một
từ ngữ có nghĩa chiếu vật chấp nhận đợc trong hiện thực ny nhng vô nghĩa nếu quy chiếu
với hiện thực khác. Vì thế ở trên chúng ta mới nói hiện thực đợc nói tới l hệ quy chiếu của
ngôn bản. Từ hệ quy chiếu m từ ngữ, câu rút đợc ý nghĩa của mình.
Tuy nhiên, ngay một thế giới hiện thực nhất định (hiện thực thực hay hiện thực ảo tởng)
lại có những phạm vi hiện thực khác nhau do đó từ ngữ có nghĩa chiếu vËt nμy trong ph¹m vi

nμy, nh−ng cã nghÜa chiÕu vËt khác trong phạm vi hiện thực khác. Ví dụ, câu <1> ở trên, có
nghĩa chiếu vật chấp nhận đợc trong phạm vi đồ vật nhân tạo, trái lại không chấp nhận đợc
trong phạm vi thế giới động vật mặc dầu đồ vật nhân tạo v thế giới động vật đều thuộc hiện
thực có thật.
Các câu sau đây :

Ln da t duy v tìm cách biểu hiện.
Khi cánh tay nói, khi cặp chân suy nghĩ, khi các ngón tay trò chuyện với nhau không
cần mọi thứ trung gian.

12


sẽ rất quái gở nếu quy chiếu chúng với phạm vi da, tay, chân trong cơ thể sinh lí của con
ng−êi. Nh−ng chóng sÏ rÊt hay nÕu chóng ta biÕt r»ng hƯ quy chiÕu cđa chóng lμ nghƯ tht vị
ba lê ; da, tay, chân ở đây l các phơng tiện biểu hiện của nghệ thuật đó.
Gặp một câu bất thờng, đừng vội kết luận l nó quái gở hay không. Trớc hết phải tìm
đợc hệ quy chiếu của nó, tức l tìm đợc nghĩa chiếu vật của nó. Từ ngữ trong văn bản văn
học nói chung có nghiều nghĩa. §ã lμ do tr−íc hÕt chóng cã nhiỊu nghÜa chiÕu vËt vμ øng víi
mét sè hƯ quy chiÕu kh¸c nhau.
2. Chiếu vật cá thể v chiếu vật loại
Trong ngôn bản, tõ ng÷ cã thĨ øng víi mét sù vËt (ng−êi, hnh động, tính chất,...) cá thể,
cụ thể. Đó l nghĩa chiếu vật cá thể. Chúng có thể ứng với cả loại sự vật nh trong các câu :
Mèo l động vật ăn thịt.
Ngời khôn hơn loi vật.
các từ mèo, ngời có nghĩa chiếu vật loại.
Cần lu ý, không phải chỉ c¸c danh tõ míi cã nghÜa chiÕu vËt. C¸c tÝnh từ, động từ cũng
có nghĩa chiếu vật cá thể hay chiếu vật loại.
3. Nghĩa chiếu vật của các đơn vị lớn hơn từ
ở trên chúng ta nói chủ yếu nghĩa chiếu vật của từ. Nghĩa chiếu vật không chỉ hạn chế trong

từ m cả một câu, một văn bản cũng cã nghÜa chiÕu vËt. ë cuèn TiÕng ViÖt 10 − sách thực
nghiệm phân ban KHXH, chúng ta đà nói đến tính đa chiếu vật của các bi thơ nh bi Bánh
trôi nớc, bi Vịnh con sấu đá.

III các phơng thøc chiÕu vËt
Chóng ta ®· biÕt qua chiÕu vËt mμ ngôn bản gắn với ngữ cảnh cho nên chiếu vật l phơng
diện đầu tiên của ngữ dụng. Chúng ta cũng biết rằng trong ngôn ngữ chỉ có cái chung, vậy lm
thế no m ngôn bản có thể cho ta biết các đơn vị của nó hay chính nó ứng với sù vËt, hiƯn
t−ỵng nμo, cã nghÜa chiÕu vËt nμo ? Bn đến vấn đề ny l bn đến các phơng thức chiếu vật
trong ngôn bản. Có những phơng thức chiếu vật nh sau :
1. Dùng danh từ riêng
Các danh từ riêng l những tên gọi cá thể của từng sự vật cá thể nh Hồ Chí Minh, Việt
Nam. Do đó trong ngôn bản, khi đa ra một danh từ riêng l chúng ta đà biết ngay sự vật cá
thể no đợc nói đến rồi. Tất nhiên, tên ngời, tên các lng xÃ,... có thể trùng. Thờng thì nhờ
ngữ cảnh, sự trùng tên không gây nên trở ngại cho chiếu vật. Tuy nhiên, để khắc phục hiện
tợng trùng tên, chúng ta cã thĨ thªm tiĨu danh sau tªn riªng chÝnh thøc nh Tuấn kính, Lan
Chích choè...
2. Dùng miêu tả xác định
Nh ®· biÕt, trong hƯ thèng tõ vùng, c¸c tõ cã nghĩa biểu vật loại, khái quát. Trong ngôn
bản, một từ nh− mÌo ch−a cho ta biÕt nã øng víi con mèo no đang đợc nói tới. Lúc ny,
thờng phải dùng đến cách nêu ra những đặc điểm riêng của con mèo đang đợc nói tới để
13


phân biệt nó với các con mèo khác, nh "con mèo nh ông D", "con mèo cụt đuôi", "con mèo
tam thể",... Đó l phơng thức chiếu vật bằng miêu tả xác định. Miêu tả xác định đợc thực
hiện bằng định ngữ nếu l danh từ chiếu vật, bằng các trạng từ nếu cần xác định nghĩa chiếu
vật của động từ hay tÝnh tõ.
3. Dïng chØ xuÊt
ChØ xuÊt cã nghÜa lμ dùng những phơng tiện ngôn ngữ sẵn có để tách vật đợc quy chiếu

khỏi các cá thể trong cùng loại. Chỉ xuất đợc thực hiện bằng con đờng định vị. Định vị có
nghĩa l chỉ rõ vị trí không gian vμ thêi gian cđa sù vËt, sù kiƯn, hiƯn t−ỵng đợc nói tới. Định
vị không gian v thời gian bao giờ cũng phải có toạ độ mốc, toạ độ chuẩn. Toạ độ đó l không
gian v thời gian trong đó cuộc hội thoại đang diễn ra. Chúng ta sẽ gọi sự định vị lấy không
gian, thời gian hội thoại lm mốc l định vị chủ quan. Có những cách định vị sau đây :
a) Định vị xng hô
Đây l lối định vị vai nói, vai nghe m vai nói đợc lÊy lμm mèc. "T«i ng−êi Hμ Néi.",
nÕu chóng ta kh«ng biết tôi l ai thì câu nói đó cha biết ®óng hay sai. T«i bao giê cịng lμ
ng−êi nãi, khi dïng tõ t«i lμ ng−êi nãi tù quy chiÕu. LÊy vai nói lm mốc thì vai nghe đang
tham gia vo cuộc hội thoại với tôi sẽ l ngôi thứ hai. Còn ngời đợc cả vai nói, vai nghe biết
v đợc đa vo ngôn bản l ngôi thứ ba. Trong nhiều ngôn ngữ định vị xng hô đợc thực
hiện bằng các đại từ xng hô. Tuy nhiên cần phân biệt đại từ xng hô với các phơng tiện
xng hô để định vị trong hội thoại. Tiếng Việt vì hệ thống đại từ có nhiều hạn chế nên để chỉ
ngôi thứ hai cã c¸c c¸ch dïng c¸c danh tõ chØ ng−êi cã quan hệ họ hng, gia đình, nh cậu,
bố, mẹ, ông, chú,... hoặc các cách gọi bố thằng Tí, má sắp nhỏ,... để thay thế.
b) Định vị không gian chủ quan
Vai nãi cã thĨ chiÕu vËt b»ng c¸ch dïng mét danh từ chung hoặc một cụm danh từ miêu tả
xác định kèm theo các từ chỉ xuất không gian ny, kia nh : cái áo ny, cái áo kia, cái áo
trắng kia,... Định vị không gian thờng nằm trong cặp đối lập gần / xa. Gần l gần với vị trí
của vai nãi khi nãi. Xa cịng lμ xa so víi vị trí đó.
c) Định vị thời gian chủ quan
Để định vị thời gian, chúng ta dùng các từ chỉ xuất thời gian nh nay, ...qua, ...mai, năm
ngoái, ngy kia, hôm sau, tháng sau, tuần ny, thứ t ny,... Thời gian lấy lm căn cứ lm mốc
để định vị thời gian khác vẫn l thời gian của cuộc hội thoại đang tiếp diễn, nói cho chính xác
hơn l thời gian m vai nói nói lời của mình ra.
4. Định vị theo nhận thức
Trong các ngôn ngữ nh tiếng Pháp, tiếng Anh có các mạo từ xác định v mạo từ cha xác
định. Mạo từ xác định có nghĩa l các mạo từ đứng trớc (hoặc sau) danh từ chỉ những sự vật,
sự việc, ngời m cả vai nói, vai nghe đà biết, đà đợc nói đến trong tiền ngôn bản. Mạo từ
cha xác định đợc dùng với các danh từ chỉ sự vật m vai nghe cha biết, lần đầu tiên đợc

đa vo ngôn bản. Tơng tự nh vậy, ngôi thứ ba có tính chất nh một mạo từ xác định bởi vì
nó quy chiếu với ngời, vật đà đợc vai nói, vai nghe biết, đà đợc nói đến trong tiền ngôn
bản.

14


Trong tiếng Việt, các từ chỉ xuất nh ấy, đó, nọ, vậy, thế đợc dùng với sự vật, thời gian,
sự việc, ngời đà đợc vai nói, vai nghe biết. Quyển sách ấy, ngy hôm ấy, ngời đó (ngy
hôm đó),... l quyển sách, ngy, ngời,... m cả vai nói, vai nghe đều biết. Đó l cách định vị
theo nhận thức. Nắm đợc đặc điểm ny, chúng ta mới bình giá đợc c¸ch dïng thÈm mÜ cđa
c¸c tõ chØ xt theo nhËn thức ny trong tác phẩm văn học nh :
Ngời ấy thờng hay vuốt tóc tôi
mặc dầu ngời ấy có thể cha đợc nói tới ở tiền văn.
5. Định vị khách quan
Sù kiƯn, sù vËt diƠn tiÕn vμ tån t¹i mét cách khách quan, không phụ thuộc vo ngời miêu
tả, tờng thuật lại. Chúng có thời gian v không gian độc lập, khách quan so với thời gian hội
thoại. Ví dụ công cuộc kháng chiến chống Mĩ diễn ra từ năm 1956 đến năm 1975 ở Việt Nam.
Thnh phố Hồ Chí Minh ë phÝa nam n−íc ViƯt Nam, ®ã lμ thêi gian, không gian khách quan.
Khi muốn chiếu vật một sự kiện, một sự vật no đó, chúng ta phải định vị chúng theo một mốc
thời gian hay không gian no ®Êy rót tõ cÊu tróc thêi gian vμ kh«ng gian khách quan của
chúng. Ví dụ, để tờng thuật lại cuộc kh¸ng chiÕn cã thĨ lÊy mèc 1968 råi kĨ giËt lùi v kể
tiếp theo. Để xác định một con đờng trong thμnh phè Hμ Néi, chóng ta cã thĨ lÊy hồ Hon
Kiếm lm gốc. Đó l cách định vị khách quan.
Thực ra định vị theo nhận thức v định vị khách quan vẫn dựa vo cách định vị chủ quan
lấy thời gian v không gian hội thoại lm căn cứ.
6. Định vị trong ngôn bản
Nh đà biết, một sự vật, sự việc, ngời có thể đà đợc nói tới trong ngôn bản. Chúng ta có
thể định vị nó trong những lời nói tiếp theo m không cần miêu tả xác định, không cần đến
các phơng thức định vị thời gian v không gian nh đà nói trên. Bằng các phép thế đại từ

chúng ta có thể định vị sự vật, sự kiện theo ngôn bản.
Định vị trong ngôn bản có hai dạng : dạng hồi chỉ, tức l định vị theo sự vật, sự việc đà nói
trong tiền ngôn bản. Dạng khứ chỉ l định vị theo những ngôn bản tiếp theo ngôn bản đang
xem xét. Ví dụ câu sau đây :
Về việc ấy, tôi có ý kiến nh sau :
"Việc ấy" l định vị hồi chỉ. "Nh sau" l định vị khứ chỉ. Thực ra định vị trong ngôn bản
l một biến thể của định vị theo nhận thức.

15


Chơng II: hnh động (hnh vi) ngôn ngữ

I Ngôn ngữ v hnh động ngôn ngữ
Ngôn ngữ, nh tiếng Việt chẳng hạn, l một hệ thống gồm những đơn vị có quan hệ quy
định lẫn nhau. Nhng ngôn ngữ hình thnh v tồn tại đợc không phải chỉ để thnh một hệ
thống đứng yên. Cũng nh mọi hệ thống xà hội khác, lí do tồn tại của ngôn ngữ l để lm
công cụ thực hiện các chức năng hớng ngoại, chức năng phục vụ xà hội, trớc hết l chức
năng lm công cụ giao tiếp m xà hội đà quy định cho nó. Khi ngôn ngữ đợc vận dụng trong
giao tiếp, chúng ta nói nó hnh chức. Ngôn ngữ hnh chức khi con ngời nói năng bằng ngôn
ngữ đó. Nói năng l hnh động, con ngời hnh động bằng ngôn ngữ khi nói năng. Ngôn ngữ
về bản chất l một dạng hnh động của con ngời. Ngôn ngữ học tiền dụng học, đặc biệt ngôn
ngữ học cấu trúc luận, ngôn ngữ học đợc dạy trong các nh trờng cho đến nay không thấy
mặt hnh động của ngôn ngữ.
1. Hnh động, hnh động xà hội
Muốn sống đợc, con ngời nh một sinh thể tự nhiên, cha nói đến con ngời nh một
sinh thể xà hội, phải hnh động. ít ra con ngời phải ăn uống, phải đi lại, nghĩa l phải thực
hiện những hnh động đơn phơng khác nhau.
Tuy nhiên, chỉ hnh động đơn phơng thôi, con ngời cũng không thể tồn tại đợc. Con
ngời phải cùng nhau đồng thời thực hiện những hnh động chung no đó, ví dụ cùng nhau

xây cái nh, cùng nhau chữa một chiếc xe, dịch chun mét c¸i tđ, c¸i gi−êng. Khi Ýt nhÊt cã
hai ngời cùng nhau thực hiện một hnh động nhằm đạt mét mơc ®Ých nμo ®ã, ta cã mét hμnh
®éng x· hội. Đặc điểm của hnh động xà hội l : ít nhất có hai ngời trở lên tham gia, hnh
động đó có đích chung cho cả hai thnh viên, v để đạt đợc đích, có nghĩa l để hnh động xÃ
hội đạt kết quả mong muốn thì các thnh viên phải cộng tác với nhau. Cộng tác l nguyên tắc
cơ bản của hnh động xà hội.
Hnh động l một thuật ngữ chung chỉ hoạt động tổng thể nhằm một đích chung. Một
hnh động tổng thể do những hnh động bộ phận hợp thnh. Ví dụ một hnh động đơn phơng
nh ®ãng mét c¸i ®inh cịng Ýt nhÊt gåm c¸c hμnh ®éng bé phËn nh− sau : lÊy ®inh, lÊy bóa,
®Ỉt đinh vo vị trí cần đóng, cầm búa v nện vo đầu đinh,... Một hnh động xà hội cũng đợc
phân tách thnh những hnh động bộ phận nh vậy.
2. Hnh động ngôn ngữ
Khi chúng ta giao tiếp với nhau, nh ®· biÕt, Ýt ra lμ ph¶i cã hai ng−êi, vai nói, vai nghe
luân phiên nhau nói nghe. Nh thế giao tiếp l một dạng hnh động xà hội của con ngời
bằng ngôn ngữ.
Trong các hoạt động xà hội bằng ngôn ngữ đó, vai nói có thể dùng ngôn ngữ để miêu tả
một hiện thực no đó, để kể lại một sự việc no đó, để khẳng định một nhận xét no đó, để
hỏi, để yêu cầu, khuyên nhủ,... Miêu tả, kể (trần thuật, tự sự), khẳng định, hỏi, yêu cầu,
khuyên nhủ,... l những hnh động bộ phận nằm trong hoạt động giao tiếp nói chung. Khi
miêu tả, kể, hỏi, yêu cầu, khuyên nhủ,... l chúng ta hnh động, chúng ta thùc hiƯn nh÷ng

16


hnh động đơn phơng trong lòng hoạt động xà hội tổng quát l giao tiếp. Có thể tạm dùng
thuật ngữ hnh vi ngôn ngữ để chỉ những hnh động bộ phận bằng ngôn ngữ ny.

II các loại hnh động ngôn ngữ
Tiếp nhận những kiến giải của trờng phái triết học phân tích Anh, Austin l ngời đầu
tiên xây dựng những cơ sở cho lí thuyết hnh động ngôn ngữ. Austin chia các hnh động ngôn

ngữ thnh ba nhóm lớn :
1. Hnh động tạo lời
L hnh động sử dụng các yếu tố của ngôn ngữ nh âm, từ, cấu trúc câu, cấu trúc ngôn
bản,... để tạo ra những thông điệp, những ngôn bản có nghĩa v hiểu đợc.
2. Hnh động mợn lời
L hnh động nhằm gây ra những kết quả hay những hiệu quả ngoi lời, những hiệu quả
tâm lí hay vật lí ở những ngời tiếp nhận ngôn bản bằng chính những ngôn bản, những lời
đợc nói ra. Ví dụ trong lớp học, các học sinh đang cời đùa ầm ĩ. Một em nói "Cô giáo đến
rồi.". Các em thôi cời nói, chạy vội về chỗ ngồi của mình. Em học sinh nói "Cô giáo đến rồi"
đà thực hiện một hnh động mợn lời.
3. Hnh động ở lời (ngôn trung)
L những hnh động đợc thực hiện bằng chính lời nói, ngay trong lời nói v gây ra đợc
một hnh ®éng cịng b»ng lêi nãi cđa ng−êi tiÕp nhËn. VÝ dơ khi t«i nãi : "T«i høa víi anh mai
t«i sẽ đến." l tôi đà thực hiện hnh động ở lêi høa hĐn vμ ng−êi nghe khi nghe t«i høa nh
vậy sẽ phải đáp lại bằng lời ví dụ nh "Vâng ! Tôi chờ anh đấy !".
Ngữ dụng học quan tâm chủ yếu đến các hnh động ở lời.

III hnh động ở lời l biểu thức ngữ vi
1. Biểu thức ngữ vi
Biểu thức ngữ vi l những công thức nói năng m khi nói nó ra l ta nhằm thực hiện một
hnh động ở lời no đó. Có những dÊu hiƯu gióp ta nhËn ra hμnh ®éng ë lêi do biểu thức đó
thực hiện. Các dấu hiệu đó l kiểu kết cấu, ngữ điệu v những từ ngữ chuyên dụng. Ví dụ biểu
thức ngữ vi "Anh có đi H Néi kh«ng ?" cã kiĨu kÕt cÊu "... cã... kh«ng ?" kèm theo ngữ điệu
hỏi. Nhờ các dấu hiệu ny ta biÕt biĨu thøc nμy thùc hiƯn hμnh ®éng ë lời "hỏi". Cũng nh
vậy, biểu thức ngữ vi "Anh đóng giùm cái cửa lại.", nhờ từ giùm chúng ta biết rằng ngời nói
thực hiện hnh động ở lời yêu cầu (ra lƯnh) mét hμnh ®éng ë ng−êi nghe. Chóng ta gọi các
dấu hiệu đó l các dấu hiệu ngữ vi.
2. §éng tõ ng÷ vi
a) Trong sè nh÷ng dÊu hiƯu ng÷ vi có một số động từ đặc biệt đợc gọi l động từ ngữ vi.
Động từ ngữ vi l những ®éng tõ mμ khi nãi nã ra, ng−êi nãi thùc hiện ngay tức khắc cái hnh

động ở lời do chúng biểu thị. Ví dụ, khi tôi nói : "Tôi hỏi anh điều ny" l tôi đà thực hiện
luôn hnh động hỏi rồi. Có những hnh động ở lời không thể thực hiện đợc bằng con đờng
no khác ngoi việc sử dụng ngôn ngữ, chủ yếu bằng các động từ ngữ vi. Đó l hnh động ở
lời hứa hẹn, với động từ ngữ vi hứa, cám ơn, cảm tạ, đa tạ; hnh động ở lời khyên nhủ với

17


động từ ngữ vi khuyên, bảo,... Chúng ta không thể hứa với ai, hỏi ai, cám ơn ai, khuyên ai
ngoi việc dùng các động từ hứa, hỏi, cám ơn, khuyên kèm theo các nội dung thích hợp.
b) Biểu thức ngữ vi tờng minh v biểu thức ngữ vi nguyên cấp
So sánh các câu trong các cặp sau đây :
Mai tôi sẽ đến.
Tôi hứa mai tôi sẽ đến.

Anh nên tập thể dục buổi sáng.
Tôi khuyên anh nên tập thể dục buổi sáng.
Mỗi cặp câu đều l những biểu thức ngữ vi thực hiện một hnh động ở lời nh nhau. Có
điều ở câu thứ hai có dùng động từ ngữ vi còn câu thứ nhất thì không. Ta nói biểu thức ngữ vi
có dùng động từ ngữ vi lμ biĨu thøc ng÷ vi t−êng minh. BiĨu thøc ngữ vi không có động từ ngữ
vi l các biểu thức ngữ vi nguyên cấp (primaire).
Theo cách phân biệt trên thì một lời xác nhận một sự kiện no đấy cịng lμ biĨu thøc ng÷
vi t−êng minh, nÕu nãi :
− Tôi xác nhận anh ấy không có mặt ở đây lóc 20 giê tèi qua.
vμ lμ biĨu thøc ng÷ vi nguyên cấp nếu nói :
Anh ấy không có mặt ở đây lúc 20 giờ tối hôm qua.
vì không có động từ ngữ vi xác nhận.
c) Động từ ngữ vi v các động từ miêu tả thông thờng
Từ trớc cho đến khi Austin phát hiện ra các động từ ngữ vi, chúng ta không để ý đến sự
khác nhau về chức năng giữa các động từ. Thông thờng các động từ có chức năng miêu tả, có

nghĩa l có chức năng đa hoạt động, hnh động ngoi ngôn ngữ vo ngôn ngữ v vo ngôn
bản. Đó l những động từ thuật lại một hnh động, một hoạt động no đó. Ví dụ động từ đi,
ca, bo, đục, đấm, chém,... Những động từ miêu tả ny khi nói ra, chúng ta chỉ thuật lại một
hnh động no đó còn chính hnh động đó phải đợc thực hiện bằng những phơng tiện khác
ngoi ngôn ngữ. Ví dụ, khi ta nói "Tôi ăn cơm." thì chúng ta không "ăn". Muốn ăn chúng ta
phải thực hiện những hnh động vật lí nh xới cơm, gắp thức ăn, v vo miệng, nhai, nuốt,...
Nếu nh chỉ phát âm /ăn/ đà l ăn rồi thì trên thế giới ny không còn nạn đói nữa. Động từ ngữ
vi khác các động từ miêu tả ở chỗ đó : khi chúng ta nói động từ ngữ vi thì ta đồng thời thực
hiện luôn hnh động đó bằng ngôn ngữ.
d) Điều kiện để động từ ngữ vi thực hiện đúng chức năng ngữ vi của chúng
Thực ra, không phải bao giờ động từ ngữ vi cũng đợc dùng với chức năng ngữ vi. Muốn
đợc dùng trong chức năng ngữ vi thì :
Động từ đó phải đợc dùng với ngôi thứ nhất.
Phải đợc dùng trong thời hiện tại.
Không có những từ chỉ các tình thái khác nhau của động từ đó.
Nếu không hội đủ các điều kiện trên thì động từ ngữ vi vẫn đợc dùng nh các động từ
miêu tả thông thờng. Ví dụ, so sánh :
<1> Tôi hứa tôi sẽ đến.

18


<2> Anh đà hứa sẽ đến (m không đến).
<3> Nó hứa nó sẽ đến.
<4> Tôi đà hứa tôi sẽ đến.
chỉ ở <1> động từ hứa mới đợc dùng trong chức năng ngữ vi còn ở <2>, <3>, <4> nó chỉ kể
lại, nhắc lại, thuật lại, miêu tả lại một hnh động bằng lời m anh, hắn, tôi ®· thùc hiƯn trong
qu¸ khø. Cịng nh− vËy, mét biĨu thøc ng÷ vi cã thĨ cã hiƯu lùc ë lêi ngữ vi m cũng có thể l
một biểu thức miêu tả thông thờng. Ví dụ, mẹ bảo con :


Mẹ bảo con đi học đi.
l một biểu thức ngữ vi vì khi mẹ (ngôi thứ nhất) nói bảo l đà thực hiện đồng thời hnh động
bảo rồi. Nhng nếu mẹ l ngôi thứ hai (một ngời ngoi cuộc no đó quan sát v kể lại) thì
câu ny không phải l biĨu thøc ng÷ vi n÷a. Cịng nh− vËy, nÕu mĐ vẫn l ngôi thứ nhất nhng
thêm vo các từ ngữ tình thái nh đÃ, bao nhiêu lần rồi,... thnh câu :
Mẹ đà bảo con (bao nhiêu lần rồi) học đi (thế m con cứ chơi).
thì nó l một biểu thức miêu tả thông thờng, mất chức năng ngữ vi bảo đi rồi.
Trong tiếng Việt có những động từ đợc xem l đồng nghĩa nhng rất khác nhau xét về
chức năng ngữ vi. Ví dụ :
Động từ mời, xin vừa đợc dùng nh động từ ngữ vi vừa đợc dùng nh động từ miêu tả
thông thờng. Động từ mời mọc, xin xỏ,... chỉ đợc dùng trong chức năng miêu tả, không thể
dùng trong chức năng ngữ vi (không ai nãi "T«i mêi mäc «ng vμo nhμ.", "T«i xin xá anh giúp
tôi một việc."). Cặp động từ hứa v hứa hẹn cũng khác nhau nh vậy.
Động từ cảm ơn vừa có thể dùng trong chức năng ngữ vi, vừa có thể đợc dùng trong
chức năng miêu tả. Trái lại động từ đa tạ, cảm tạ chỉ dùng trong chức năng ngữ vi. Không khi
no chúng ta dùng chúng trong chức năng miêu tả.

IV Điều kiện sử dụng các hμnh ®éng ë lêi
Con ng−êi khi mn thùc hiƯn mét hnh động no đấy, không phải cứ muốn l lm đợc.
Phải hội đủ những điều kiện thích hợp thì mới thực hiện đợc một hnh động nhất định. Ví dụ,
muốn đóng một cái đinh, ít nhất phải có đinh, có búa (hay một vật có trọng lợng đủ rắn v
cầm đợc trên tay), phải có đủ sức, có thì giờ. Vì l hnh động cho nên các hnh động ở lời
cũng phải có những điều sử dụng riêng phù hợp với từng kiểu hnh động một. Ví dụ không ai
lại thùc hiƯn mét hμnh ®éng høa hĐn nh− sau :
− Tôi hứa l mặt trời sẽ lặn hôm nay.
bởi vì ng−êi ta chØ høa thùc hiƯn nh÷ng viƯc lμm trong tơng lai nằm trong khả năng thực hiện
của mình.
Nh đà nói, mỗi hnh động ở lời nh kể, khẳng định, bác bỏ, từ chối, hỏi, ra lệnh, khuyên,
hứa, dặn dò, nhắc nhở, tuyên ngôn, bảo đảm, đánh cuộc, cảm thán, xác nhận,... có điều kiện
sử dụng riêng. Dới đây chỉ lÊy ®iỊu kiƯn sư dơng cđa hμnh ®éng ë lêi hứa hẹn để minh hoạ.

Các điều kiện sử dụng của hnh động ny l :
a) Phải có một câu nói ra để trình by một hnh động trong tơng lai của ngời nói.
b) Ngời nói phải có khả năng thực hiện hnh động nêu ra ở trên.
19


c) Ngời đợc hứa (ngời nghe) mong muốn hnh động đó đợc thực hiện hơn l mong
muốn nó không đợc thùc hiƯn.
d) Ng−êi nãi ch©n thμnh mn thùc hiƯn hμnh động đó.
e) Nếu không nói ra thì cha chắc ngời nói đà thực hiện hnh động mình đà hứa.
g) Ngời nói, ngời nghe phải có đủ năng lực nói v nghe hiểu lời nói.
Nếu những điều kiện trên không đầy đủ m ngời nói vẫn cứ hứa thì hoặc giả l anh ta
khoác lác, giả dối, hoặc anh ta muốn thông qua hnh động hứa m thực hiện hnh động ở lời
khác. Chúng ta sẽ trở lại vấn đề ny khi nói về các hnh động ở lời gián tiếp, hnh động ở lời
phái sinh.

V Hiệu lực ở lời (lực ở lời) của các câu (các phát
ngôn)
ở trên chúng ta đà biết ngôn bản có hai thnh phần : nội dung miêu tả v nội dung liên cá
nhân. Một trong những nhân tố tạo hợp thnh nội dung liên cá nhân l hiệu lực ở lời do các
hnh vi ở lời tạo ra các ngôn bản (các câu, các phát ngôn) đó quyết định. Ví dụ : chúng ta có
nội dung miêu tả (nội dung mệnh đề, lõi mệnh đề) sau đây :
Thắng hút thuốc lá.
Nếu lõi mệnh đề đó lần lợt đợc phát ngôn với các hnh động ở lời hỏi, kể, cảm thán,
khuyên, bác bỏ, ra lệnh,... thì ta có các câu khác nhau với những hiệu lực ở lời khác nhau nh :
(hỏi)

Thắng hút thuốc lá.

(kể)


Thắng hút thuốc lá.

(cảm thán)

Thắng hút thuốc lá.

(khuyên)

Thắng hút thuốc lá.

(bác bỏ)

Thắng hút thuốc lá.

(ra lệnh)

Thắng hút thuốc lá.

với các dạng cụ thể nh sau :

Có phải Thắng hút thuốc lá không ?
Thắng hút thuốc lá (đấy).
Trời ơi, Thắng hút thuốc lá.
Không nên hút thuốc lá, Thắng !
Thắng có hút thuốc lá đâu !
Đừng hút thuốc lá nữa, Thắng !
Mời Thắng hút thuốc.
Mỗi câu nói đợc phát ngôn ra với một hnh động ở lời nhất định nh trên đòi hỏi vai
nghe phải có một câu đáp lại với một hnh động ở lời tơng ứng, dù miễn cỡng đi nữa cũng

đáp lại, nếu không sẽ tỏ ra l ngời không biết giao tiếp. Ví dụ, khi nghe câu :

Có phải Thắng hút thuốc lá không ?
vai nghe (có thể l Thắng, có thể không phải l Thắng) thế no cũng phải trả lời dù trả lời l
"không biết, không rõ".
20


Khi nghe lời mời :
Mời Thắng hút thuốc lá.
nhất định vai nghe (l Thắng) phải đáp lại bằng lời nh "Vâng ạ, cám ơn bác." hoặc "Vâng,
bác cho cháu xin." hoặc "Dạ, bác để mặc cháu." hoặc từ chối nh "Cháu cám ơn bác, nhng
cháu không biết hút.",...
Dĩ nhiên, có trờng hợp vai nghe cố tình không đáp, cố tình vi phạm phép lịch sự trong
giao tiếp, nhng đó lμ sù vi ph¹m cã ý nghÜa mμ chóng ta sÏ biÕt sau khi nãi vÒ nghÜa t−êng
minh vμ nghÜa hm ẩn.
Tác động hầu nh buộc vai nghe phải hồi đáp lại đối với một hnh động ở lời ở câu nói ra
đợc gọi l hiệu lực ở lời, gọi t¾t lμ lùc ë lêi. Nh− vËy, nghÜa thùc sù của một câu, một phát
ngôn l sự tổ hợp giữa lực ở lời với lõi miêu tả (lõi mệnh đề). Điều ny ngữ pháp tiền dụng học
cha phát hiện ra.

VI phân loại các hnh vi ở lời
Có rất nhiều hnh động ở lời, tuy nhiên giữa chúng vẫn có những hiệu lực chung. Vì thế
có thể quy chúng về một số nhóm hnh động ở lời nhất định. Dới đây l bảng phân loại của
nh triết học Anh Searle :
1. Cam kÕt
Cam kÕt lμ hμnh ®éng ë lêi rμng bc vai nãi vμo tr¸ch nhiƯm thùc hiƯn mét hnh động
no đó trong tơng lai. Đó l các hnh động nh hứa, bảo đảm, đe doạ.
2. Tuyên bố
Tuyên bố l hnh động ở lời m khi nói ra thì thay dổi trạng thái của sự việc trong thực tế

khách quan, nh buộc tội, tuyên án, tuyên ngôn, đánh giá, phê bình, chấp thuận,...
3. Biểu cảm
Biểu cảm l hnh động ë lêi nhê ®ã mμ vai nãi trùc tiÕp bμy tỏ tình cảm, cảm xúc của
mình đối với ngời, sự vật, sự việc no đó. Những hnh động xin lỗi, cám ơn, tặng, kêu ca,
phn nn, trách cứ,... v những lời cảm thán các kiểu đều thuộc nhóm ny .
4. Điều khiển
Điều khiển l những hnh động ở lời hớng vai nghe thùc hiƯn mét hμnh ®éng nμo ®ã,
nh− : ra lệnh, mời, xin, chỉ huy, đặt hng, gợi ý,...
5. Xác tín (còn gọi l miêu tả, trần thuật)
Xác tín l hnh động ở lời miêu tả, thuật lại một trạng thái, sự kiện no đó trong thực tế.
Đó l những hnh động nh trần thuật, kể, miêu tả, báo cáo, khẳng định. Các hnh động ở lời
ny cung cấp cho vai nghe chủ yếu nội dung miêu tả hay lõi mệnh đề của câu kèm theo trách
nhiệm về tính chân lí của nội dung m mình đa ra.

VII hnh động ở lời v hội thoại
Ngữ dụng học hiện nay đà chuyển sang lĩnh vực hội thoại. lí thuyết hội thoại đà ra đời,
còn đợc gọi l lí thuyết tơng tác bằng lời. Ngữ dụng học ,do sự xuất hiện lí thuyết hội thoại
đợc chia thnh hai thời kì. Ngữ dụng học tiền hội thoại v ngữ dụng học hội thoại. Các hnh

21


động ở lời nh vừa trình by ở trên thuộc thời kì tiền hội thoại. Có thể gọi đó l lí thuyết hnh
động ở lời tiền hội thoại. ở thời kì ny, các hnh động ở lời đợc nghiên cứu một chiều, từ vai
nói phát ra m không đợc đặt trong khuôn khổ của một cuộc hội thoại, do đó cha phát hiện
đợc đầy đủ hiệu lực ở lời của chúng, cũng nh vị trí, chức năng của chúng trong hội thoại.
Mặt khác, có nhiều hnh động ở lời chỉ xuất hiện trong hội thoại nh : giảng giải, chú thích,
lặp lại, nhấn mạnh, viện dẫn,... cha đợc nghiên cứu. Cần phải hội thoại hoá các hnh động ở
lời thì mới vợt hẳn khỏi phơng pháp nghiên cứu độc lập với ngữ cảnh m chúng ta đà nói ở
trên, trong phần Mở đầu.


VIII hnh động ở lời gián tiếp
Các hnh động ngôn ngữ trình by trên đây đợc dùng trong hiƯu lùc ë lêi ®Ých thùc cđa
chóng, cã nghÜa l mỗi hnh động ở lời phát ra nhằm cái đích vốn có của nó, phù hợp với các
điều kiện sử dụng bình thờng của nó. Ví dụ, khi đa ra một câu hỏi, ngời hỏi tự mình có
điều cha rõ, bằng câu hỏi, anh ta mong muốn đợc cung cấp một hiểu biết giải đáp điều anh
ta cha rõ. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ giao tiÕp, cã khi chóng ta không cần biết hoặc biết rõ rồi
nhng ta vẫn hỏi. Ví dụ khi chúng ta gặp một ngời bạn l giáo viên ra khỏi nh vo giờ lên
lớp, trong tay anh ta cầm cặp. Ta biết rõ rằng anh ta lên lớp. Thế nhng ta vẫn hỏi :
Đi dạy đấy ?
Hnh vi ở lời hỏi lúc ny không nhằm đích đợc giải đáp một điều cha biết no cả vì
điều đó chúng ta đà biết rồi. Thế mμ chóng ta vÉn hái. Hμnh ®éng ë lêi hái lóc nμy thay cho
hμnh ®éng ë lêi chμo. Chóng ta nói hnh động ở lời hỏi lúc ny đợc dùng theo lối gián tiếp.
Hnh động ở lời gián tiếp l hnh động vốn có hiệu lực ở lời ny đợc dùng thay cho một
hnh động ở lời khác, nhằm đạt hiƯu lùc ë lêi cđa hμnh ®éng ë lêi Êy.
Hμnh ®éng hái cã thĨ cã hiƯu lùc ë lêi yªu cầu (điều khiển) nh khi chúng ta hỏi :
Anh có thể chuyển giúp hộ tôi lá th ny đợc không ?
có khi l một lời đe doạ :
My có muốn biết thế no l lễ độ không ?
có khi l một lời khẳng định :
My không đánh vỡ thì còn ai vo đây ?
Cũng tơng tự nh vậy, hnh động xác tín có thể l một mệnh lƯnh :
− N−íc trong bĨ hÕt råi. (cã nghÜa lμ : đi gánh nớc đi)
có khi l một sự mong muốn :
Chị Liên vừa mua đợc sợi dây chuyền rất đẹp. (Em cũng muốn có sợi dây chuyền nh
vậy.)
có khi l một lời cảnh cáo :
Cô giáo ở trong nh đấy.
,...
Chúng ta sẽ trở lại với các hnh vi gián tiếp khi nói đến nghĩa tờng minh v hμm Èn.


22